مدرس علوم انسانی
سال:1382 | دوره:7 | شماره:2 (پیاپی 29) |تعداد مقالات:14

افزایش تراکم جمعیتی شهرها و گرایش به این امر، پدیده ای است که به دنبال آزمون اگلوهای مختلف شهرسازی، خاصه شهرسازی مدرنیسم و گسترش لجام گسیخته حومه نشینی در کشورهای پیشرفته ظهور یافته و با برگزاری کنفرانسهای بین المللی محیط زیست در دهه آخر قرن بیستم به پارادایمی جهانی تبدیل شده است. این مقوله در خاستگاه اروپایی ـ آمریکایی خود یک راهبرد سیستمی با ابعاد و روشهای معین است که حداقل بر سه جزء افزایش تراکم، اختلاط کاربریها و کاهش استفاده از اتومبیل در سفرهای درون شهری تأکید دارد. با وجود این در کشورهای جهان سوم از جمله ایران، برخورد با این پدیده بیشتر تک بعدی و عمدتاً با نگرش اقتصادی انجام میشود که نمی تواند به اهداف مورد نظر در این نگرش رهنمون شود. در این مقاله، اهداف، ابعاد و روشهای مختلف افزایش تراکمهای شهری به طور عام مورد بررسی قرار گرفته تا به غنی تر شدن ادبیات موضوع و تعمق بیشتر، در اتخاذ آن به عنوان یک سیاست راهبردی در کشور ما کمک شود.

نامگذاری فرایندی است که طی آن، واحدهای سیاسی کشور با توجه به مؤلفه های طبیعی، اجتماعی، فرهنگی، تاریخی و سیاسی بر روی نقشه سیاسی کشور شناسایی می گردند. نامگذاری واحدهای سیاسی از یک طرف از مجموعه عواملی متأثر می گردد که در فضای کلان ملی عمل می کنند و تحت عنوان "شاخصهای ملی" از آنها نامبرده می شود و از طرف دیگر متأثر از عواملی است که در سطوح منطقه ای و محلی عمل کرده، می توانند تحت عنوان "عوامل زمینه ساز" طبقه بندی گردند. پارادایم عوامل زمینه ساز که عمدتاً در سطوح محلی و منطقه ای دارای آثار تعیین کننده اند، هم می توانند به عنوان شاخصهایی مکمل در راستای حفظ وحدت ملی ایفای نقش کنند، هم در تضعیف آثار شاخصهای ملی در راستای کاهش وحدت ملی و ایجاد علقه های محلی و تقویت کانونهای بحرانی مؤثر واقع شوند. شدت و ضعف تأثیرات شاخصهای ملی و محلی متأثر از عواملی است که در این مقاله در یک مطالعه تاریخی به تحلیل آنها خواهیم پرداخت که دو دسته از عوامل را در بر می گیرد: 1ـ عواملی که توانسته اند ضمن شناسایی واحدهای سیاسی به حفظ وحدت ملی کمک کنند. 2ـ عواملی که در یک سیر تاریخی به کاهش علقه های ملی از طریق نامگذاری واحدهای سیاسی منجر شده اند.

این مقاله تأثیرات اقدامات مربوط به اسکان مجدد ساکنان برخی از روستاهای آسیب دیده از زلزله خردادماه 1369 در منطقه طارم علیا واقع در شمال شرقی استان زنجان را از بعد اقتصادی مورد مطالعه قرار می دهد. شدت تخریب روستاهای منطقه توأم با مشکلات کمک رسانی به جمعیت متفرق ساکن در روستاهای کوچک اندام آن، ایده جابجایی و اسکان مجدد را به عنوان راهکاری مناسب برای بازسازی، پیش روی مسؤولان امر قرار داد. انتقال جمعیت دو روستای تخریب شده بالکلور و جمال آباد به روستای آب بر (مرکز شهرستان طارم علیا) و ایجاد مجموعه ادغامی آب بر، ماحصل چنین اقدامی است. حال با گذشت بیش از ده سال از وقوع آن حادثه، این سؤال مطرح می شود که آیا اسکان مجدد خانوارهای روستاهای آسیب دیده، حرکتی به سوی پایداری بوده است؟ در همین راستا، مقاله حاضر با هدف ارزیابی ابعاد اقتصادی این شیوه از مداخله توسعه ای در منطقه طارم علیا، به دنبال ارائه پاسخی منطقی و مستدل به این سؤال است که چه تحولاتی در ساختار شغلی خانوارهای جابجا شده به وقوع پیوسته و پیامدهای اقتصادی ادغام چه بوده است. یافته های تحقیق نشان می دهد که به دلیل عدم توجه جدی به امور اشتغال زایی و محدودیت منابع آب و خاک از یک سو و نابرابری در بهره مندی از فرصتهای شغلی محدودی که در بخش خدمات دولتی ایجاد شده از سوی دیگر، اجتماعات جابجا شده به بهره برداری مجدد از منابع موجود در مکانهای قبلی روی آورده و همچنان به مهاجرتهای فصلی به سایر مکانها از جمله شهرهای بزرگ ادامه می دهند. در این میان، شکل گیری اشتغال زنان در خارج از روستا به عنوان پدیده ای جدید قابل طرح است.

