پژوهش نامه عرفان
سال:1395 | دوره:- | شماره:14 |تعداد مقالات:7

فرد صوفی نشانه هایی داشت که او را از یک غیرصوفی متمایز می ساخت. بعضی از این نشانه ها همانند شیوه لباس پوشیدن، نماینده و مشخصه گروه ایشان بود و برخی دیگر از نشانه ها، جنبه «رفتاری» داشت؛ همانند رسومی که در ارتباط با صرف طعام بود.جستار حاضر درصدد پاسخ دادن به سؤالاتی از این دست است که: «آداب صرف طعام در میان صوفیان چه بود که به ایشان تشخص صوفیانه می بخشید؟» و «چه پیشینه ای سازنده این رفتارها می گردید؟»؛ «آیا تمامی این رفتارها، به درون محوطه های خانقاهی محدود می شده یا خارج از آن نیز امری بایسته بوده است؟» و سرانجام اینکه «میزان پای بندی صوفیان به این آداب چگونه بوده است؟»نوشتار پیش رو، نگرشی به رسوم و رفتارهای صوفیان درباره طعام، و نقد آن ها، در نخستین دوره های پیدایش تصوف است؛ یعنی زمانی که رسوم مرتبط با تصوف، در مرحله شکل گیری، قوام و تعریف آداب خاص خود هستند.

دعا و درخواست بندگان ازآنجایی که با وعده اجابت از جانب خداوند متعال مورد تاکید قرار گرفته و می تواند در روند حوادث و وقایع عالم خلقت تاثیرگذار باشد، در عرفان نظری مطرح گردیده است. عرفای مسلمان سر اجابت دعا را در مرتبه اعیان ثابته و از حیث اسما و صفات خداوند دانسته و البته مساله اجابت دعا را از مساله تحقق خواسته بنده متمایز نموده اند. در مقاله حاضر پس از تعیین انواع دعا و تبیین جایگاه اسما و صفات خداوند و بحث درباره اعیان ثابته نشان داده شده که اعیان ثابته چگونه به عنوان لوازم اسما و صفات خداوند در تحقق حوادث گوناگون، ازجمله طلب و درخواست بندگان تعیین کننده هستند.همچنین یادآور شده که قطعی بودن امر اجابت از جانب خداوند متعال تنها در صورتی است که داعی با معرفت و تصوری صحیح از خداوند و قلبی طاهر تنها خدا را خوانده و غیر حق را در دل و ذهن خود جایگزین حق نکرده باشد.

«نور» به معنای «واضح بودن و واضح ساختن»، بهترین کلیدواژه برای شناخت خدا و چگونگی ارتباط ساحت ربوبی با ماسوی الله است. در قرآن کریم، خدای متعال صریحا با نام «نور» یاد شده است: «الله نور السماوات و الْأرْض» (نور: 35)، و در روایتی از امام حسین( ع) آمده است که وجود واجب تعالی، آن قدر ظاهر و واضح است که شامل و جامع تمام مراتب ظهور و وضوح می باشد. «آیا برای مظاهر، درجه‎ای از ظهور هست که برای خود تو نباشد؟» «الغیرک من الظهور ما لیس لک» (ابن طاووس، 1409ب، ج‏1، فصل فیما نذکره من أدعیه یوم عرفه: 349).«نور و سایه اش» مطالعه چگونگی فاعلیت وجودی خدای متعال برمبنای کلید واژه «نور» و بر اساس ذوق اصحاب قلوب و البته با عنایت به قرآن و سنت است.

از منظر ابن عربی، نفس مدرک انسان، به واسطه تبعیت و تقلید از حواس و عقل، علم آن به امور اتفاقی است؛ گاه صحیح و گاه اشتباه. محیی الدین معتقد است از میان مدرکات، تنها عقل خطا می کند. و خطا بیشتر در قسم اخیر است. براساس مشاهدات عرفانی حوزه صدق بدیهیات عقلی نیز در همه موقعیت ها و شرایط نیست؛ بلکه در مراتبی از عالم ماورای طبیعت، هیچ یک از بدیهیات و ضروریات عقلی ضرورت صدق ندارد. درنتیجه با توجه به اتفاقی بودن علم از طریق عقل و حواس و محدودیت صدق ضروریات عقلی، تنها راه کشف حقیقت، تقلید از خداوند و شهودات قلبی است. در نقد فلسفی دیدگاه وی باید گفت: بدیهیات اولیه تحت هر شرایط و در همه عوالم صادق هستند؛ به گونه ای که قابل اثبات، انکار و تشکیک نیستند. به علاوه، مکاشفات قلبی نیز مصون از خطا نیست و به واسطه کشف و شهود، به هیچ وجه، نمی توان، صحت بدیهیات اولیه و گزاره های عقلانی را مورد تردید قرار داد و تاهنگامی که حریم کارکرد عقل بدیهی و نظری پاس داشته نشود، کتاب و سنت و یا هیچ امری نمی تواند معیار برای سنجش مکاشفات قرار گیرد.

