مدرس علوم انسانی
سال:1383 | دوره:8 | شماره:4 (پیاپی 35) |تعداد مقالات:10

یکی از پارامترهای بسیار مهم در انتخاب جایگاه مناسب برای اجرای پروژه های بارورسازی ابرها، مطالعه جریانهای جوی و وضعیت بادها در منطقه است. پژوهش حاضر در ایران مرکزی و با استفاده از داده های جهت و سرعت باد ترازهای فوقانی جو در ایستگاههای کرمان، بندرعباس، شیراز و اصفهان و داده های باد سطح زمین ایستگاههای سینوپتیک کرمان، بندرعباس، بافت، یزد، شیراز و اصفهان صورت گرفته است. گلبادهای سطوح استاندارد جو نشان می دهند که در ماههای بارشی و سرد سال در این مناطق، بیشترین رخداد بادها و جهت و سرعت جریانهای هوا، غربی و جنوب غربی است. در این ایستگاهها در روزهای بارشی و در تراز 700 هکتوپاسکال بیش از 80 درصد بادها از غرب می وزند. در همین روزهای بارشی جهت بادهای غالب در ترازهای میانی و فوقانی جو درون این ایستگاهها به طور عمده بین 180 تا 330 درجه و سرعت آنها در تراز 700 هکتوپاسکال 54 نات، در تراز 500 هکتوپاسکال 98 نات و در تراز 300 هکتوپاسکال به 162 نات می رسد. جهت بادهای غالب در سطح زمین بین 170 تا 360 درجه و حداکثر سرعت آنها به 18 نات می رسد. بادهای غالب می توانند: 1- با توجه به جنوب و جنوب غربی و حتی جنوب شرقی بودن بادها در تراز 850 هکتوپاسکال بندرعباس در روزهای بارشی؛ 2- به علت نزدیک بودن ارتفاعات بلند کرمان به آبهای جنوب کشور و 3- عبور جریانها از آبهای جنوب کشور و گرفتن رطوبت، گرما و برخورد به شیبهای جنوبی ارتفاعات منطقه مطالعه شده در افزایش ناپایداریها و بارش نقش موثری داشته باشند. بنابراین در این منطقه لازم است تا اجرای پروژه های بارورسازی ابرها از امتیازات مثبت مذکور بخوبی استفاده شود و در ارتفاعات مرکزی جنوب کرمان و شیرکوه یزد رادار هواشناسی در محلی نصب شود که بتواند حداقل 170 تا 340 درجه را پوشش دهد.

باستان شناسی، علم چند دانشی و میان دانشی است. مهمترین شاخه از علم که به آن ارتباط پیدا می کند، جغرافیا است؛ زیرا زمین و محیط زیست مهمترین عوامل در شکلگیری فرهنگها و تمدنها به شمار می آیند که موضوع خاص باستان شناسی است. بنابراین در باستان شناسی این موضوع مطرح می شود که باید هر پرسش باستان شناسی با یک پرسش جغرافیایی آغاز شود؛ زیرا علوم جغرافیایی، شاخه های آن و زمین شناسی یکی از راهکار های تحلیلهای باستان شناسی هستند.از دیدگاهی دیگر، باستان شناسی مانند جغرافیا به شناخت سرزمینها، اقوام و تاریخ فرهنگهای جوامع با نگرش به شرایط توسعه محیطی و جغرافیایی خاص هر منطقه می پردازد. در مفهومی دیگر باستان شناسی: شناسایی، بازیابی و بازنمایی کردن جغرافیای فرهنگی است که خود میتواند شاخه ای از مطالعات جغرافیایی به شمار آید. بنابراین می توان گفت که در حال حاضر شاخه ای به نام زمین- باستان شناسی به وجود آمده است. برای مطالعات باستان شناسی ایران، 9 حوزه جغرافیایی در پارادایم باستان شناسی شناخته شده است. هر یک از این حوزه ها دارای حوزه های جغرافیایی- فرهنگی مستقلی هستند. یکی از این حوزه های جغرافیایی، حوضه آبریز جازموریان در حوزه جغرافیایی- فرهنگی جنوب شرق ایران است. این حوزه یکی از ناشناخته ترین حوزه های جغرافیایی است که لازم است تا مطالعات میدانی وسیع در باره آن صورت بگیرد. حوزه جغرافیایی جازموریان بخشهایی از سه استان کرمان، سیستان و بلوچستان و هرمزگان را شامل می شود. از نظر جغرافیایی تاریخی باستان شناسی منطبق با مکن، گدروزیا و اکوفاجیا است که بین سکستان و کرمانیا قرار داشته است. دو رود عمده بمپور در شرق و هلیل رود در غرب که به مرداب جازموریان می ریزند، در این حوزه جریان دارند. شایان ذکر است که عامل اصلی شکلگیری تمدنها و فرهنگها طی هزاران سال گذشته در این بخش بوده است.در این مقاله کوشش شده است تا ویژگیهای جغرافیایی و زمین شناسی را که بستر به وجود آمدن یکی از مهمترین و شکوفاترین حوزه های فرهنگی ایران شده است، جمع آوری، مطالعه و معرفی شود. بخشی از این مقاله نتایج مطالعات میدانی و مستند سازی گرفته شده و بسیاری دیگر از قسمتهای آن را مولف از محیط جغرافیایی برداشت کرده است.

