تاریخ پزشکی
سال:1400 | دوره:13 | شماره:46 |تعداد مقالات:27

زمینه و هدف: ضرورت حفظ سلامت اجتماعی مستلزم آن است که جنبه های کیفری مفاسد اقتصادی حوزة سلامت، به ویژه سوء عرضه کالا، بیش از گذشته مد نظر قانون گذاران باشد. تولید فراورده های تراریخته مستلزم دستکاری ها و مداخلات فنی است؛ لذا همین تغییرات مزبور آثار گوناگونی چون ایجاد واکنش های حساسیت زا، سمی بودن محصولات غذایی تراریخته، ایجاد مشکل در فرایند تولید مثل و باروری و رشد نوزادان و ایجاد تومورهای سرطانی به همراه داشته است. سؤالی که مطرح می شود این است که در نظام حقوقی ایران معاصر، مسئولیت تولیدگران و عرضه کنندگان محصولات تراریختة غیر مجاز بر کدام یک از عناوین مجرمانه قابل انطباق است؟ مواد و روش ها: نوع مطالعه حاضر مروری است و منابع مورد استفاده شامل کتب حقوقی و پزشکی و مقالات و تحقیقات مرتبط با موضوع تحقیق است که به شیوة توصیفی تحلیلی مرور شده اند. یافته ها: در نظام حقوقی ایران قوانین مختلفی با هدف پیشگیری و مقابله با تهدیدکنندگان سلامت اجتماعی و غذایی کشور و برای حفظ نظام اقتصاد حوزة سلامت، نظم عمومی جامعه و امنیت غذایی، به جرم انگاری رفتار تولیدکنندگان محصولات معارض با سلامت عمومی جامعه پرداخته است؛ اما هیچ یک از قوانین مذکور صراحتاً به جرم انگاری موضوعات مربوط به تولید یا عرضة تراریخته های غیر مجاز نپرداخته است و برای شناسایی مسئولیت کیفری تولیدگران و عرضه کنندگان محصولات تراریختة غیر مجاز می بایست به انطباق آن با سایر عناوین مجرمانة مربوط به صیانت از حوزة سلامت اقدام نمود. نتیجه گیری: عناوین مجرمانة «افساد فی الارض»، «قانون مواد خوردنی و آشامیدنی و آرایشی و بهداشتی»، «ورود خسارت به تسبیب»، «اقدام علیه بهداشت عمومی» و «قانون تعزیرات حکومتی امور بهداشتی و درمانی» را حسب مورد، می توان مورد انطباق با رفتار تولیدگران و عرضه کنندگان محصولات تراریختة غیر مجاز قرار داد تا از این طریق، مسئولیت کیفری اشخاص مذکور در نظام حقوقی ایران مورد تبیین واقع شود.

یکی از اختلالات مغز، سکته مغزی است که یکی از شایع­ ترین عوامل مرگ و میر در دنیا است. در طب جدید، اختلال خون رسانی یکی از مهمترین عوامل اثرگذار در اختلال عملکرد عضو شناخته می شود و مهمترین علت مرگ سلولی و عضوی است (1, 2). در طب ایرانی دو علت مهم سکته امتلا و دیگری انقباض مجاری است و وجود غلظت نیز یکی از مهمترین علل این امتلأ یا پر شدگی است و در تعریف آن نوعی انسداد است در مسیر و مجاری حس و قوت و حرکت که موجب از بین رفتن حس و حرکت عضو می­ شود (3). به طور کلی غلیظ و لزج بودن خلط و کیفیت آن یکی از مهم ترین عوامل در ایجاد انسداد یا سده در طب ایرانی هست. دیگر علل انسداد ناشی از خلط عبارتند از: زیادی و پر شدن خلط (امتلأ)، ایجاد ورم یا ریح توسط خلط، یا بواسطه کیفیت قابض آن خلط (3, 4). با کمی توجه به متون طب ایرانی بنظر می­ رسد بتوان طیف درجاتی از انسداد مجاری ثانویه به غلظت را بین بیماری­ های مختلف مغز و اعصاب پیدا نمود (3)، یعنی یسته به درجه انسداد مجاری ثانویه به غلظت، بیماری­ ها می­ تواند خفیف­ تر باشد مانند سردرد و سرگیجه ناشی از غلظت تا در نهایت که به مرور زمان انسداد کامل­ تر در سکته مغزی رخ می­ دهد (3, 4). بنابراین شاید بتوان این نظریه را مطرح کرد که افراد واجد بیماری­ های خفیف مغز ناشی از غلظت مستعد بیماری­ های خطرناک­ تری مانند سکته در آینده هستند و از طرفی می­ توان با انجام تدابیر پیشگیرانه از وقوع اختلالات شدیدتر در این افراد جلوگیری نمود...