یکی از پرسش های عارفان مسلمان جایگاه تصوف در شریعت اسلام است. ایشان از آغاز شکل گیری تصوف بخش هایی از کتاب های خود را به بازشناسی پیوند میان شریعت و طریقت و اثبات اینکه خاستگاه طریقت و آموزه های صوفیانه، قرآن و روایات است اختصاص دادند. نقطه اشتراک بسیاری از این صوفیان این باور بود که شریعت پوسته و ظاهر دین است، درحالی که طریقت مغز و باطن آن است. احمد سرهندی، نیز به این مساله پرداخته است. او بر ضرورت پیروی از دین و پرهیز از هرگونه بدعت در دین تاکید دارد. درعین حال، به باور وی، سیر و سلوک عارفانه بخشی از دین داری است که می توان به واسطه ی آن به ناتوان ساختن و واسازی نفس پرداخت. پس از «مقام ولایت» که واپسین گذار سلوک صوفیانه است، مقام دیگری وجود دارد که وی آن را «مقام نبوت» می نامد. این مقام پس از سیر نزولی سالک به دست می آید و در آن عارف به انجام احکام شرعی و عبادت ها نیازمند می گردد. به باور سرهندی، اگر مشایخ صوفیه می توانستند خود را از چنبر مقام ولایت که ویژگی هایش سکر و شطح و باور به اتحاد و حلول و وحدت وجود است برهانند، درمی یافتند که فرجام سلوک، بازگشت به مقام نبوت است که مبرا از هرگونه باور به توحید وجودی، سخنان شطح آمیز و بی توجهی به ارکان شریعت است.

با توجه به اینکه در اسلام بر ازدواج تاکید خاص شده، اختلاف نظر صوفیان درباره این مساله قابل تامل است. بحث تجرد و تاهل نزد عارفان مسلمان ازجهات گوناگونی قابل مطالعه است، ازجمله درباره تاثیرپذیری تصوف از رهبانیت مسیحی. در این مقاله سعی شده تا با بررسی مختصر این تاثیرپذیری، با واکاوی آثار بزرگان صوفیه دیدگاه های آنان درباره تاثیر ازدواج در طی مراتب سیر و سلوک عرفانی مطرح و بررسی شود. درمیان این بزرگان، برخی تجرد را انتخاب کرده و تاهل را مانع دستیابی به تقرب الهی دانسته اند. درمقابل، دسته ای دیگر از صوفیان متاهل بوده و ازدواج را مانع دستیابی آن ها به مدارج بالای عرفانی ندانسته اند. این نظرات درباره آفات و امتیازات تاهل، امتیازات تجرد و توصیه به اختیار تجرد قابل دسته بندی است. گفتنی است که عرفا درخصوص هریک از این آرا به احادیث نبوی نیز استناد کردهاند تا جمع میان شریعت و سنت عرفانی را نشان دهند.

از جمله دغدغه های مشترک انسان معاصر و انسان گذشته، مساله وجود (زیستن) و مرگ (نیستی) است. یکی از مباحثی که می توان ذیل دغدغه ی وجود (زیستن) مطرح کرد، مساله اراده معطوف به خود یا غیر است. چیزی که روانشناسان وجودگرا از آن به «خوداستعلایی» تعبیرکرده اند. فرانکل یکی از این روانشناسان که در این پژوهش، آرای وی با ابوسعید ابی الخیر مورد تحلیل و تطبیق قرارگرفته است، خوداستعلایی را «فرارفتن از خود» و «درگیر غیر از خود شدن» می داند. ابوسعید نیز تعابیری چون فرارفتن از خود، غایب شدن از خویش و ... را به کار برده که نزدیک به مساله خوداستعلایی است. فرانکل، مصادیق خوداستعلایی را تحقق آرمان هدفی، خدمت به انسان ها و عشق به دیگران می داند. ابوسعید نیز علاوه براین موارد، ظلم و تعدی نکردن به دیگران و بخشش (هبه) به انسان ها را از مصادیق خوداستعلایی برشمرده است. در این نوشتار، آثار خوداستعلایی از منظر ابوسعید، ذیل سه عنوان اخلاقی (دست یابی به تواضع)، روحی- روانی (رهایی از رنج و جاودانه شدن) و اجتماعی (پرهیز از خشونت) طبقه بندی شده است.