مرزهای بین المللی، عامل تشخیص و جدایی یک واحد متشکل سیاسی- فضایی می باشند که مستقل از دیگر واحدهای مجاور خود هستند. کارکرد اصلی مرزها در تعاملات بین کشورهای پیرامون آن آشکار می شود و در بستر زمان تحول پیدا می کند. مرز مشترک ایران و افغانستان از جمله مرزهای جدیدی است که در فرایند کشورسازی دو قرن اخیر در داخل فلات ایران شکل گرفته و تثبیت شده است. عبور خط مرزی از مسیری که فاقد مرزهای ساختاری طبیعی و انسانی می باشد، کارکرد کنترلی و امنیتی آن را به چالش کشیده است.این مقاله ضمن بررسی وضعیت مرز مشترک ایران و افغانستان، کارکرد آن را طی دو دهه گذشته بررسی می کند و تاثیری را که بر مناسبات دو کشور گذاشته است، مطالعه و تجزیه و تحلیل می کند. در پایان این نتیجه به دست می آید که مرز مزبور در مقام انجام وظایف کنترلی خود توفیق لازم را به دلیل اقدامات یک طرفه و مشکلات ساختاری به دست نیاورده است. شایان ذکر است که رفتار افغانها نسبت به مرز از نوع کنشی و بحران زا است و رفتار ایرانیها نسبت به آن از نوع واکنشی و تقابل با بحران می باشد.

روابط متقابل و پیوند میان شهرها و نواحی روستایی، به طور گسترده ای به عنوان عامل اصلی در فرایند تغییرات اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی شناخته شده است. علی رغم این واقعیت، بیشتر نظریه های توسعه و رویه های اجرایی تلویحا به دوگانگی، جمعیت و فعالیتهای نواحی شهری و روستایی تاکید دارند.برنامه ریزان شهری گرایش بیشتری به مسائل شهری و توجه اندکی به کشاورزی و توسعه روستایی دارند؛ در حالی که برنامه ریزان مربوط به توسعه روستایی نواحی روستایی را تنها شامل روستاها و اراضی کشاورزی و مجزا از مراکز شهری تعریف می کنند. این مقاله نشان می دهد که چگونه روابط متقابل روستا- شهر مانند پیوندهای فضایی (جریان کالاها، پول، سرمایه، مردم، اطلاعات، پسماندها، تولید و فناوری) و همچنین روابط متقابل بخشی بر تغییرات اجتماعی و اقتصادی نواحی روستایی و شهری اثر می گذارند.این تحقیق به مطالعه موردی در عملکرد متقابل و پیوندهای فضایی بین شهر قزوین و 65 سکونتگاه روستایی آن پرداخته است. یافته های تحقیق نشان می دهند که روابط متقابل روستا و شهر، بیشتر در بروز تغییرات غیر ارگانیک در مراکز روستایی استان قزوین موثر بوده اند. در صورتی که توسعه شهری و روستایی نیازمند آن است تا به عنوان فرایندهای مکمل برای کسب منابع کمیاب مورد توجه قرار گیرد. منافع چنین رویکرد یکپارچه ای مطمئنا از هزینه های آن بیشتر است.

شناسایی و تهیه نقشه مکانهای باستانی به طور عمده با روش سنتی انجام می شود که به هزینه و زمان زیادی نیاز دارد. بنابراین استفاده از تکنولوژی جدید مانند سنجش از دور(RS) و سیستمهای اطلاعات جغرافیایی (ساج) برای این منظور در مناطق مختلف جهان بررسی شده و استفاده از آن نیز مفید شناخته شده است. در ایران با وجود داشتن تاریخ کهن و مکانهای باستانی فراوان تا زمان حاضر کار چندانی در این زمینه انجام نشده است. این تحقیق فقط روی 125 مکان باستانی واقع در منطقه میاناب شوشتر (در جنوب غربی ایران) انجام شده است. در این راستا قابلیتهای تصاویر ماهواره ای ETM,SPOT,IRS,TM برای شناسایی و تهیه نقشه مکانهای باستانی بررسی شده و روش ترکیب داده ها و ساخت مدل سه بعدی کوچک مقیاس در منطقه به کار رفته است. با استفاده از مدلهای پیش بینی کننده، رابطه بین موقعیت مکانهای باستانی با عوامل محیطی نیز بررسی شده است. ارزیابی نتایج نشان می دهد که حدود 90 درصد از مکانهای باستانی، تنها در 27 درصد از مساحت منطقه مطالعه شده (که در مدل پیش بینی کننده وزنی به عنوان مناطق با قابلیت باستان شناسی بالا شناسایی شده بودند) قرار دارند. حدود 85 درصد از مکانهای باستانی به وسیله مدل پیش بینی کننده مبتنی بر روش همبستگی منطقی در مناطقی با حساسیت باستان شناسی بالا پیش بینی شده اند.

