آینه میراث
سال:1399 | دوره:18 (دوره جدید) | شماره:2 (پیاپی 67) |تعداد مقالات:13

این نوشتار به ارزیابی نسخی می پردازد که حاوی اشعار عثمان مختاری است و در دسترس استاد همایی نبوده است. نگارنده، با بهره-گیری از دو دست نویس تذکره ی بتخانه و جنگ شماره ی 5976 در کتابخانه ی مجلس، به معرفی و تصحیح اشعار نویافته ای از مختاری خواهد پرداخت. در کنار دو جُنگ یادشده، اشعار دیگری به نام مختاری در جنگ اسکندرمیرزا، جنگ سعدالهی، نسخه ی شماره ی 1084 مجلس و فرهنگ-های جهانگیری، رشیدی، مجمع الفرس و انجمن آرای هدایت به دست آمده و معرفی شده است. برخی از این اشعار، به ویژه آنچه در جنگ های اسکندرمیرزا و سعدالهی آمده، نسبتی با مختاری ندارد، اما اغلب اشعاری که در دو جنگ بتخانه و مجلس به مختاری منسوب شده، به احتمال زیاد از اوست گرچه در چاپ مثال زدنی همایی موجود نیست.

داستان های ملّی روایاتِ گوناگونی دارند که برخی از آن ها از بین رفته اند و فقط نشانه هایی به جای نهاده اند. درنگ بر این داستان ها و بررسی روایاتِ گوناگونِ آن ها ما را در بازشناسیِ روایاتِ فراموش شده یاری می کند. یکی از شخصیّت های مهمِّ داستان های ملّی که می توان دو دسته روایتِ کلّی درباره ی او به دست داد، فریدون است. در یک دسته، فریدون شاهی نیکوکار است و در دسته ای دیگر، که فقط نشانه هایی از آن در بعضی متون به جای مانده، فریدون در کنار جمشید و کاوس در زمره ی شاهان ناسپاس به یزدان و گناهکار به شمار آمده است. چیستیِ گناهِ فریدون و علّت زدوده شدنِ روایاتِ آن آشکار نیست. در این مقاله، با درنگ بر اسنادِ به جای مانده از گناهِ فریدون، کوشیده ایم شواهدی درباره ی گناه او به دست دهیم که نشان می دهد فریدون نیز مانندِ جمشید و کاوس به آسمان رفته است. در بخش دوم مقاله، درباره ی علّت زدوده شدن روایاتِ گناه فریدون به کوتاهی سخن گفته ایم.

مقاله ی حاضر به بررسی یکی از درخشان ترین گلچین های تولیدشده برای اسکندر بن عمر شیخ، شاهزاده ی تیموری می پردازد. این گلچین که در سه بخش در موزه ی کالوست گلبنکیان در لیسبون، کتابخانه ی دانشگاه استانبول و مؤسسه ی تاریخ پزشکی ولکام در لندن نگهداری می شود، دربردارنده ی متون منظوم و منثوری است که توسط علما و فضلای دربار اسکندر گردآوری و حتی گاهی تألیف شده است. این مقاله بر اساس محتوا، دست خط ها، اندازه های اوراق و صفحه آرایی، شواهدی ارائه می دهد که سه نسخه ی مذکور در اصل متعلق به یک گلچین دو جلدی بوده است. نسخه های دانشگاه استانبول و مؤسسه ی ولکام ما را در فهم بهتر سبک و کارکرد نقاشی ها و تذهیب های نسخه ی آب دیده و مرمت شده ی لیسبون یاری می کنند. در روند تولید این گلچین که یکی از نسخه های بسیار مهم دوره ی تیموری است، هنرمندانی مشارکت داشته اند که پیش تر برای سلطان احمد جلایر در بغداد و تبریز کار کرده اند و بعدها تأثیر قابل توجهی بر هنر کتاب آرایی در هرات داشته اند.

عطّار نیشابوری در تذکرة الأولیاء از منابعی استفاده کرده که غالباً به زبان عربی بوده است. شفیعی کدکنی، مصحّحِ تازه ترین چاپِ تذکرة الأولیاء در مقدمّه ی کتاب، یازده اثر را به عنوان منابع اصلی عطار معرفی کرده، که یکی از آن ها، کتاب البیاض و السّواد خواجه علیِ حسن سیرجانی است. در این مقاله، با توجه به قرائن برون متنی و درون متنی درباره ی چگونگی و میزان استفاده عطار از بیاض و سواد بحث شده است. همچنین، در یک بررسیِ تطبیقی بین اقوال مشایخ تصوّف در تذکرة الأولیاء و البیاض و السواد و سایر منابع اصلی تذکره، میزان و چگونگی استفاده ی عطّار از این کتاب مشخص شده است. حاصل این مقایسه کشف حدود 550 قول و حکایت مشترک در این دو کتاب است که 94 موردِ آن ها منحصراً در البیاض و السواد دیده می شود. در پایان، نتایج پژوهش در جدولی ارائه شده است.

