مطالعات شهر ایرانی اسلامی
سال:1396 | دوره:8 | شماره:30 |تعداد مقالات:6

شهرهای دوره اسلامی در ایران، با تاکید بر نقش مسجد و تکوین عنصر میدان و هماهنگی این دو توانستند بالنده ترین جلوه از انعکاس جهان بینی اسلامی را در قالبی کالبدی-اجتماعی به نمایش بگذارند. چنین نظامی، امکان حضور امت واحده را در شهر و بستری مناسب برای تعامل و کنش گری همگانی بین آحاد مردم فراهم آورد. بعدها با گرته برداری هایی ناصواب از نوگرایی غربی و تغییر در شکل گسترش شهرها، عناصری به ساختار شهر تحمیل شد که وجود خود را در حضور اتومبیل جستجو می کرد. پیامد این چرخش ناگهانی، گسستن هم پیوندی قلمرو همگانی، تقلیل ارزش های فضایی- اجتماعی شهر ایرانی-اسلامی و شکل گیری شرایطی شبه شهری بود که به شهر معاصر یاد می شود. این درحالی است که همان جوامعی که در عصر مدرنیته چنین نحله فکری را به جوامع شهری تزریق کردند سال ها بعد به ناکارآمدی و آسیب های اجتماعی، هویتی و معنایی آن در جوامع آگاهی یافتند و مسیر خود را به سمت و سویی دیگر پیش بردند. مقاله حاضر با روش توصیفی- تحلیلی و با هدف شناخت تفاوت ماهوی فضاهای همگانی شهرهای ایرانی- اسلامی با شهرهای معاصر ایران و تبیین نقش فضاهای همگانی در آن تدوین شده است. لذا با تحلیلی محتوایی به تشریح مصادیق عینی هر دو نوع فضا در دو مقیاس محله و شهر پرداخته شده است. نتیجه تحقیق حاکی از وقوع دگردیسی معناداری در شکل و محتوای فضاهای شهر در این دو دوره است و حفاظت، ارتقای کیفی و هماهنگ سازی فضاهای همگانی سنتی با نیازهای امروزی شهرها و ایجاد فضاهای شهری غنی را به منظور حفظ هویت شهر اسلامی- ایرانی ضروری می نماید.

هم کنش معماری و زمینه یکی از موضوع های اصلی در حوزه معماری و طراحی شهری است. این مبحث از اندیشه ورزی در دوران باستان درباره قرارگیری بناها در ارتباط با بناهای مجاور سرچشمه می گیرد. در زمینه های با ارزش می توان با استفاده از خوانش متن تاریخی، فرهنگی و اجتماعی مورد نظر به طرحی ارزش مند و متناسب با زمینه فرهنگی و تاریخی آن دست یافت. در این پژوهش در قسمت نخست مفهوم زمینه و هم چنین روش های طراحی چون زمینه گرایی، منطقه گرایی و گونه شناسی که واکنشی مستقیم به بستر طراحی هستند شرح داده می شود. در قسمت دوم با انتخاب بناهایی از میدان مشق تهران که دارای ساختمان های مهم دولتی و حکومتی از دوره های پیشین معماری گذشته شهر تهران به خصوص دوره پهلوی اول است، سعی در شناسایی رهیافت معماران آن دوره نسبت به زمینه و هم چنین میزان تاثیرپذیری زمینه گذشته در این ساختمان ها داریم. تفاوت میان برخورد با زمینه در نزد معماران دوره پهلوی اول با معمارهای هم دوره خود در غرب (شیوه بین الملل)، پرسش این پژوهش است. در این مطالعه از ترکیب روش تحلیلی-تطبیقی و روش مطالعه بر روی نمونه های موردی استفاده شده است. در قسمت اول پژوهش، بازشناسی نظریه ها و صورت بندی چارچوب نظری با رجوع به منابع دست اول و پایه، منابع دست دوم و اسناد تاریخی موجود انجام گرفته و در قسمت دوم که پژوهش بر روی نمونه های موردی تاریخی انجام می شود، اطلاعات مورد نیاز از طریق مشاهده و تحقیقات میدانی جمع آوری اطلاعات شده است. نتایج این پژوهش نشان می دهد که برخورد معماران پهلوی اول با زمینه، متفاوت با معماران هم دوره خود در غرب است. با اینکه بناهای مورد بررسی دارای کارکرد جدید بوده اند اما هنوز ردپایی از معماری گذشته ایران، در تزیین ها و یا حتی در فرم هایی از این بناها دیده می شود.