در قالب منطق شناخت، علت کاوی پدیده های جغرافیایی در عرصه رفاه اجتماعی روستایی و در نظر گرفتن رویکرد شناخت تبیینی از ضرورتهای ویژه پژوهشهای علمی در این زمینه است. مطالعات انجام شده در این حوزه غالباً در قالب شناخت عمومی و با به کارگیری شیوه های کلاسیک همراه با ابهام و یا تعمیم پذیری اجزای محدود و غیراساسی به کل سیستم توأم است. در این راستا، توجه به رویکرد شناختی به معرفهای مختلف آسیب پذیری در روستاها به منظور اتخاذ یک استراتژی علمی و عملی برای کاهش تأثیر عوامل مذکور ضروری به نظر می رسد. بدین منظور در این مقاله با استفاده از روش تحلیل میزان (تعیین عوامل تکرارپذیر و مورد اتفاق نظر) در زمینه شناخت معرفهای مبین رفاه اجتماعی از بسیاری از منابع مرتبط با موضوع بهره گرفته است. غالب بوده که در این مقاله مدنظر قرار گرفته است. در وافع سؤال اصلی این است که آیا در قالب شناخت شناسی پدیده های جغرافیایی و درونمایه های آنها در راستای تعریف و تعیین روش شناسی کاربردی به منظور علمی کردن مطالعات مربوط به این حوزه همگام با تغییرات انجام شده در عرصه تکنیکهای مطالعاتی و منطق شناخت نوین است یا نه؟ یافته ها و نتایج نشان می دهد که در مورد تحلیل رفاه اجتماعی روستایی به شناسایی معرفهای مبین کمتر پرداخت شده، به طوری که اکثر تحقیقات معناکاوی بوده و کمتر رویکردهای عملی و منطقی را در این زمینه رعایت کرده اند و همچنین به تفسیر توصیفی این فرایند بدون در نظر گرفتن عوامل و زمینه های مؤثر پرداخته اند.

فلسفه وجودی یک دولت را مردمی ساکن در فضای جغرافیایی مشخص تشکیل می دهد که از همگونی و تجانس از حیث تبار، تاریخ، فرهنگ، دین، قومیت، زبان و نظایر آن برخوردار بوده، با یکدیگر احساس همبستگی و یگانگی کنند و دارای آرمان سیاسی دولت مستقل باشند. دولت و کشور ترکمنستان به دنبال تحولات ژئوپلیتیکی پایان قرن بیستم و فروپاشی نظام دو قطبی در جهان، برپایه فسلفه وجود خود، یعنی ملتی همگون و دارای ویژگیهای خاص و برخوردار از آرمان سیاسی در سال 1991 میلادی در صحنه جغرافیای سیاسی جهان پدیدار و تأسیس گردید. این دولت به منظور تعریف و تشریح هویت ملی ترکمنستان به عنوان رکن اساسی بقای ملت و دولت، اقدامات مختلفی را انجام داد که از آن میان می تواند به تأسیس موزه ملی، کتابخانه ملی، انستیتو ملی نسخ خطی، توسعه زبان ملی، پژوهشکده میراث فرهنگی و غیر اشاره کرد که نقش مؤثری در ساماندهی و حفاظت از ذخایر میران فرهنگی به عنوان اساس شکل گیری هویت ملی دارند. این مقاله به بررسی قابلیتها و بسترهای میراث فرهنگی ترکمنستان که می توانند در شکل دهی به هویت ملی ترکمنها در بین سایر ملل جهان مؤثر باشند می پردازد و عناصر فرهنگی ـ تمدنی زیر را مورد توجه قرار می دهد: نیای مشترک، زبان و ادبیات ترکمنی، مفاخر ترکمن، آثار باستانی، هنر ترکمنی و سنتهای اجتماعی، این مقاله در پایان به این نتیجه می رسد که عناصر فرهنگی ـ تمدنی مزبور در ترکیب و تعامل با یکدیگر، توانایی شکل دهی به هویت مستقل و ملتی یگانه در بین سایر ملل جهان را دارد و می تواند نقش مؤثری در بقای دولت ترکمنستان ایفا کند.

