مطالعات فهم حدیث
سال:1398 | دوره:6 | شماره:1 (پیاپی 11) |تعداد مقالات:12

حجرالاسود با قرار گرفتن در یکی از ارکان بیت الله و استحباب استلام، از قداستی خاص برخوردار است. شماری از روایات در منابع خاصه، با محوریت توصیف «حجرالاسود» و احکام آن، به خصوصیاتی اشاره دارند که از نظر اندیشورانی مانند سید مرتضی باعث بی اعتباری این روایات است؛ اما از نگاه اندیشوران دیگر، این روایات معتبر و دارای مفاهیمی قابل تایید است. گونه ای از روایات حجرالاسود، فلسفه استلام را میثاق بندگی توصیف کرده اند؛ و گونه ای دیگر، استلام را تجدید عهد با میثاقی تامل برانگیز به نام «میثاق ذر» تصویر نموده اند. پژوهش حاضر بر آن است با شیوه توصیفی-تحلیلی، ضمن ارزیابی سندی گونه های روایی حجر، با ملاک قراردادن قرآن، عقل و سنت معتبر، تحلیلی نقادانه نسبت به محتوای این روایات ارائه دهد. از جمله نتایج این تحقیق، آشکارشدن ردپای راویان اسرائیلی همچون وهب بن منبه در اثبات خصوصیات فرا زمینی برای حجرالاسود و نیز نشان دادن بی اعتباری روایات پیوند دهنده حجرالاسود با اندیشه عالم ذر است. از پیامدهای ناپسند این دسته از روایات، تداوم منازعات بیهوده میان علمای اسلام و تحریف فلسفه حقیقی استلام است.

کلینی در باب «ان الإیمان لا یضر معه سیئه» از کتاب الایمان و الکفر الکافی، دو روایت آورده است که می توان از آن دو این گونه هم برداشت کرد که با وجود ایمان، گناه به سعادت آدمی آسیبی نمی رساند. در نگاه اولیه، این آموزه با مفهوم آیات قرآن و روایات «باب الذنوب کتاب ایمان و الکفر الکافی»، که رستگاری را در همراهی ایمان با عمل صالح می داند، در تعارض است. مساله اساسی این است که، چون قرآن و روایات سرچشمه واحدی دارند، وجود تعارض در آن ها، قابل قبول نیست و باید برای حل آن، چاره ای اندیشید. مساله دیگر بعد فرهنگی و بد آموزی های احتمالی رفتاری و عملی این نوع برداشت از روایات است. در این مقاله به روش تحلیلی-انتقادی، روایات مورد بحث دو باب کتاب الکافی، از نظر سندی و محتوایی بررسی شده و تعارض اولیه در نهایت حل شده است و نتیجه نهایی این که، عنوانی که کلینی برای باب یاد شده «ان الإیمان لا یضر معه سیئه» برگزیده، سبب برداشت نادرست برخی افراد از این دسته روایات شده است و نگاه مجموعی به روایات شیعه در این موضوع، نشان می دهد که میان دو باب مذکور در کتاب کافی در واقع تعارضی وجود ندارد.

اعجاز از پرسابقه ترین علومی است که پیرامون قرآن کریم شکل گرفته است ولی اصطلاح معجزه از اواسط قرن سوم هجری رواج یافته است. در بیانات معصومین (ع) تعابیر: حجه الله، برهان، عهد، بینه و آیه به چشم می خورد که می تواند ناظر به جنبه اعجاز قرآن کریم باشد. آنچه در آغاز، نظر دانشمندان مسلمان را به خود معطوف داشت؛ فصاحت، بلاغت و نظم قرآن کریم بود این ویژگی تا به امروز، همواره به عنوان برترین وجه اعجاز مطرح بوده است. با این وجود از دل آیات تحدی و روایات معصومین (ع) که عدل قرآن اند، بیان صریحی در تایید این وجه به چشم نمی خورد. تحدی قرآن کریم در آیه 49 سوره قصص و اوصافی نظیر: نور، حبل متین، منجی، مصباح، قائد و. . . که در روایات به چشم می خورد، بیان کننده وجه هدایت کنندگی قرآن است. در این تحقیق سعی شده است با روش توصیفی-تحلیلی و با تتبع در کتب لغت، آثار نگاشته شده پیرامون اعجاز قرآن و جوامع معتبر روایی، به بیان؛ ماده لغوی «عجز»، اصطلاح معجزه، شروط آن، تعابیر به کار رفته در روایات به جای کلمه معجزه و وجوه اعجاز قرآن پرداخته شود. هدف از طرح این مسائل، بازخوانی اعجاز قرآن کریم، از منظر روایات حضرات معصومین (ع) است. نتیجه آن که ائمه اطهار (ع) عنایت ویژه ای به هدایت کنندگی قرآن کریم داشته اند از این رو همواره به تعالیم و معارف عمیق آن توجه داده و کمتر به جنبه ادبی قرآن، نظر داشته اند.