زمینه و هدف: خونریزی، خروج خون از دستگاه گردش خون است و می ­ تواند به طور طبیعی و غیرطبیعی اتفاق بیفتد. خونریزی­ های شدید و حاد به علت از دست­ دادن حجم زیادی از خون و به دنبال آن شوک هیپوولمی، یکی از شایع­ ترین علل مرگ محسوب می ­ شوند. طب ایرانی نیز معتقد است که خونریزی سبب عوارض زیادی از جمله سقوط قوه و ضعف می­ شود که توجه به آن از اهمیت بسیاری برخوردار است. هدف از این مطالعه شناخت اسباب و علل خونریزی در طب ایرانی می ­ باشد. مواد و روش ها: در این مطالعه مروری مطالب مربوط به انواع نزف­ الدم شامل تعریف، اسباب و علل از کتب طبی مرجع طب ایرانی از جمله القانون فی­ الطب، شروح قانون، اکسیر اعظم و نرم ­ افزار جامع طب نور مطالعه شد. در منابع طب رایج واژه خونریزی از کتاب هاریسون 2018 و پایگاه­ ­ های معتبر مانندGoogle Scholar، Up to Date، Pubmedمورد جستجو قرار گرفت. یافته ها: خونریزی در مبانی طب ایرانی به انواع طبیعی و غیر­ طبیعی تقسیم می­ شود. خونریزی غیرطبیعی که به آن نزف­ الدم اطلاق می ­ شود سه سبب اصلی دارد: علل عروقی، علل خونی، عللی خارج از علل عروقی و خونی؛ علل عروقی به سه شکل باعث خونریزی می­ شوند: تفرق اتصال، انفتاح فوهات عروق و رشح. علل خونی نیز با تغییر در کمیت و کیفیت خون باعث خونریزی می ­ شوند. ملاحظات اخلاقی: در تدوین این پژوهش، اصل امانت­ داری و صداقت استناد به متون مورد استفاده، اصالت منابع و پرهیز از جانب­ داری در مراجعه به متون یا تحلیل ها، رعایت شده است. نتیجه گیری: بررسی خونریزی اعضای مختلف در کتب طب ایرانی حاکی از این است که تغییرات در عروق یا خون می­ توانند سبب خونریزی شوند. همه­ ی این تغییرات در نهایت با انصداع یا انقطاع یا انفتاح فوهات عروق یا ترشح از رگ منجر به خونریزی می ­ شوند. واکاوی رویکرد همه­ جانبه ­ ی حکما به بحث خونریزی و اسباب موجبه­ ی آن می ­ تواند زمینه­ ساز استفاده از ظرفیت ­ های طب ایرانی در پیشگیری و کنترل خونریزی در کنار طب رایج شود.

