پژوهش نامه عرفان
سال:1391 | دوره:3 | شماره:6 |تعداد مقالات:7

در میان فرقه های مختلف اسلامی از لحاظ نظری رویکردهای متنوعی نسبت به اصل امر به معروف و نهی از منکر وجود داشته است. در این میان رویکرد صوفیه نسبت به دیگران از گوناگونی خاصی برخوردار است. این نوشتار بر آن است نشان دهد صوفیان نه تنها نسبت به این اصل بی اعتنا نبوده بلکه سه رویکرد نظری کاملا متفاوت نیز در مواجهه با آن داشته اند. عده ای با همان دید فقهی به این اصل می نگریسته و عده ای به مساله از جنبه اخلاقی پرداخته اند و عده ای دیگر رویکردی کاملا عرفانی را در پیش گرفته اند. نگاه اخلاقی و نیز عرفانی صوفیان یکی از عواملی بوده است که آن ها را در نزد متشرعه که با دیدی صرفا فقهی به این اصل می نگریسته اند «تارک امر به معروف» جلوه گر ساخته است.

پژوهش حاضر درصدد بررسی ادراک حسی از نظرگاه ابن عربی با روش پدیدارشناسی است. روش پدیدارشناسی با به کارگیری اصول خود، سودای آن دارد که بنیان های امر حسی را بررسی کند تا اصالت آن را در دایره ادراک عیان نماید. آنچه در ابتدای امر از معنای «حس» متبادر می شود، حواس ظاهری است. این معنا بر ذات سرآغازین حس دلالت دارد اما منظور اصیل ما از «شهود حسی»، گشودگی چشم اندازی آن به هستی یا درخشندگی اصیل امر حسی در آستان هستی است. تکیه بر روش پدیدارشناسی هرمنوتیکی به منظور واکاوی ادراک حسی- شهودی در تقرب بی واسطه به وجود و چگونگی حضور و غیاب آن می باشد. بنابراین روش، نحوه تقسیم ما «زبانی» است نه «منطقی». بخش اول با به کارگیری زبان انسان در توصیف فرایند گشودگی حس به هستی به مثابه ادراک انسانی می آغازد و در بخش آخر با کاربست زبان وجود و تهافت در زبان انسان، به توصیف حس همچون رخداد هستی، التفات شده است.

جلا و استجلا دو اصطلاحی است که در عرفان اسلامی بیانگر ظهور و بروز خداوند در ممکنات است. جلا یعنی ظهور حضرت حق در غیر خود، و استجلا همان فزونی جلا است. این مقاله با استناد به متون اصیل عرفانی و بعضا آیات و روایات و حتی فلسفه اسلامی به بررسی لغوی و اصطلاحی این دو اصطلاح، و به نوعی تبیین مصادیق و چگونگی ظهور آن پرداخته است. نگارنده با بررسی موضوع مقاله به اقوال عارفان بزرگ نیز نظر داشته و ضمن مقایسه اقوال، ضعف و قوت آنان نیز در حد گنجایش مقاله بیان شده است، آن گاه به تبیین دقیق جایگاه «جلا و استجلا» در نظام آفرینش و چگونگی به کمال رسیدن این دو، و ارتباط بین «جلا و استجلا» را بررسی کرده است که آیا کمال جلا همان استجلا خواهد بود و یا اینکه هر یک از «جلا و، استجلا، کمال جلا و کمال استجلا» مصادیق خاص خود را دارد.

هرچند بحث از رهیافت عرفانی به باطن قرآن و لایه های درونی معانی آیات از گذشته دور تاکنون، مورد اهتمام عالمان مسلمان به ویژه عرفا بوده و متون و منابع قابل توجه به جا مانده از عرفا چه با عنوان تفسیر، یا تاویل و یا عناوین دیگر شاهد این مدعاست؛ اما سخن از رابطه فقه و عرفان و رهیافت عرفانی به آیات الاحکام قرآن که اساس احکام فقهی را تشکیل می دهد از عمری طولانی برخوردار نیست. موضوع شریعت، طریقت و حقیقت در عرفان اسلامی نیز به طور روشن در مقایسه با همین بحث نسبت فقه و عرفان تبیین می شود. پژوهش پیش رو می کوشد ضمن بحث از اصل ضرورت رهیافت عرفانی به فقه و آیات فقهی، برخی دلایل، قرائن و شواهد آن را تبیین کند. این موضوع از آن رو اهمیت مضاعف می یابد که برخی آیات فقهی را آیات محکم دانسته و چنین رهیافتی به آن را جایز نمی شمارند. درحالی که دقت در شیوه قرآن در بیان احکام، تمایز میان مقام اسلام و ایمان از نظر قرآن و نیز ترجیح جنبه باطنی بر جنبه ظاهری دین در ادیان مختلف، بیانگر لزوم رهیافت عرفانی به آیات الاحکام قرآن است.