شیوه طراحی در آب رسانی به دو بخش فضاها و پوشش گیاهی در باغ ایرانی منحصربه فرد است. معماران ایرانی با شناخت فیزیکی آب و درک نقش و ارتباط آن با انسان، آب را به درون ساختارهای معماری آوردند. قرار دادن آب در حوض هایی با عمق های مختلف، نمایش آن در آبشارها و فواره های زیبا، جاری کردن در نهرهاو مانند آن از جمله تمهیداتی است که معمار ایرانی برای نقش آفرینی معنوی و بروز نقش زیباشناسانه آب در نظر گرفته است.در چهلستون به عنوان یکی از نمونه های شاخص باغ سازی ایرانی، عنصر آب بسیار پراهمیت است. معمار باغ ساز ترفندهای مختلفی به کار بسته است تا ضمن صرفه جویی در مصرف آب، از کارکرد زیبایی شناختی آن نیز به خوبی بهره بگیرد. هدف این پژوهش تشریح گوناگونی فرم های نمایش و توجه صفویان به مباحث زیبایی شناسانه، درکنار اهمیت کاربردی آب است. این نوشتار از گونه پژوهش های تاریخی است که با رویکردی تحلیلی انجام گرفته است. داده اندوزی به شیوه بررسی میدانی به همراه مطالعات اسنادی و کتابخانه ای صورت گرفته است. با توجه به تخریب بخش اعظم بافت صفوی در محدوده باغ چهلستون و کمبود داده های باستان شناختی، این پرسش مطرح شد که ساختار آب رسانی به این باغ چگونه بوده و طراحی چرخش و نمایش آب در فضای باغ چگونه انجام گردیده است؟ نتیجه این پژوهش بر پایه بررسی های صورت گرفته چنین است: معماران صفوی چرخش آب را به دو شیوه در باغ چهلستون به نمایش درآوردند، آب ایستا در حوض های بزرگ شرقی و غربی عمارت، و حوض های مرمرین ایوان و حوض جبهه جنوبی، و آب جاری در کانال های اطراف عمارت که عرض های متفاوتی داشته اند.تعبیه فواره ها در مسیر و استفاده ازسامانه دقیق شترگلوها برای پمپاژ و تقسیم آب نیزاز دیگر راه کارهای پیش بینی شده برای بهره کاربردی و زیبایی شناختی از آب در این باغ است. تامین آب باغ از سه منبع مختلف، دقت بالای ساختار تقسیم آب در این دوره را نشان می دهد، که برگرفته از طومار تقسیم آب شیخ بهایی است. این منابع، خصوصا دو نهر فدن و جوی شاه، از مهم ترین شاخصه های تعیین الگوی ساختاری باغ نیز بوده اند. از دیگر نکات چشمگیر، تفکیک آب کاربردی از آب تزیینی است که میراثی از باغ سازی ایران پیش از اسلام است.

عناصر طاقی معماری عموما از فلسفه، حکمت، اصول، قاعده، تکنیک و به خصوص هندسه بهره مند هستند، عناصری که در اصول یکدیگر ریشه دوانیده اند. اما خلاقیت در شیوه های اجرایی هر عنصر در عنصر دیگر با تفاوت های زیبا و خاص انجام شده است. برای مثال، هنر رسمی بندی با استفاده از اجرای مصالح کاشی پوشش های تزیینی کاذب و غیرکاذب دل پذیری را برای محراب، غرفه، ایوان، صفه و گنبدخانه به وجود آورده است و مادر هندسه سایر عناصر طاقی تزیینی شده است. کاربندی با رسمی بندی تفاوت چندانی ندارد. هنر یزدی بندی از خرد کردن آلات رسمی و کاربندی، به پدیده های شگرف دیگر تزیینی طاقی مبدل شده است. هنر طاسه سازی با استفاده از آلات عناصر مورد اشاره سبب دگرگونی در پدیده هایی شده که از آنها یاد شده است. در مجموع هنر مقرنس سازی با استفاده از آلاتی دیگر به حق زیباترین عنصر طاقی تزیینی معماری اسلامی ایران را پدید آورده، که ریشه این هنر توجه و استفاده آثار معماری اسلامی جهان اسلام را نیز سبب شده است. نتیجه این که با مطالعه مبانی نظری و به خصوص تجربه اندوزی عملی از عناصر یاد شده می توان به نوآوری هایی در این زمینه نائل آمد. این مقاله در پی پاسخ به این دو پرسش است: ویژگی های تزیینی طاقی در ادوار اسلامی در ایران دارای چه روند تکاملی بوده است؟ چطور می توان نوآوری های شگرف را از تزیینات طاقی در چهارچوب سنت به وجود آورد؟ هم چنین روش پژوهش موجود با بهره گیری از مطالعات نظری و میدانی، مبتنی بر کشف آموزه های استادان بزرگ در اجرای عناصر طاقی آثار ایران است که انشاله مفید خواهد بود.