محققان درباره ی مدایح دوران غزنوی بسیار گفته و کوشیده اند هویت ممدوحان آن عصر را به کمک متن اشعار آن دوران و منابع دیگر تعیین کنند، اما هم به سبب فقر منابع و هم به علت کم دقتی برخی پژوهشگران، هنوز بسیاری از مسائل مربوط نادانسته مانده است. در نوشتار حاضر سعی شده اثبات شود اولاً ممدوح سه قصیده ی فرخی سیستانی (شماره های 89، 99، 122 چاپ دبیرسیاقی) شخص ناشناسی است به نام «ابوسهل عمر عراقی»؛ ثانیاً این فرد، به رغم مفقود بودن نامش از تمام تواریخ موجود، ظاهراً در دربار غزنه وزیری غیررسمی، در فاصله ی خلعت پوشیدن دو وزیر رسمی، بوده است. سپس، بر پایه ی قرائنی پراکنده برگرفته از لابه لای متون کهن، احتمالاتی درباره ی زمان وزارت و تاریخ درگذشت این شخص داده شده است. طبق این احتمالات، ابوسهل عمر عراقی زمانی در حدود 401-404ق مسئول غیررسمی شغل وزارت در دربار سلطان محمود بوده و حدود 404ق درگذشته است.

جداول تزیینی یکی از قدیم ترین آرایه های نسخه های خطی هستند و تا کنون پژوهشی مستقل، با استناد به نمونه های متعدد، بر روی این جداول صورت نگرفته است. این مقاله، با روش توصیفی تحلیلی، علاوه بر شناسایی و معرفی سبک هایی از جدول کشی، در پی آن است که اولاً خاستگاه جداول تزیینی در نسخ خطی را مشخص کند و سپس روشن کند که چه سبک هایی از جدول کشی تا پیش از قرن نهم هجری در نسخ خطی رایج بوده است. بررسی نگارندگان نشان می دهد که با استناد به نمونه های باقی مانده، خاستگاه جداول تزیینی (زرین و شنگرف/ سرخ) را می توان به مصاحف و نسخه های علمی نسبت داد. همچنین بر اساس این یافته ها می توان تاریخ نسخه های بی تاریخ را تا حدودی مشخص کرد.

دست نوشت شماره ی 11930 کتابخانهٔ مجلس شورای اسلامی (کتابت شده در سال 898ق) نسخه ای مشکول از تفسیر قرآن است و با توجه به قراین گوناگون، از جمله زبان کهن و قدمت نسخه، گمان می رود که متعلق به سدهٔ ششم یا هفتم هجری باشد. دست نویس یادشده از نسخ مهم زبان فارسی است که واژه ها در آن حرکت گذاری شده است و این نه تنها در خوانش دقیق واژه ها نقش به سزایی دارد، بلکه می تواند نشان دهندهٔ تلفظ آن ها در لهجهٔ مؤلف باشد. مقالهٔ حاضر به تعدادی از واژه های نادر و مشکول در این نسخه می پردازد که ضبطی متفاوت از ضبط رایج در لغت نامه ها دارند.

ملارجبعلی تبریزی از جمله فیلسوفانی است که کمتر به آرای او پرداخته شده است. وی در اندیشه های خود از قرآن و روایات و فلسفه ی نوافلاطونی و فلسفه سینوی و عرفان محیی الدینی تأثیر پذیرفته است. تبریزی عصاره ی همه ی این اندیشه ها را در رساله ی الأصل الأصیلِ خود جمع کرده است. متن کامل این رساله را عزیز جوانپور هروی و حسن اکبری بیرق تصحیح و منتشر کرده اند، ولی تصحیح ایشان کاستی های بسیاری دارد. در پژوهش پیش رو نخست کیفیت این تصحیح را بررسی و اشکالات و ناراستی های آن را بیان و سپس یک نسخه ی کهن و یک ترجمه ی کمترشناخته شده از این رساله را معرفی می کنیم: نسخه ای به تحریر میرقوام الدین رازی، و ترجمه ای فارسی از آن موسوم به تحفة الکمال اثر ملاحسن، که هر دو از شاگردان تبریزی هستند.

یکی از بایسته ترین زمینه های پژوهشی، شناسایی، تصحیح و چاپ میراث مکتوب پیشینیان است. بدون در دست داشتن متن منقّح از متون نمی توان به داوری و ارزیابی آن ها پرداخت و اتّکا به چاپ های مغلوط و ناهموار از متون می تواند سیر تحقیقات را به بیراهه بکشد. از جمله متونی که به ارزیابی و تحلیل کلام الله پرداخته اند، تفسیرنامه های قرآنی، میراثی بس ارجمند و درخور کندوکاو عالمانه اند، و به دست دادن چاپ انتقادی آن ها از ضرورت های تحقیق در این حیطه است. یکی از این متون تفسیر ثمانیه ی خواجه محمّد پارساست که تاکنون چاپ نشده و حتّی پژوهش درخور ذکری نیز در باب آن صورت نگرفته است. در این جستار به بررسی این تفسیر و معرّفی نُسَخ آن خواهیم پرداخت.