خاموشی از عناصر مهم در سلوک عرفانی است. در این پژوهش با استناد به اقوال عارفان، خاموشی به دو نوع خاموشی زبان و خاموشی ضمیر تقسیم شده، سپس چیستی این دو نوع، بررسی شده است. از آنجا که خاموشی ضمیر اهمیتی بنیادین در سلوک عرفانی دارد، با اتکا به نظریات جدید عرفان پژوهان، جایگاه آن در سلوک عرفانی تبیین گردیده و نشان داده می شود که از اقسام تجربه عرفانی است. تبیین کیفیت ارتباط خاموشی ضمیر با عناصری همچون نفی خواطر، معرفت، فنا و آگاهی محض از دیگر نتایج این پژوهش است.

محمد بن مرتضی مشهور به ملا محسن فیض کاشانی (1007-1901ق) فقیه، محدث، مفسر، فیلسوف و عارف بزرگ امامیه در سده یازدهم هجری، به دلیل جامعیت علمی اش صاحب آثار گران بهایی در علوم مختلف اسلامی است. یکی از جنبه های علمی فیض، عرفان و تصوف است که در این زمینه آثار ارزشمندی از خود به یادگار گذاشته است. فیض در آثار خود گرایش خویش را به تصوف و صوفیان نشان داده و از آن ها دفاع نموده است. در عین حال صوفی نماها و علمای ظاهری عصر خود را مورد انتقاد قرار داده است. اما باید توجه داشت که گرایش فیض به تصوف و دفاع وی از صوفیان دارای شدت و ضعف بوده است و به عبارتی فیض بین سال های 1030–1065 ق به دفاع از صوفیان پرداخته است و از این دهه به بعد، همراه با شدت گرفتن گرایش وی به قرآن و احادیث، از گرایش های صوفیانه کاسته و به مباحث عرفانی توجه بیشتری نموده و این همراهی عرفان و قرآن همواره با فیض بوده است. به نظر می رسد وی در عرفان و تصوف بیشتر متاثر از ملاصدرا، غزالی، ابن عربی و شارحان وی، بخصوص جامی و سید حیدر آملی بوده است. این مقاله بر آن است تا نگرش فیض کاشانی به تصوف و عرفان و تاثیراتی را که در این زمینه از دیگران پذیرفته است، بررسی نماید.

باور به وجود ظلی و اعتباری در منظومه فکری محیی الدین بن عربی، جایی برای علیت متعارف فلسفی که مستلزم تباین علت و معلول و وجودبخشی واقعیتی به واقعیت دیگر است، باقی نمی گذارد. او ضمن اجتناب از اینکه خداوند را علت نخستین اشیا بنامد و رابطه ای علی میان مظاهر قائل باشد، پدیدارهای عالم را بر اساس تطورات متنوع وجود منبسط و احکام تغییرناپذیر اعیان ثابته توضیح می دهد و فاعلیت ایجادی را در همه مراتب و شئون هستی، منحصر در خداوند می داند. اسپینوزا نیز بر اساس مبانی وجودشناختی وحدت انگارانه خود، با نفی امکان بالذات و قول به وجوب بالغیر در باب پدیده های عالم، همه ممکنات یا همان حالات در نظام فکری خود را در مجرای ضرورت می اندازد. او با نفی علیت متعدی و پذیرش علیت حال در همه سطوح، رابطه جوهر با نظام حالات و رابطه درونی میان حالات را تبیین می کند. بر این اساس، می توان ابن عربی و اسپینوزا را در نفی علیت متعدی یا خارجی هم رای دانست. ابن عربی و اسپینوزا هر دو با معنای خاصی که برای جبر در نظر می گیرند، در همه ساحات هستی قائل به جبر و منکر اختیارند.