رویکرد اصل مشاهده در علوم جغرافیایی به واسطه پیشرفتهای فنی تغییر کرده است؛ به نحوی که در سالهای اخیر به کارگیری از تکنیکهای مختلف در این زمینه مشاهده شده است. اهمیت این مساله به اندازه ای است که بزرگترین کامپیوترهای جهان به نام "شبیه سازی زمین" در ژاپن و طوفان آبی در آمریکا مرتبط با علوم محیطی و جغرافیایی هستند. جغرافیای سلولی، آتوماتای سلولی در جغرافیا، فازی، شبکه های عصبی، الگوریتمهای ژنتیک، نظریه آشوب و جغرافیای فرکتال نیز در جغرافیا محصول رویکردهای مذکور بوده است. این موارد در سطح خرد و کلان، برنامه ریزان علوم جغرافیایی و بویژه جغرافیای شهری را بیشتر متوجه مساله می کند. مقاله حاضربخشی از یک سیستم خودکار و هوشمند برنامه ریزی شهری است که برای تحلیل نیاز به ورودیهای آن - لاین دارد.هم اکنون در بیشتر شهرهای مهم دنیا و به خصوص در کلانشهرها، دوربینها اطلاعات تصویری پیوسته و آن - لاین را تهیه و تولید می کنند (مثل دوربینهای شهر شیکاگو، دوربینهای سازمان ترافیک شهر تهران و ...). در سطح شهر تهران و به تبع آن در کلانشهرهای دیگر ایران به نصب دوربینها توجه زیادی شده است. با این وصف اطلاعات ارزشمند به دست آمده هنوز چندان مورد توجه برنامه ریزان شهری (به صورت علمی) واقع نشده است. به عبارت دیگر برنامه ریزان شهری نتوانسته اند از این حجم عظیم و ارزشمند داده ها و اطلاعات علمی استفاده کنند. مساله قابل توجه این است که داده ها و اطلاعات تصویری زیادی تولید می شوند. این اطلاعات و داده ها می توانند به ارزش میلیونها تومان به سیستم برنامه ریزی شهرها فایده و سود رسانند؛ اما در ایران این داده ها و اطلاعات بسیار ارزشمند هنوز برای متخصصان ذیربط و به خصوص برنامه ریزان شهری تبیین نشده اند. در این مقاله تلاش بر این است که به کمک داده ها و اطلاعات تصویری ابرنقشه الکترونیکی شهر پشتیبانی شود تا سیستم برنامه ریزی آن - لاین شهری پویاتر و هوشمندتر گردد. بنابر این این سؤال مطرح می شود که چگونه می توان از این داده ها و اطلاعات تصویری استفاده کرد؟ و به دنبال آن می توان این فرضیه را مطرح کرد که چگونه با استفاده از روشهای تشخیص الگو، ارتباط بین دنیای واقعی و ابرنقشه الکترونیکی شهر را می توان برقرار کرد. با توجه به مطالعه موردی، تصاویر ورودی را می توان در دو بعد کلی تقسیم بندی کرد:1- بعد افقی که معمولا شامل عکسهای هوایی، تصاویر ماهواره ای و داده های راداری است. 2- بعد عمودی و مایل داخل شهرها می باشد که شامل خروجی دوربینها و سنسورهای مختلف در سطح شهر است. برای آزمون و اثبات این فرضیه، داده های بعد عمودی و مایل به صورت دوربین ثابت و آن - لاین مستقر در یک سلول شهری (منطقه 5 تهران) که متصل به ابرنقشه الکترونیکی شهر است، انتخاب شدند. روش کار به صورت یک الگوریتم خودکار تهیه شد. نتایج پس از بررسیها و آزمایشهای مختلف در طول روز نشان داد که با احتمال 85 درصد تا 92 درصد دقت ( در شرایط محیطی مختلف)، در آن - لاین کردن اهداف موفقیت حاصل شده است. با توجه به نتایج مذکور، فواید و کاربرد های بسیار فراوان موضوع در علوم محیطی، جغرافیایی و بویژه جغرافیا و برنامه ریزی شهری، در آینده شاهد افزایش دقت سیستم مذکور با روشهای مختلف و روند به کارگیری آن در شهرها خواهیم بود.