خلد برین، تألیف محمد یوسف قزوینی اصفهانی مشهور به واله اصفهانی، یکی از مهم ترین تواریخ عمومی نگاشته شده در عصر صفوی است. دسترسی مؤلف به اسناد حکومتی و اطلاع از وقایع سیاسی و آشنایی با بزرگان و امرای این دوره و این نکته که خودِ مؤلف در زمره ی منشیان و صاحب منصبان نیمه ی دوم عصر صفوی بوده، موجب شده تا اثر وی مهم ترین تاریخ عمومی این دوره، از مرگ شاه عباس اول تا پایان دوره ی صفوی، محسوب شود. به رغم این که مجلد مربوط به تیموریان و ترکمانان و همچنین عمده ی بخش های مربوط به روضه ی هشتم این کتاب که مربوط به دوره ی صفوی است منتشر شده، با این حال هنوز معرفی و بررسی کامل و مفصلی از تمامی نسخه های موجود و محتوا و مختصات آن ها صورت نگرفته است. در مقاله ی حاضر کوشش شده تا، با مروری به بینش تاریخ نگارانه ی واله اصفهانی، نسخه های موجود از خلد برین که در دسترس نگارنده بوده معرفی و بررسی شود و اطلاعات نسخه شناختی و خصوصیات هر نسخه مورد مطالعه قرار گیرد.

در نوشته ی حاضر، کتاب گشایش و رهایش منسوب به ناصرخسرو از نظر اصالت متن بررسی شده است. در چاپ های مختلف این کتاب تصریح شده که کاتبی ناشناس در متن آن دست برده، برخی از مطالب را حذف کرده و برخی را هم ردّ کرده است. اما در واقع، در متنی که با عنوان کتاب گشایش و رهایش انتشار یافته، بیش از یک صدا و یک عقیده ی واحد دیده می شود. در این بررسی، نگارنده بخش هایی از متن مذکور را، که ظاهراً به اصل کتاب گشایش و رهایش تعلق ندارد، ارائه می کند و با آوردن شواهدی از متن بر آن است تا نشان دهد کتابی که با نام گشایش و رهایش انتشار یافته، در واقع نقد و ردّی بر گشایش و رهایش است. در نتیجه، فردی که در چاپ های مختلف این کتاب کاتبِ غیراسماعیلی و سانسورچیِ متن اسماعیلی کتاب خوانده شده، در واقع نویسنده ی کتاب مستقلی است که می توان آن را نقد یا ردّ بر گشایش و رهایش نامید.

علاءالدّوله ی سمنانی، بنا به تصریح خودِ او، تصنیفی دارد موسوم به «بیان ذکر الخفی المستجلب للأجر الوفی» که در آن، علاوه بر بحث درباره ی فضیلت ذکر خفی بر ذکر جهری به عنوان موضوع اصلی، مختصراً به برخی دیگر از مسائل طریقتی می پردازد. این رساله، هم به دلیل اهمیت مفهوم ذکر در نظام عرفانی سمنانی و عموم مشایخ کبرویه، و هم از منظر اختلافات اساسی برخی طریقت های صوفیانه ی فرارود با کبرویه بر سر کیفیت اداء ذکر، شایسته ی توجه است. تاکنون حداقل پنج نسخه از رساله ی ذکر خفی در گنجینه های نسخ خطی جهان شناسانده شده است. نسخه ای هم در فهرست دانشگاه تهران تسامحاً «رساله ی ذکر خفیِ» سمنانی معرفی شده که ارتباطی با او ندارد و در اصل رساله ی نوریه از سیّد محمد نوربخش است. در مقاله ی حاضر، پس از بحث حول محتوای رساله و بررسی انتساب آن به شیخ علاءالدّوله، تصحیحی از متن ذکر خفی بر اساس اقدم نسخ موجود و دو نسخه بدل دیگر ارائه شده است.

به اشعاری که بیشتر در قالب دوبیتی به گویش نواحی غرب، مرکز و شمال ایران سروده شده، فهلویات می گویند. در طول تاریخ، افزون بر فارسی، به عنوان زبان مورد قبول سراسر ایرانشهر یا ایران بزرگ و نیز سرایش شعر به آن، زبان های منطقه ای و محلی نیز فعالیت های ادبی خود را داشته اند. منطقه ی آذربایجان فعلی جزو مناطقی است که زبان پهلوی آذربایجان در قرون گذشته در آن رواج داشته است و مردم منطقه، ضمنِ تکلم به پهلوی آذربایجان، فهلویاتی نیز به این زبان سروده اند. هدف این مقاله، در ابتدا، بیان تعریفی از فهلویات و سپس معرفی شعرایی است که در تبریز به این زبان شعر سروده اند. به منظور یافتن شناخت اندکی با ویژگی های این زبان و اشعار سروده شده به آن، نمونه هایی از این اشعار فهلوی بررسی می شود.