مطالعات فهم حدیث
سال:1396 | دوره:4 | شماره:1 (پیاپی 7) |تعداد مقالات:7

کتاب الکافی یکی از کتب متقدم و معتبر حدیثی شیعه است که با استفاده از تالیفات و مصنفات پیش از خود تدوین شده است. احادیث الکافی غالبا از منابع اصول (اربع مائه) و دیگر مصادر اطمینان بخش برگرفته شده که یکی از آنها النوادراحمد بن محمد بن عیسی اشعری است، که پیش از کلینی تدوین شده است. نوشته حاضر به روش توصیفی - تحلیلی به بررسی روایات کتاب النوادرو مقایسه آن با روایات الکافی پرداخته و نشان داده که بخش عمده ای از آن در تالیف الکافی مورد استفاده قرار گرفته و در نتیجه یکی از منابع آن به شمار می آید. همچنین بر اساس شواهد و قرائن قابل توجه نااستواری یا حداقل سوال برانگیز بودن نظریه انتساب کتاب النوادر به حسین بن سعید اهوازی روشن می شود. یافته ها نشان می دهد تفاوت های سندی و متنی بین روایات این دو کتاب، غیر قابل انکار است. همچنین از رهگذر بررسی و تحلیل روایات دو کتاب می توا ن النوادر اشعری را به مثابه منبع مهم کتاب الکافی کلینی به شمار آورد.

در میان فرقه صوفیه، رسمی به نام چله نشینی وجود دارد که از یکسری اعمال خاص شکل گرفته است. این اعمال در مدت چهل روز برای پاک شدن از آلودگی های باطنی و طهارت روحی صورت می پذیرد. این فرقه، اعمال خود را برگرفته از دین می دانند و برای اثبات آنها به حدیث «من اخلص لله اربعین...»، اعمال و عملکرد پیامبرانی چون حضرت موسی (ع) در میقات چهل روزه خود و حضرت محمد (ص) در خلوت گزینی هایی که در غار حرا داشته است، تمسک جسته اند. در پژوهش حاضر به این نتیجه رسیدیم که مستندات حدیثی آنها سند صحیحی نداشته است و از متن آنها موافقت با این رسم اثبات نمی گردد و گوشه نشینی صحیح که دین با آن موافق است و آن را تجویز کرده، نه تنها انسان را از جامعه دور نمی کند، بلکه فرد را در متن جامعه قرار می دهد و با تقویت ایمان، او را به پاکی دعوت می کند.

امام خمینی از عالمان تاثیرگذار بر جریان های اسلامی در قرن اخیر به شمار می آید. وی علاوه بر رهبری انقلاب و بنیان گذاری جمهوری اسلامی ایران، در علوم مختلف اسلامی مانند تفسیر، فقه، فلسفه، اخلاق، عرفان و حدیث، متخصص بوده است. هرچند شخصیت سیاسی و فقهی امام، بر جنبه های دیگر شخصیتی او تا حدودی تاثیر گذاشته، بی شک حدیث و فقه الحدیث، یکی از تخصص های او به شمار می آید که آن را در آثار خود و به ویژه کتب فقهی و شروح خود بر برخی از روایات نشان داده است. این مقاله، به روش توصیفی تحلیلی، پیش فرض ها و مبانی امام را در فهم و نقد حدیث استخراج می کند. نتایج این مقاله نشان می دهد که پیش فرض فهم و نقد حدیث از دیدگاه امام عبارت است از: اهمیت و نورانیت روایات و مرجعیت عقل در فهم آنها. مبانی نقد حدیث از دیدگاه امام عبارت است از: لزوم اطمینان از صدور روایت از معصوم (ع) و ترجیح متن بر سند. برخی از مبانی فهم حدیث از نظر امام عبارتند از: توجه به مناصب مختلف معصومان (ع)، رفع اضطراب از حدیث، تشکیل خانواده حدیث، توجه به جامعیت روایات، رفع تعارض از روایات متعارض، توجه به سبب، زمان و مکان صدور حدیث. گفتنی است که امام، ابتکاراتی نیز در فقه الحدیث داشته است، مانند حمل حدیث «لا ضرر» بر نهی حکومتی که در سخنان عالمان پیشین سابقه ندارد.

سوره مدنی یوسف که به احسن القصص معروف است سرشار از آموزه های تربیتی، اجتماعی، اخلاقی عبرت آمیز و پیام های هدایتی برای انسان ها است. با این وجود، روایاتی در کتب حدیثی موجود است که حاکی از آن است که این سوره را نباید به زنان تعلیم داد و در عوض، باید سوره نور را به آنان یاد داد. اسناد این روایات به رغم برخی طعن ها، بر بی اعتباری مطلق دلالت ندارد و با تجمیع قرائن، قابل اعتمادند. مفاد این روایات به دلیل مخالفت با روایات اهمیت تعلیم قرآن، تاریخ صدر اسلام، قرآن و وجه اعجاز آن و هدف سوره یوسف و طبق احادیث عرضه، بر حرمت تعلیم، دلالت ندارد. کراهت تعلیم این روایات پس از بررسی محتوایی، مجددا اثبات می شود، چرا که مخصوص یک مقطع زمانی بوده و مطابق با شرایط اجتماعی و ذهنیات دوران عرب صدر اسلام در مورد زنان است. پژوهش حاضر به روش توصیفی- تحلیلی نشان می دهد که این روایات در محیطی مردسالار صادر شده است که زنان ارزش و احترام کمتری داشته اند و تلویحا نشان می دهد برخی مسلمانان در آن زمان، هنوز مفاهیم عالی سوره یوسف را به صورت شایسته درک نکرده و آن را داستان عاشقانه می پنداشتند. در این روایات، شواهدی از جمله ناراحتی سکونی از دختردار شدن، شغل نخ ریسی و ویژگی ساختمان های آن زمان که طبقات بدون حصار و حفاظ بودند، وجود دارد که مقطعی بودن حکم کراهت این روایات را نشان می دهند. اگر چنین روایاتی از معصوم (ع) صادر شده بر اساس نسخ تمهیدی بوده است.