سکونتگاههای انسانی با گذشت زمان در حال تغییر هستند. بسیاری از شهرهای کنونی، روزگاری نه چندان دور به شکل روستاهای کوچکی بوده اند. عوامل متعدد اقتصادی- اجتماعی، جغرافیایی، سیاسی و مقررات رسمی بر سرعت تغییر و تحولات سکونتگاهها و تبدیل شدن روستاها به سکونتگاههای بزرگتر مؤثر هستند. سکونتگاههایی که در سطح بالایی از این عوامل برخوردارند، این فرایند گذار را طی می کنند و در مسیر تکامل خود تبدیل به شهر می شوند.در طبقه بندیهای غیر منعطف و غیر پویای فعلی، سکونتگاههای انسانی یا شهر محسوب می شوند یا روستا. این نوع دسته بندی و برنامه ریزی به طور عمده بر مبنای عامل تعداد جمعیت صورت می گیرد. این عامل به تنهایی حقایق بسیاری را در مورد ماهیت و مفهوم گذار در سکونتگاههایی که در مرحله گذار از روستا به شهر قرار دارند ولی هنوز با توجه به معیارهای تفکیک سکونتگاهها، شهر تلقی نمی شوند، پوشیده می دارد. این سکونتگاهها در طی فرایند گذار ضمن حفظ پاره ای از ویژگیهای خود، برخی ویژگیهای جدید سکونتگاههای شهری را نیز به دست می آورند. در حقیقت سکونتگاههای روستایی در حال گذار، سکونتگاههایی محسوب می شوند که علی رغم شکل گیری ویژگیهای شهری در آنها، هنوز به صورت مصوب و رسمی شهر خوانده نمی شوند. افزایش کارایی و ثبات فعالیتهای برنامه ریزی، نیازمند توجه خاص به این دسته از سکونتگاهها است و شناخت ماهیت این سکونتگاهها و الگوی توزیع فضایی آنها گام اساسی در این زمینه محسوب می شود. هدف این مقاله تبیین مفهوم سکونتگاههای روستایی در حال گذار و کاربرد آن به صورت نمونه در منطقه شمال غرب کشور (استانهای آذربایجان شرقی و غربی و استان اردبیل) به منظور شناخت الگوی فضایی حاکم بر این سکونتگاهها در منطقه است که با بهره گیری از شیوه های مختلف تحلیل فضایی مبتنی بر سیستم اطلاعات جغرافیایی صورت می گیرد.

تاثیر آب و هوا بر کشاورزی مخصوصا در نواحی دیم خیز از اهمیت ویژه ای برخوردار است. میزان تولید محصولات دیم، صرفنظر از خصوصیات ژنتیکی نوع گندم، شرایط خاکشناسی، فناوری کاشت، داشت و برداشت ...، بشدت تابع وقوع رویدادهای اقلیمی است. در این میان کیفیت نزول بارش و چگونگی همزمانی آن با دما، فاصله بین بارشها و نوسانهای درجه حرارت در طول دوره رشد گیاه از اهمیت زیادی برخوردار است. بر این اساس و با این فرض، امکان دستیابی به روابط یا سیستمی که به کمک داده های هواشناسی بتواند میزان محصول یک منطقه را پیش بینی کرده و با دقت کافی براورد کند، دور از ذهن نیست. در این تحقیق با استفاده از مدل تلفیقی پانل، ارتباط بین پارامترهای اقلیمی و عملکرد گندم دیم مشخص شده است. در این تحقیق با استفاده از ضرایب به دست آمده از مدل و آمار مربوط به فاکتورهای استفاده شده در آن، میزان تولید محصول را در هر سال می توان تخمین زد. نتایج به دست آمده از مدل تلفیقی پانل نشان می دهد که 71.57درصد از تغییرات عملکرد گندم دیم (متغیر وابسته) به وسیله متغیرهای مستقل (تاریخ اولین بارش موثر، تاریخ آخرین بارش موثر، تعداد بارش بیش از یک میلمتر و کمتر از 20 میلمتر در یک روز، تعداد بارشهای بیش از 20 میلیمتر در یک روز، میزان بارش بهاره، میزان بارش پاییزه، تعداد روزهای بارندگی بیش از یک میلیمتر، تعداد روزهای یخبندان بهاره، بارشهای با تداوم 5 روز و بیشتر تبیین می شود.