زمینه و هدف: در تاریخ پزشکی ایران و اسلام پزشکان نام ­ آوری برخاسته ­ اند که برخی چندان شناخته شده نیستند. عریب بن سعد قرطبی یکی از بزرگان و متخصصان عرصه پزشکی است که در عصر طلایی تاریخ و فرهنگ تمدن اندلس (اسپانیا) در دوران حکمرانی خلفای اموی اندلس (عبدالرحمان الناصر و الحکم المستنصر) فعالیت علمی داشت. گرچه شهرت عریب به واسطه نگارش اثر تاریخی­ اش «صله تاریخ طبری» است، اما مطالعه و واکاوی متون و آثار علمی این دانشمند حکایت از مهارت و تخصص وی در ادبیات، تاریخ، ستاره ­ شناسی، پزشکی و شاخه ­ های مرتبط با آن مانند داروشناسی دارد. مسئله اصلی این نوشته بررسی و تبیین سهم و جایگاه عریب در دانش پزشکی با تکیه بر بازکاوی شاهکار پزشکی او رساله «خلق ­ الجنین و تدبیر الحبالی و المولودین» است. مواد و روش ها: این پژوهش با رویکرد توصیفی و تحلیلی و با تکیه به روش مطالعه کتابخانه ­ ای نوشته شده است. یافته ها: عریب بعد از فراگیری دانش پزشکی به دربار امویان راه یافت و این اثر را به خواهش الحکم دوم به رشته تحریر در آورد. در سده ­ های نخست هجری، پزشکی زنان و زایمان و طب کودکان به دلیل پیوستگی مطالب یک حوزه به شمار می­ رفته است و عریب نیز در رساله خود این مباحث را از هم تفکیک نکرده است. رساله «خلق الجنین» مشتمل بر پانزده باب یا فصل است که محور و موضوع اصلی آن جنین­ شناسی (مامایی) و بیماری ­ های زنان و زایمان است که نویسنده بخش ­ هایی را هم به موضوعات پزشکی کودکان (انواع بیماری­ های کودک، شیوه ابتلا و روش درمان) اختصاص داده است. ملاحظات اخلاقی: صداقت و امانت­ داری در ارائه گزارش و انتشار مطالب رعایت گردیده است. نتیجه گیری: مطالعات حاکی از آن است که رساله «خلق ­ الجنین» نخستین متن علمی است که به مراحل تدریجی تکامل جنین به شیوه علمی پرداخته ­ است. موضوعاتی همچون روش­ های تسهیل زایمان، درمان نازایی و تأکید نویسنده بر تربیت کودک از جنبه پزشکی و روانشناسی از نکات شاخص و مهم دیگر این اثر به ­ شمار می روند. در این پژوهش تلاش می­ شود نخست به حیات و زندگینامه علمی عریب و معرفی اجمالی آثار وی پرداخته شود؛ در ادامه با واکاوی رساله پزشکی او، جایگاه وی در دانش پزشکی تبیین و بازخوانی شود.

زمینه و هدف: در دیدگاه طب، یکی از مهم ترین عامل مؤثر بر کیفیت هوای محیط و سلامت انسان، چگونگی وضعیت جغرافیایی است و برای مکان یابی محل سکونت به عوامل محیط طبیعی به عنوان عاملی اثرگذار بر مزاج اقلیم و سکنه توجه شده است. بنابراین هدف این پژوهش تبیین عوامل مؤثر بر تغییرات آب و هوای منطقه، توصیه های طب سنتی برای مکان یابی و تعیین حدود اقلیم های هفتگانه از دیدگاه طب سنتی است. مواد و روش ها: این مطالعه یک تحقیق کیفی بر اساس روش تحلیلی-توصیفی و بر پایه اسناد و منابع معتبر کتابخانه ای است. به طوری که ابتدا منظور از تغییرات هوا در طب بیان گردیده و سپس عوامل مؤثر در تغییر آب و هوا و مکان یابی، با استفاده از منابع تاریخی مانند قانون، ذخیره خوارزمشاهی، مفرح القلوب و نرم افزار جامع طب سنتی نسخه 5/1 مورد بررسی قرار گرفته است یافته ها: عناصر محیطی مؤثر بر مکان یابی با تأثیر گذاشتن بر دو اصل مهم طب سنتی یعنی هوا و اعراض نفسانی باعث تغییرات در زنجیره امور طبیعیه شده و بر سلامتی انسان تأثیر می گذارد به گونه ای که همه عوامل و عناصر محیطی به دلیل دارا بودن مزاج خاص، بر افراد تأثیر گذاشته و با اثرگذاری بر تعادل جسم و روان انسان، تغییر افعال که هدف نهایی و آخرین زنجیره امور طبیعیه می باشد را باعث می گردند. نتیجه گیری: به نظر می رسد که معماری به شیوه عمل معماری همساز با اقلیم با توجه به لایه های اقلیمی مورد توجه طبیبان بوده است. همچنین در میان فاکتورهای مؤثر در مکان یابی، عامل باد به عنوان عاملی واسط بر سایر عوامل تأثیر مستقیم دارد و عنصر باد نقش بیشتری نسبت به سایر عوامل دارد. بنابراین توجه به جغرافیای پزشکی در انتخاب محل سکونت و ساخت بنا می تواند نقش مثبتی ایفا نماید و به ایجاد فضای سلامت محور کمک نماید.

