آستان هنر
سال:1391 | دوره:- | شماره:2-3 |تعداد مقالات:10

گنبد حرم امام رضا (علیه  السلام) مهم ترین و معروف ترین نماد این مجموعه است. نمای طلای این گنبد را شاه تهماسب اول صفوی ساخت و دو تن از جانشینان وی، شاه عباس اول و شاه سلیمان آن را تعمیر و کتیبه هایی به آن اضافه کردند. علاوه بر آن، دو بار دیگر در سال 1290 ش. و 1359 ش. این نما تعمیر و مرمت شد. مقاله حاضر با استفاده از اسناد و تصاویر آرشیو آستان قدس و منابع تاریخی، به بررسی تاریخچه نمای طلا و بازسازی های آن می پردازد و ضمن بررسی مشکلات و موانع نماکاری جدید، به نحوه تاثیر این کتیبه بر کتیبه های دیگر حرم اشاره می کند.

نور در بیشتر مذاهب و تمدنهای قدیمی، مورد توجه انسانها بوده و اکثر آنها نمادی را برای آن مشخص کرده اند. در طراحی نقوش سنتی ایرانی، دو عنصر شمسه (ترنج) و قندیل (چراغ) به عنوان نماد نور به کار می روند. شمسه کاربرد وسیعی در معماری، نگارگری و فرش ایرانی داشته و دارد. اغلب اوقات این عنصر تزیینی، مورد توجه صاحب نظران واقع شده و در مورد آن مقالاتی نوشته اند. اما نقشمایه دیگر (چراغ) نسبت به شمسه کاربرد کمتری در هنرهای تزیینی داشته و شاید به همین علت مطالب کمتری در مورد آن به نگارش در آمده است.عنصر قندیل یا چراغ، با تفسیر عرفانی که از آیه 35 سوره مبارکه نور می شود، مورد توجه هنرمندان هنرهای صناعی قرار می گیرد، در نتیجه سلاطین و حکام در دوره های مختلف تاریخی، با توجه به اعتقادات مذهبی خود، سفارش هایی جهت ساخت این وسیله به صنعتگران می دهند. هنرمندان هنرهای صناعی، برای زیباتر دیده شدن دست ساخته هایشان آیه 35 سوره نور را همراه با نقوش گیاهی تزیین می کردهاند. اغلب این وسایل زیبا و گاه نفیس، روشنایی سردر ورودی بناها، طاق ها و محراب های مساجد و مقابر را تامین می کردند. با گذر زمان طراحان سنتی با تاثیر پذیری از عناصر معماری، این عنصر را نیز در ترکیب بندی های کاشی، تذهیب، فرش و ... به کار بردند که مورد توجه و اقبال مردم نیز واقع گردید. مدارک مستندی از فرش های ایرانی با نقشمایه قندیل وجود دارد که قدمت برخی از آنها به دوران صفویه می رسد. در دو گونه متفاوت از فرش های عصر صفویه، می توان این نقش مایه را مشاهده نمود که مهمترین آنها سجاده ها هستند که کارکرد عبادی دارند و دیگری قالی شیخ صفی (قالی اردبیل) است که در ابعاد بسیار بزرگی برای آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی تهیه و بافته شده است. با توجه به نمونه های اشاره شده، می توان گفت قندیل در فرش های عصر صفوی بیشتر کارکرد عبادی و یا مذهبی داشته، به تدریج با گذشت زمان این کارکرد کم رنگ تر شده تا جایی که به یک عنصر تزیینی در برخی از قالی های امروزی تبدیل شده است. در این مقاله سعی شده است سیر تحول نقشمایه قندیل در هنر فرشبافی ایرانی از دوران صفویه تا دوران معاصر با توجه به مدارک موجود، مورد بررسی قرار گیرد.