از جمله احادیثی که در جوامع روایی شیعه از حضرات معصومین (ع) درباره حقیقت قرآن کریم نقل شده، حدیث «القرآن کله تقریع و باطنه تقریب » است. بررسی کتب حدیثی و تفسیری نشان از اختلاف جدی فهم دقیق این حدیث در میان علمای بزرگ شیعه دارد تا جایی که یکدیگر را نفی می کنند. این تحقیق به دنبال آن است تا با تکیه بر دانش «نقد الحدیث» و «فقه الحدیث» و با روشی توصیفی-تحلیلی به بررسی دلالت متنی این حدیث بپردازد و فهم مناسبی از آن ارائه نماید. البته در این راستا از بررسی های سندی و رجالی نیز به تناسب بحث، استفاده شده است. نگارنده پس از جرح و تعدیل آراء موجود در این زمینه، معتقد است که فهم دقیق و نظر صائب که اولین بار توسط علامه طباطبایی در تفسیر المیزان مطرح گردیده، آن است که این حدیث به نوعی هم خانواده ی احادیث ظهر و بطن قرآن کریم محسوب می شود و به مرتبه ی إحکام و تفصیل قرآن کریم اشاره دارد.

در میان انبوه روایاتی که در آن ها سخنی درباره تورات و یا انجیل گفته شده، به طور خاص دو روایت هست که به نظر می رسد صریح ترین روایات حاکی از وقوع تحریف در کتب مقدس پیشین هستند. یکی از آن ها روایت ویل از عثمان است که طبری ذیل آیه 78 سوره بقره نقل کرده است و دیگری روایتی منقول از ابن عباس است که مسلمانان را از رجوع به اهل کتاب نهی می کند. این مقاله با استفاده از روش تحلیل اسنادی متنی و تحلیل منبع به دنبال پاسخ به این پرسش است که منشا این روایات کدام دوره از دوره های تحریف باوری مسلمانان است. این بررسی نشان می دهد که در خوش بینانه ترین حالت این روایات در قرن دوم هجری جعل و یا به گونه ای دستکاری شده اند که مضمونی تحریف باورانه یافته اند.

وجود مولفه «عدم شذوذ» در تعریف حدیث صحیح نزد اهل سنت، سبب اهمیت حدیث شاذ نزد ایشان شده است؛ چه آن که حدیث شاذ در زمره احادیث ضعیف و مردود جای می گیرد. مطالعه منابع موجود، حکایت از وجود سه معنا از حدیث شاذ نزد ایشان دارد. این معانی به لحاظ تاریخی به ترتیب از شافعی (م204ق)، حاکم نیشابوری (م 405ق) و شاگردش ابویعلی خلیلی قزوینی (م 446ق) ارائه شده است. بررسی آثار درایه در دوره های متاخر و معاصر، نشان از پذیرش نظر شافعی و رد دو تعریف دیگر دارد. پرسشی که در این باره اهمیت می یابد اینکه سبب تفوق تعریف شافعی بر سایرین چیست؟ این نظر از کدام زمان و به دست کدام عالم ترجیح داده شده است؟ بررسی آثار درایه ای موجود حاکی از آن است که تلاش های ابن صلاح شهرزوری (م 643ق) در این خصوص موثر بوده است. داوری وی در این باره، از یکسو ناظر به صحیح بخاری و از سوی دیگر متاثر از نتایج نامطلوب حاصل از دو تعریف دیگر است. مولفه «تفرد راوی ثقه» در تعریف حاکم نیشابوری و «تفرد راوی» در تعریف خلیلی قزوینی، سبب می شود تا متفردات راویان ثقه یا مطلق متفردات راویان در صحیح بخاری در زمره احادیث شاذ جای گیرد. امری که با جایگاه ویژه این کتاب نزد اهل سنت ناهمگون است. از این رو ابن صلاح که خود بدین نکته تصریح دارد، آن را دلیل ترجیح نظر شافعی اظهار کرده است.