زمینه و هدف: طب عامیانه­ ی دوره ­ ی صفوی تحت تأثیر نوعی فراگیر شدن تقدس­ گرایی قرار گرفت که برتافته از یک فرآیند همه گیرِ سیاسی-اجتماعی-فرهنگی بود. این تقدس­ گرایی، هم­ زمان، بر باورهای طبّی و رفتارهای معطوف به پیشگیری/ درمان طبقات اجتماعی تأثیر گذاشت و به طیفی از کنش ­ های درمانی-پیشگیرانه در وجه عامیانه ­ ی آن دامن زد. در واقع آنچه رخ داده یا به نوعی تقویت و شایع شد، این بود که به مجموعه ­ ای از پدیده­ های انسانی، مصنوعات بشری و امور طبیعی برچسب تقدس زده شد و همین مسئله، انگاره ­ ی درمانی/ طبّی این پدیده ­ ها را در باورهای عامه­ ی مردم تقویت کرد. مواد و روش ها: روش انجام این پژوهش براساس مطالعه کتابخانه­ ای و بررسی نسخ اصلی و کتب پزشکی قدیم بوده است تا به شکل توصیفی-تحلیلی، بسترهای رونق تقدس­ گرایی در عصر صفویه مورد تأمّل و نسبت طب عامیانه با این پدیده مورد واکاوی قرار گیرد. یافته ها: فرآیند همه گیرِ سیاسی-اجتماعی-فرهنگی دوره صفوی، سبب شد تا مجموعه­ ای از خواسته ­ ها، نیازها و معضلات طبّی و مسائل مربوط به پیشگیری و درمان در تناسب با این مجموعه ­ ی مقدس شکل بگیرد و طب عامیانه را در پیوندی عمیق با فرهنگ اعتقادی و باورهای تقدس­ گرایانه قرار دهد. ملاحظات اخلاقی: صداقت و امانت­ داری در تحلیل، گزارش و انتشار مطالب رعایت گردید. نتیجه گیری: نتایج پژوهش نشان داد که تقدس­ گرایی فراگیر در دوره صفوی، به مجموعه ­ ای از کنش­ های طبّی و رفتارها و باورهای عامیانه حول دو محور پیشگیری و درمان دامن زد و آن را به مثابه­ ی یک نُرم یا رفتار طبّی عامیانه برجسته ساخت.

زمینه و هدف: در سال 431 ق خاندان ترک­ تبار سلجوقی موفق شدند بعد از 13 سال زورآزمایی با غزنویان، آن­ ها را بطور قطعی در پیکار دندانقان شکست دهند و بنیاد حکومتی را بگذارند که تا سال 590 ق استمرار یافت. در دوره 159 ساله حاکمیت سلجوقیان بر ایران، 15 تن از اعضای این خاندان به ­ صورت رسمی به قدرت رسیدند. غالب حاکمان این دودمان، درنتیجه ابتلای به بیماری­ های گوناگون درگذشتند. برخی از آنان نیز در جریان منازعات داخلی به منظور کسب قدرت، یا در روند مقابله با دشمنان خارجی سلطنت، کشته شدند. به جز چند استثنا، مرگ هر دو گروه و به ­ ویژه سلاطینی که به مرگ غیرطبیعی درگذشتند، در سنین پایین رخ داد. این مسئله موجب ­ شد که اکثر حاکمان این دودمان، سلطنت ناپایداری داشته باشند. در پژوهش پیش­ رو تلاش شده، چگونگی مرگ سلاطین سلجوقی و نسبت میان نوع مرگ این حاکمان، با مدت زمامداری و حیات آنان، مورد بررسی قرار گیرد. مواد و روش ها: در پژوهش حاضر با استفاده از روش آماری، مهم­ ترین منابع عصر سلجوقی در جهت دستیابی به اهداف تحقیق، مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گرفته­ است. یافته ها: اغلب سلاطینی که به مرگ طبیعی فوت کردند، سابقه ابتلا به امراض متعددی را داشتند؛ اما در نتیجه ابتلا به یک بیماری خاص فوت ­ کردند. مهم­ ترین این بیماری­ ها عبارت بودند از قولنج، بواسیر، سل، تب محرقه، آبله، رُعاف و امراض مقاربتی. گروهی که به مرگ غیرطبیعی درگذشتند، نیز بعضاً سابقه ابتلا به برخی از امراض را داشتند؛ با این حال پیش از آنکه در نتیجه بیماری فوت کنند، توسط مخالفان و رقبای خود کشته شدند. طول عمر و دوام سلطنت آن دسته از حاکمانی که به مرگ طبیعی درگذشتند، بیشتر از گروه دوم بود. ملاحظات اخلاقی: در فرایند انجام این پژوهش، ضمن رعایت اصل امانت­ داری در استفاده از منابع، از ارائه تحلیل ­ های غیرعلمی و مغرضانه خودداری شده است. نتیجه گیری: از میان 15 سلطان سلجوقی، 10 تن به علت ابتلا به امراض گوناگون درگذشتند. بیماری قولنج با سه مورد، بیماری­ های سل و تب هر کدام با دو مورد و سایر امراض با یک مورد، باعث مرگ این گروه از سلاطین شدند. میانگین عمر این گروه 38 سال و میانگین سلطنت آنان 15. 3 سال است. اگرچه از میان پنج سلطان دیگر سلجوقی، دو تن دارای بیماری قبلی بودند، اما هر پنج تن به مرگ غیرطبیعی و توسط مخالفانشان کشته شدند. سه تن آنان توسط مدعیان قدرت مسموم شدند و دو سلطان دیگر در نبرد با مخالفان خارجی سلطنت به زخم شمشیر به قتل رسیدند. میانگین عمر این گروه 36 سال و میانگین سلطنت آنان 9. 03 سال بود.