در سفال گری ایران، و از میان شیوه ها و فنون به کار رفته در تزئین سفالینه ها، نقاشی با لعاب زرین فام یکی از دشوار ترین و در عین حال زیبا ترین روش ها است. تنوع رنگ و نمایش قوس و قزح مانند آن، که در اکثر موارد، به طور مستقیم حاصل تغییر عواملی همچون ترکیبات پیگمنت ها و فعل و انفعالات داخلی کوره است، این فن را به یکی از جذاب ترین شیوه های تزئین در سفالگری تبدیل کرده است. در همین راستا، سال هاست که در زمینه شناخت ویژگی ها، فرمول و فن پخت سفال های زرین فام، اختلاف نظر فراوانی میان اهل فن و پژوهشگران پدید آمده است. محراب های زرین فام حرم امام رضا (علیه السلام) در اوایل سده هفتم هجری همزمان با دست یابی سفالگران به فنون پیشرفته لعاب سازی، و استفاده از خمیر شیشه برای ساخت بدنه، تولید گردید. فن ساخت و پخت لعاب زرین فام در سده های هفتم و هشتم هجری تقریبا منحصر به دو خاندان کاشی کار (زید و طاهر) از اهالی کاشان بوده، که نمونه های موجود در موزه و حرم امام هشتم (علیه السلام) از جمله بهترین نمونه های همکاری میان این دو خاندان سفالگر به حساب می آید. در این نوشتار تاریخچه و چگونگی اجرای این نوع کاشی و شکوفایی آن در قرون ششم و هفتم هجری بررسی می گردد و همچنین محراب های زرین فام حرم مطهر رضوی توصیف می گردد.

صفویان سلسله ای ایرانی، ملی و شیعی بودند، تمرکز و یکپارچگی این دولت، حمایت های برخی شاهان از هنر و جایگاه هنر که به عنوان عالی ترین جلوه قدرت شاه بود اسباب رونق و تولید بسیاری از هنرها از جمله هنرهای مرتبط با کتاب آرایی را فراهم کرد، از این رو قرآن و کتاب آرایی آن در این دوران از جایگاه خاصی برخوردار بود و از این دوره نسخ نفیس بسیاری در کارگاه های هنری آن زمان آماده شد که از لحاظ کتاب آرایی، ترکیب بندی و صفحه آرایی، عناصر و آرایه های تزئینی، نقش و رنگ بسیار متنوع، دقیق و ظریف بودند. بسیاری از این آثار هم اکنون در مجموعه های داخلی و خارجی نگهداری می شوند اما کمتر مورد بررسی، مقایسه و مطالعه تطبیقی قرار گرفته اند. بدین منظور نگارنده قصد دارد تا با روش توصیفی - تحلیلی و ابزار کتابخانه ای ضمن معرفی صفحات فاتحه الکتاب دو نسخه نفیس از این دوره به تحلیل و بررسی آرایه های تزئینی و ترکیب بندی آن ها بپردازد و شاخصه های تزئینی و صفحه آرایی آن ها را معرفی کند. بدین منظور ابتدا مقدمه کوتاهی از کتاب آرایی قرآن های اولیه تا عصر صفوی ذکر شده و پس از آن دو نمونه قرآن مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته و شاخصه های آن ارائه شده است تا از این طریق بتوان به شناختی بیش از پیش از این آثار نفیس دست یافت.

با ظهور اسلام و توجه به تجمل گرایی خلفا، هنر قالی بافی جان تازه ای گرفت. و در دوره تیموریان به اوج رسید. اما با توجه به نمونه های عالی باقی مانده از دوران صفویه باید گفت که قالی بافی در این زمان شکوفا بوده است. در این دوره است که نصرالدین محمد همایون پادشاه هند که چندی به دربار شاه تهماسب پناهنده شده بود، تحت تاثیر قالی های ایرانی در بازگشت عده ای از هنرمندان و بافندگان را نیز با خود به هندوستان، برد که بخشی از نتیجه کار ایشان در هندوستان امروزه در موزه آستان قدس رضوی نگهداری می شود. افزون بر این آثار درخشان دیگری نیز در موزه آستان قدس رضوی از بافته های دوره صفوی هست که نمایش دهنده پیشرفت های قالی بافی در طرح و اجرا در این زمان است. در این مقاله سعی بر آن است که به معرفی توصیفی چند تخته از قالی های وقف شده در دوره شاهان صفوی پرداخته شود.