یکی از علوم ضروری برای تفسیر قرآن، آگاهی به سبب نزول آیات است. مفسران و قرآن پژوهان نیز به سبب نزول و نقش آفرینی آن در فهم قرآن توجه داشته، و به اشکال گوناگون از آن بهره برده اند. روایات سبب نزول می تواند کارکردهای گوناگونی همچون تعیین معنای واژه، تعیین زمان نزول آیات و سور، تبیین آیات الاحکام، تبیین مبهمات و متشابهات، تبیین جزئیات مربوط قصص قرآن به ویژه آیات مربوط به حوادث زمان پیامبر (ص) داشته باشد. این مقاله با روش توصیفی تحلیلی به بررسی جایگاه روایات اسباب نزول، کارکردها و معیارهای نقد آنها در تفسیر اطیب البیان که یکی از تفاسیر شیعی معاصر به حساب می آید، پرداخته است. پس از مطالعه کامل تفسیر، ابتدا، اطلاعات جامع و کلی درباره جایگاه روایات سبب نزول و میزان بهره مندی و کیفیت نقل آنها ارائه شده، و سپس، به بیان کارکردهای آن روایات در تفسیر پرداخته شده است. بیان ملاک های نقد و تحلیل روایات سبب نزول از منظر سید عبدالحسین طیب، به همراه تحلیل انتقادی آن ملاک ها، آخرین بخش مقاله حاضر را تشکیل می دهد. یافته های پژوهش نشان می دهد که مفسر اطیب البیان نگاهی کاملا انتقادی به روایات سبب نزول دارد و از معیارهایی برای نقد و تحلیل روایات و حل تعارض میان متعارضات بهره برده است.

دستیابی به میراث مکتوب و کهن علمی به دلیل فواید متعددی که دارد امری مهم و البته سخت و پیچیده است. فواد سزگین روشی نظام مند را برای بازیابی منابع آثار کهن ارائه کرد که در کنار مزایای بسیار مهم و ارزشمند دچار کاستی هایی است که برخی از آن ها ناشی از نبود اطلاعات لازم در فهرست نگاری های اهل سنت است. از سوی دیگر اطلاعات مهم دو فهرست شیخ طوسی و نجاشی به ویژه در بیان طرق دستیابی به آثار، در تکیمل روش سزگین و دستیابی به واقعیت و پیشینه آثار کهن بسیار کارآمد است. در این مقاله با مطالعه موردی کتاب الزهد حسین بن سعید، کارکرد این دو فهرست در جهت تکمیل روش سزگین در بازیابی منابع آثار کهن روایی ارزیابی شده است. بر این اساس، از یک سو راه کارهایی برای تمایز میان مولفان و راویان در سند که در روش سزگین بدان توجه نشده، ارائه شده است، از سوی دیگر برخلاف نظریه سزگین که تنها نقش آخرین نام مشترک در اسانید را منبع بودن برای اثر روایی متاخر دانسته، نقش های مختلف نام مشترک و راه های شناسایی آن ها بیان شده است.

وجود کنایات، اشارات، تعریض ها، عبارات دشوار و واژگان غریب در متون روایی رسیده از معصومین (ع)، موجب شده تا کار ترجمه و فهم معنای دقیق روایات دشوار به نظر رسد. توجه به رویدادهای تاریخی و معنای نخستین واژه ها در زمان صدور روایات و نیز در نظر گرفتن فضا و سبب صدور احادیث و سیاق عبارات، موجب فهم صحیح گزارش ها و روایات صادره از معصومان (ع) خواهد بود. عبارت «انی رجل مطلوب»، که در حدیث «عنوان بصری» از سوی امام صادق (ع) به کار برده شده، از جمله تعریض هایی است، که افزون بر این، در بسیاری دیگر از متون روایی، تفسیری، ادبی و تاریخی شیعه و سنی نیز دیده می شود. مطالعات فقه الحدیثی در قرائن درون و برون متنی و بهره گیری از روش معناشناسی واژگان نشان از آن دارد که از میان احتمالات گوناگون در معنای این تعریض، تنها یک احتمال پذیرفتی است: «تحت تعقیب یا نظر دستگاه حکومتی». نوشتار حاضر بر آن است تا با به کارگیری روش های فقه الحدیثی، توجه به رابطه هم نشینی واژگان و کاربست آن در دوره حضور و نیز در متون متقدم و متاخر، معنای صحیح این تعریض را از لسان اهل بیت (ع) واکاوی کرده، به ارزیابی و نقد احتمالات مطرح شده بپردازد.