یکی از مضامین روایی در جوامع شیعه و سنی، تشبیه فساد ایمان یا عمل (طبق تفاوت نقل ها) با غضب، به فساد عسل با سرکه است. چالشی که در تحلیل فقه الحدیث این روایات فراروی محقق نهاده می شود این است که مگر مخلوط عسل با سرکه که سکنجبین باشد خود یک شربت گوارا و داروی مفید نیست؟ پس چرا این روایات، سرکه را فاسد کننده عسل معرفی فرموده اند؟! شارحان این روایات معمولا با تاثر از نگرش فلسفی حکیمان فلسفی مشاء به تحلیل فساد پرداخته و آن را به معنای فساد صورت عسل و انحلال آن و از بین رفتن آثار مشخصه آن چون شیرینی و... انگاشته اند. جستار فرارو پس از ارزیابی سند روایات و اطمینان از صدور مضمون اصلی این روایات که تشبیه فساد ایمان با غضب به فساد سرکه با عسل باشد، دیدگاه مسلط که خلاف ظاهر است را به بوته نقد نشانده است. این پژوهه سپس در راستای دستیابی به تفسیر صحیح حدیث، علاوه بر استمداد از روش های دقیق نقد و فهم حدیث، تحلیل های علمی جدید در ماهیت سرکه و عسل و تعامل متصور در میان این دو ساختار شیمیایی یعنی تاثر عسل و قندهای آن از پشه سرکه (Drosophila Melanogaster) که محصول آن خرابی و تخمیر و ترشیدگی عسل در طول زمان است را نیز دستمایه قرار داده و در نتیجه بدون عدول از ظاهر حدیث، فساد را بر همان معنای لغوی خود وانهاده است و آن را به معنای «فساد تخمیری» و محصول همجواری سرکه و عسل (بدون مخلوط شدن با هم) و تاثر فاکتورهای شیمیایی موجود در عسل از پشه سرکه معرفی کرده است. نتیجه نهایی اینکه این روایات، هیچ ربطی به سکنجبین که محصول امتزاج و حل شدن این دو درهم است ندارند.

سعادت و شقاوت یکی از مباحث مهم فلسفی و کلامی است. در آموزه های روایی ائمه (ع) نیز پیرامون حقیقت سعادت و شقاوت و اختیاری بودن آن فراوان بحث شده است. با این حال، ظاهر برخی احادیث بر سعادت و شقاوت ذاتی انسان و نفی اختیار او در رقم زدن سرنوشت خویش دلالت دارد. از نظر برخی اندیشمندان، سعادتمندی با غایت مطلوب انسان و کمال نهایی او هماهنگی دارد و دست یابی به آن با انتخاب آگاهانه آدمی و اعمال اختیاری او حاصل می شود. عده ای دیگر از صاحب نظران با تکیه بر ظاهر احادیث یادشده به حاکم بودن جبر بر سرنوشت انسان، باور دارند. وجود این تعارض، محدثان و صاحب نظران امامیه را بر آن داشته تا با شیوه های گوناگون به تبیین و توجیه این روایات بپردازند. در پژوهش حاضر به شیوه تحلیل محتوا برآنیم پس از طرح دیدگاه شاخص ترین اندیشمندان شیعه پیرامون این روایات، راه حل ارائه شده توسط آنان را مورد بررسی و ارزیابی قرار دهیم و در نهایت، نظر صحیح را استخراج کنیم. با بررسی دقیق دیدگاه صاحب نظران و تحلیل آن ها درمی یابیم تاویل این احادیث به علم الهی، افزون بر نفی شبهه جبر، با سایر آیات و روایات و ادله کلامی هم سوست. در این میان برخی اندیشمندان، نفی وجود ذاتی را شاهدی بر اثبات این مدعا می دانند. بر این اساس، عملی که از انسان سر می زند و موجود می شود، پیش از صدور آن از جانب انسان، در علم الهی معلوم و متعین است.

آمیختگی روایات صحیح و مردود، سبب شده است تا متخصصین به دنبال روش تمایز و اعتبارسنجی روایات بروند، یکی از عناصری که در تشخیص اعتبار روایات دخیل است، قرائن صدور روایت است، مساله این مقاله، چگونگی کشف اسباب صدور احادیث است. برای کشف فضای صدور، ده مرحله عرضه گردیده است مانند: احراز تام بودن روایت مورد نظر، کشف خانواده حدیثی آن، مقایسه با محکمات عقلی و نقلی و عمومات فوقانی، بررسی لحن روایت، بررسی شرایط زمانی و مکانی معصومی که روایت از او صادر شده است، بررسی شرایط اولین راویی که روایت از او نقل شده است، تایید یا منتفی کردن احتمال تقیه، تایید یا منتفی کردن احتمال قضیه شخصیه بودن روایت. در این مقاله، مراحلی که باید در موارد فوق طی شود به صورت قدم به قدم آمده است که در صورت اجرای تمام مراحل، می توان براساس ضوابط علوم حدیث، حکم به اعتبار محتوایی حدیث کرد و برای استظهار از آن اقدام نمود.