کتاب شاه عباس و بازسازی ایران کتابی است که به مناسبت برگزاری نمایشگاهی در موزه بریتانیا در سال 2009 م و با همکاری موزه ملی ایران به چاپ رسید. نویسنده این کتاب شیلا. ر. کنبی از محققان مشهور هنر دوره صفوی است که تا کنون چند تالیف از او به زبان فارسی ترجمه شده است. به طور کلی کتاب موردبحث در بردارنده پنج فصل اصلی و بخش های فرعی، تصاویر کم نظیری از آثار هنر اسلامی ایران در 273 صفحه است. محور اصلی کتاب شخصیت و اقدامات شاه عباس اول صفوی در گسترش و توسعه چند شهر مهم ایران ازجمله اصفهان، مشهد، قم، و اردبیل است. در این بررسی ها نویسنده به چگونگی ساخت، تعمیر و بهسازی مجموعه های معماری پرداخته و در ضمن آن چگونگی وقف آثار هنری هر یک را نیز بررسی کرده است. یکی از بخش های این کتاب مجموعه حرم امام رضا (علیه السلام) در مشهد است که نویسنده با استفاده از منابع تاریخی ضمن بررسی جایگاه شاه عباس در بازسازی مجموعه حرم امام رضا (علیه السلام) پس از حمله ازبکان از آثار هنری وقف شده بر حرم در حکم شواهد تاریخی این بازسازی ها یاد می کند. نوشتار حاضر ترجمه بخشی از فصل مربوط به حرم امام رضا (علیه السلام) است که با برشمردن تفاوت آثار وقفی شاه عباس بر حرم امام رضا (علیه السلام) و مقبره شیخ صفی در اردبیل آغاز می شود و سپس مختصرا تاریخ حرم در دوره صفوی و نقش شاه عباس در بازسازی حرم مورد بررسی قرار می گیرد. بخش دوم آن که به معرفی و بررسی آثار هنری این مجموعه می پردازد در شماره آینده عرضه خواهد شد.

یکی از عناصر بکار رفته در مساجد و زیارتگاه ها ایوان است. مساجد ایران اغلب ایوان های با شکوهی دارند که ازجمله آن ها می توان از ایوان های حرم مطهر امام رضا (علیه السلام) یاد کرد. برخی از این ایوان ها را در طی تاریخ با خشت های طلا پوشانده اند. از آن جمله ایوان طلای صحن عتیق است که به ایوان نادری مشهور است و از ساخته های امیر علی شیر نوایی وزیر شاه سلطان حسین بایقرا در دوره تیموری است که به دستور نادر شاه طلاکاری شد. ایوان طلای صحن نو متعلق به دوره قاجار است که به دستور ناصرالدین شاه ساخته شد و ایوان طلای صحن جمهوری نیز متعلق به دوره معاصر که پس از پیروزی انقلاب بنا شده است. تزیینات این ایوان ها عبارت است از کتیبه نگاری، مقرنس کاری، میناکاری و نقوش به کار رفته در آن ها نقوش هندسی، گیاهی و اسلیمی است. متن کتیبه ها عبارت است از آیات و احادیث و اشعاری متناسب با حرم امام رضا (علیه السلام).

کاشی کاری یکی از تزئینات مهم و شاخص در حرم مطهر حضرت رضا (علیه السلام) است. این هنر در عصر تیموریان با اجرای کاشی های معرق ازنظر فنی به اوج خود سید. مسجد گوهرشاد یکی از بناهای مهم عصر تیموری است که مجموعه شایان توجهی از فنون مختلف کاشی کاری را در آن اجرا کرده اند. برخی از سنت های کاشی کاری این عصر همچون سنتی پایدار در دوره های بعد نیز برقرار ماند. استفاده از نقوش گره، ترکیب آجر و کاشی به صورت معقلی و همنشینی قاب های کاشی معرق در میان آجر، رنگ پردازی درخشان و طرح های ظریف و پرکار برخی از ویژگی های این آثار است.

لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.

لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید