آموزش و پرورش به منزله یکی از اساسی ترین نهادهای انسان ساز و تمدن آفرین، نقشی چشمگیر در شکل دادن به حیات جهان فرهنگی آدمیان، ایفا می کند. اهمیت این نهاد با در نظر گرفتن این نکته بیشتر آشکار می شود که جهان جدید، در قیاس با همه ادوار گذشته تاریخ بشر، از زمان ظهور نخستین انسان هوشمند به این سو، از بالاترین میزان عناصر فرهنگی برخوردار است و فرهنگ (در معنای عام این واژه) بیشترین سهم را در معماری آن بر عهده دارد.این نهاد در عین حال در زمره بر ساخته های آدمی به شمار می آید و از این رو در همان حال که می تواند به واسطه توان علی خود (که به مدد حیث التفاتی جمعی کنشگران برسازنده و/ یا بهره گیرنده از این نهاد در آن به ودیعه گذارده شده)، بر آنان تاثیر بگذارد، از رهگذر تعامل با کنشگران، دستخوش تحول می شود. از آنجا که مسیر این تحولات احتمالی تا حد زیادی به توانایی های معرفتی کنشگران و نیز کفایت روش های به کار گرفته شده از سوی آنان بستگی دارد؛ هر نوع آموزه معرفت شناسانه، روش شناسانه که بتواند به بهبود این نهاد و شناسایی ظرفیت های مثبت در آن و زمینه سازی برای ایجاد شرایط مناسب برای بهره گیری از این ظرفیت ها کمک کند، مقبول و مطلوب خواهد بود.مضمون اصلی مقاله حاضر آن است که معرفت شناسی متکی به عقلانیت نقادانه به همراه روش شناسی منطق موقعیت، رهیافتی کارآمد برای ایجاد تحولات بهینه در نهاد آموزش و پرورش در اختیار کنشگران قرار می دهد. به مدد این رهیافت، کشف ظرفیت های بدیع و موثر برای افزایش بازده نهاد آموزش و پرورش به گونه ای سازنده و اثربخش و در زیستبوم های مختلف، با سهولت و کارآیی بیشتری امکان پذیر خواهد شد و توانایی کنشگران برای شناسایی جنبه های بالقوه نامطلوب نهاد برساخته خود (و بالتبع جلوگیری از فعلیت یافتن این جنبه ها) افزایش خواهد یافت. در متنی که در پی می آید پس از معرفی اجمالی عقلانّیت نقادانه و منطق موقعیت، در خصوص برخی از کاربردهای رهیافتی توضیح داده می شود که از ترکیب این دو نظریه برای افزایش بازده بهینه نهاد آموزش و پرورش بهره می گیرد.