هدف از نگارش این مقاله مقایسه تطبیقی الگوی ساختاری حیاط در دو شهر یزد و دزفول برای کشف وجه تمایزها و تشابه های حیاط در شهرهای مختلف ایران با دو اقلیم متفاوت است. برای نیل به نتیجه دقیق تر، موقعیت حیاط نسبت به خانه در هر دو اقلیم یکسان و گونه «حیاط در وسط» انتخاب گردیده است. مقاله به دو پرسش پاسخ می گوید: اول چگونگی ساختار حاکم بر حیاط خانه های قاجاری یزد و دزفول و دوم تاثیر ملزومات اقلیمی در وجه تمایز و تشابه ساختار «حیاط در وسط» در این دو شهر. لذا برای انجام پژوهش از روش توصیفی و تطبیقی و با انتخاب ده نمونه موردی از هر دو شهر استفاده شده است. برای رسیدن به این هدف تحلیل فرمی، تناسبات حیاط (طول به عرض)، عمق حیاط، زاویه دید انسانی، الگوی ارتفاعی، نسبت فضای بسته به باز، مساحت سبزینگی و آب، مصالح و رنگ جداره حیاط مورد بررسی تطبیقی و تحلیل قرار گرفته است. شیوه تحلیل، فرمی است و ابزارهای گردآوری داده ها کروکی و مشاهده میدانی و ترسیم جداول و نمودارهای تحلیلی است. نتایج پژوهش نشان می دهد که با وجود این که در خانه های یزد و دزفول حیاط، عنصر مهم و نقش نظام دهنده خانه است، ولی تفاوت های ساختاری نیز دارند، به عبارتی، با این که می توان گونه ای یکسان از جانمایی حیاط در خانه برای هر دو اقلیم گرم و خشک، و گرم و مرطوب یافت، ولی تفاوت های ساختاری حیاط در این دو اقلیم شامل تفاوت در الگوی ارتفاعی، عمق، زاویه دید به حیاط، تناسبات و درصد فضای باز در حیاط و در نهایت مصالح جداره حیاط، امری اجتناب ناپذیر و کاملا ضروری است.

با نظر به ضرورت توجه به زندگی اجتماعی به عنوان رهیافتی در خروج از بحران هویت اجتماعی در شهرهای معاصر، اهمیت بوستان های شهری بعنوان فضای تعاملات اجتماعی، و توصیه اسلام به زندگی اجتماعی، طرح مساله تحقیق حاضر نگرشی اجتماعی به بوستان های محله ای و جستاری در عوامل موثر بر ارتقاء اجتماع پذیری آنها است. اهمیت تحقیق در توجه به نقش مکان در زندگی اجتماعی انسان ها، و ضرورت توجه به فضاهای باز و عمومی چون بوستان های شهری، به عنوان بستر تعاملات اجتماعی و نقش آن در الگوهای تفریح و فراغت است. بر اساس مطالعات اولیه، در میان بوستان های شهرک زعفرانیه تبریز، بوستان بهاران، با وجود شرایط اجتماعی و کالبدی مشابه و به رغم آلودگی صوتی نامتعارف، نسبت به دو بوستان هم جوار خود (زعفرانیه و میرداماد) دارای سطح اجتماع پذیری بیشتری است. لذا، کنکاش در پی چرایی و عوامل موثر بر این موضوع سوال تحقیق حاضر را شکل داده است. روش تحقیق، ترکیبی از راهبردهای کمی و کیفی است. برای انجام تحقیق از روش های همبستگی و تحلیل نرم افزاری (برنامه SPSS)، و تحلیل محتوای مصاحبه ها و بررسی های میدانی، سود جسته شده است.سنجش کمی مولفه های اجتماع پذیری از طریق آزمون های تعقیبی LSD و تحلیل واریانس یک طرفه بر تفوق سطح اجتماع پذیری بوستان بهاران بر دو بوستان دیگر صحه گذاشت. بررسی ابعاد دیگر اجتماع پذیری از طریق انجام مصاحبه با استفاده کنندگان از بوستان ها و بررسی های میدانی پیگیری شد. پس از انطباق داده های بدست آمده، متغیرها و ویژگی های محیطی مرتبط با اجتماع پذیری بوستان های شهری استخراج و دسته بندی شد. می توان گفت که در شرایط یکسان محیطی در بوستان ها، مولفه های امنیت اجتماعی و قلمرو های مکانی از مهم ترین عوامل نزد استفاده کنندگان بویژه خانواده ها بوده است. هم چنین وجود امکانات تفریحی و فرهنگی (با توجه به انتظارات عمومی از بوستان ها) و نیز امکانات رفاهی و آسایش محیطی از دیگر اولویت های استفاده کنندگان از بوستان ها به شمار می رود. در نهایت موارد تاثیرگذار بر تحقق اجتماع پذیری در بوستان های شهری به صورت پیشنهادهایی ارائه گردیده است.