این مقاله تأثیر نوسازی شهری فن گرا را بر ایجاد حس لامکانی مورد مطالعه قرار میدهد. نوسازی شهری فن گرا به نوعی نوسازی مدرنیستی اطلاق می شود که اساساً از بالا به پایین، اقتداری و غیرمشارکتی است و در آن، برنامه ریز به عنوان فردی حرفه ای و همه چیزدان تخریب واحدهای مسکونی را در مقیاس وسیع توصیه و تجویز و به جای آن فضاهای همانند و یکسان را برنامه ریزی و طراحی می کند. حس لامکانی به احساس عدم تعلق به مکان که ناشی از فقدان تنوع است اشاره دارد. این مقاله پس از مرور اجمالی تاریخ و تجربه نوسازی شهری، عناصر اصلی نوسازی شهری فن گرا را مشخص می سازد و تأکید می کند که علیرغم فاصله گیری نوسازی شهری در جهان خارج از گرایشهای اقتداری و فن گرا در کشور ما کماکان این نوع برنامه ریزی ادامه دارد و برنامه ریزی شهری صورت گرفته در منطقه نواب، مبین این نوع رفتار فن گرایانه است و بر ضرورت به رسمیت شناختن سهم و اعانت جغرافیای انسانگرا در برنامه ریزی شهری تأکید می کند. این مقاله همچنین یک الگوی روایی و رئالیستی را از فرایند تولید حس لامکانی ارائه می کند که در آن، رابطه و نقش برنامه ریزان فن گرا ، ماشین سیاسی شهری و پیمانکاران ساختمانی در تولید حس لامکانی تبیین شده است.نتایج این مطالعه نشان میدهد که برنامه ریزی فن گرا در ایجاد حس لامکانی مؤثر است. چنانچه برنامه ریزی صورت گرفته غیر فن سالارانه و مشارکتی بود و روابط و ارتباطات اجتماعی و محلی را تحکیم و مردم ساکن را به اقامتی بیش از پنج سال ترغیب میکرد می توانست به جای ایجاد حس لامکانی محیطی مأنوس و مطلوب فراهم آورد و حس تعلق مکان را تقویت کند.

از آنجا که مدرنیسم و پست مدرنیسم زمینه نمود جهانی شدن را فراهم کرده اند، بنابراین فرضیه های این پژوهش مبتنی بر تأثیر مدرنیسم، پست مدرنیسم و پدیده جهانی شدن بر کالبد شهر تهران است که از طریق روش "توصیفی ـ تحلیلی" مورد بررسی قرار می گیرد. در عصر جهانی شدن، همه چیز در حال انتقال و مبادله است، اما این جریان انتقال یک طرفه و یک جانبه بوده، کشورهای خاصی از آن سود می برند. جهانی شدن از مدتها قبل از مدرنیسم و پست مدرنیسم شروع شده و هم اکنون فقط شتاب فراوانی در آن ایجاد شده است. مدرنیسم از اواخر حکومت قاجار در سیمای کالبدی شهر تهران تأثیر گذاشته و در دوره پهلوی اول و دوم و به ویژه جمهوری اسلامی تأثیرات زیادی در شهر تهران بر جای نهاد و سیمای کالبدی آن را دگرگون ساخته است. به دنبال آن، پست مدرنیسم در دو دهه گذشته توانسته به صورت رگه هایی، در کالبد شهر تهران ریشه بدواند، ولی هنوز نتوانسته در شهر تهران فراگیر شود. در نهایت تهران به عنوان یک کلان شهر بی قواره به حیات خود ادامه می دهد. این شهر هنوز وارد فرایند جهانی شدن نشده است. به همین جهت پدیده جهانی شدن تاکنون تأثیر خاصی بر کالبد شهر تهران به جا نگذاشته است.

برای برآورد بارش در منطقه زاگرس شمال غربی و مرکزی، از مدلهای رگرسیون خطی، لگاریتمی، توانی و نمایی دو متغیره و چند متغیره استفاده شد. نتایج مطالعه نشان داده که مدلهای دو متغیره به دلیل معنادار نبودن یا پایین بودن ضرایب همبستگی و ضعف در پوشش دادن کل منطقه، برای برآورد بارش مناسب نیستند. از بین مدلهای چند متغیره، مدل چند متغیره خطی، در حالتی که منطقه به نواحی رو به باد و پشت به باد تقسیم می شود. برای برآورد بارش مناسب تشخیص داده شد. آزمون T، نیز اختلاف معناداری را بین ارقام مشاهده شده و برآورد شدة بارش نشان نداد و در نتیجه بر مبنای ارقام برآورده شده از نقشه های سالیانه و فصلی برآورد بارش، ارتفاع و حجم بارش سالیانه و فصلی ارائه شد. به نظر می رسد در ناحیه رو به باد، با افزایش ارتفاع، میزان بارش کاهش می یابد و همچنین افزایش طول و عرض جغرافیایی، در غالب دوره های زمانی باعث کاهش بارش می شود.