زبان شناسان شناختی معتقدند اهمیت طرح واره های تصوری به عنوان بخشی از ساز و کارهای زبان و تفکر این است که آن ها به عنوان مفاهیم جسمیت یافته ی ابتدایی می توانندبه شکلی نظام مند، ساختار مفاهیم پیچیده تر را فراهم آورند. روایات نبوی، جهت تبیین فضایل و رذایل اخلاق اجتماعی و پیامد ناشی از آن ها، با استفاده ازطرح واره های تصوری، مفاهیم انتزاعی را در سطح فهم همگان به ویژه اعراب صدر اسلام تنزل بخشیده و معنویات را به قلمرو محسوسات درآورده است. غایت جستار حاضر، بررسی بازنمود طرح واره های تصوری در پیکره ی مرویات نبوی (فضایل و رذایل اخلاق اجتماعی) بر مبنای مدل «طرح واره های تصوری ایوانز و گرین» در چهارچوب معنی شناسی شناختی است. بدین منظور با روش توصیفی-تحلیلی به بررسی طرح واره ها در روایات نبوی پرداخته شده است. شواهد نشان می دهد، طرح واره های نیرو، مهارشدگی، همسانی، حرکتی، فضا، اتحاد، تعادل، موجودیت در بافت متنی احادیث یافت شده است وحضرت (ص) از طریق چنین طرح واره هایی، مفاهیم مجرد فضایل و رذایل اخلاق اجتماعی را در قالب پیامد ناشی از آن ها و راه درمانشان بیان نموده است.

یکی از ویژگی های دین اسلام بالاخص مذهب تشیع، وجود دعاهای ماثور در قالب کتاب های دعاست که به رغم تلاش های بسیار دانشمندان، دچار آسیب های متعددی شده است. راه یابی برخی دعاها با اهداف گوناگون به مجموعه های دعایی، شناخت دعاهای ماثور از غیر آن را ضروری ساخته است. هرچند راز و نیاز با خداوند، متوقف بر ماثور بودن الفاظ و محتوای دعاها نیست اما استناد آن ها به معصوم و استفاده هدایتی از محتوای آن ها به عنوان آموزه ای دینی، مشروط به اثبات صدور آن از معصوم است. پژوهش حاضر با بهره گیری از منابع رجالی و حدیثی و با روش تحلیل اسنادی-محتوایی در صدد پاسخ به این پرسش است که آیا می توان دعاهای روزانه ماه رمضان را جزو دعاهای ماثور به حساب آورد. یافته های این پژوهش نشان از آن دارد که ضعف سندی و نیز برخی ایرادهای محتوایی این دعاها، باعث سلب اطمینان از ماثور بودن آن ها شده یا دست کم آن را با تردید جدی روبرو نموده است.

از جمله سرچشمه های اندیشه تکفیری مستندات دینی است که می توان از آن با عنوان مبانی دینی-معرفتی اندیشه تکفیری یاد کرد. موارد نقلی و متکی به متون دینی، از مهم ترین مبانی مورد استناد حامیان این اندیشه است که حدیث مشهور «هفتاد و سه فرقه» یکی از آن مواردی است که تکفیری ها در ادعای حقانیت و نجات یافتگی خود و هلاکت سایر فرق اسلامی به آن استناد می کنند. در این مقاله با تاکید بر منابع معتبر حدیثی اهل سنت و با روش توصیفی تحلیلی میزان اعتبار حدیث «هفتاد و سه فرقه»، مضمون آن و استحصال رویکرد تکفیری از آن روایت بررسی می شود. اگرچه در بررسی سطحی، از ظاهر حدیث استحصال این رویکرد معرفتی و رفتاری محتمل است اما در نهایت با بررسی های جدی تر و عمیق تر آشکار می گردد که این استنباط با دیگر متون دینی، عقل سلیم و سیره پیامبر (ص) و صحابه ناسازگار است و سبب حصول رذایل فکری و رفتاری چون خود حق پنداری، تصور مالکیت حقیقت برای خود و دگرناپذیری می گردد.