زمینه و هدف: تبریز از جمله شهرهایی به شمار می رود که در دوره صفویه از اهمیت سیاسی و اقتصادی زیادی برخوردار بود. با وجود این؛ و موقعیت مناسب آب و هوایی و اقدامات پیشگیرانه در حوزه بهداشت شهری و حضور اطبای ماهر و احداث چند بیمارستان به علت عدم تحول جدی در زمینه بهداشت و درمان و نیز شیوع بیماری های مسری، شهر از نظر بهداشتی و درمانی در شرایط مناسبی قرار نداشته است. مواد و روش ها: مواد اصلی پژوهش حاضر اطلاعات و داده های منابع تاریخی، سفرنامه ها و رساله های طبی دوره صفویه است. در کنار آنها از تحقیقات جدید صورت گرفته در حوزه بهداشت و پزشکی دوره صفوی استفاده شده است. روش مورد استفاده در این تحقیق توصیفی-تحلیلی بوده و براساس گردآوری داده ها به روش کتابخانه ای انجام شده است. یافته ها: با توجه به اطلاعات موجود به نظر می رسد علی رغم شرایط مناسب آب و هوایی، نبود مشکل کمبود آب و آلاینده ها، تحت تأثیر عواملی مانند جنگ ها، شیوع بیماری های مسری، تداوم علم و روش های درمانی ادوار گذشته بدون تحول و تبدیل بیمارستان ها به نوانخانه مشکلات چندی در این حوزه وجود داشته است. ملاحظات اخلاقی: در تدوین این پژوهش، اصل امانت داری و صداقت استناد به متون مورد استفاده، اصالت منابع و پرهیز از جانب داری در مراجعه به متون یا تحلیل ها، رعایت شده است. نتیجه گیری: در مقاله حاضر ابتدا به بررسی عوامل تأثیرگذار بر بهداشت محیط پرداخته شده و سپس اطبا و مراکز درمانی مورد بررسی قرار گرفته و عوامل مثبت و منفی تأثیرگذار بر بهداشت و درمان شهر تبریز در فاصله برآمدن صفویه تا سقوط آن مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است.

زمینه و هدف: در دوره قاجار مناسبات گسترده ای میان ایران و ممالک دیگر شکل گرفت. به تناسب این تحول شرایط مناسبی برای رفت و آمد جهانگردان خارجی به این سرزمین فراهم شد. این سیاحان با ثبت مشاهدات و تجربیات خویش درباره بیماری های رایج عصر قاجار و شیوه های درمان آن ها، کمک شایانی به شناخت تاریخ پزشکی این عصر کرده اند. یکی از مهم ترین امراضی که در آثار این سیاحان بازتاب یافته، بیماری آب مروارید است. این بیماری به عدسی چشم آسیب وارد می کرد و معمولاً افراد مسن را درگیر می نمود. پژوهش حاضر تلاش دارد با بهره گیری از این آثار میزان شیوع بیماری آب مروارید و روش های درمان آن در عصر قاجار را بررسی کند. مواد و روش ها: در این پژوهش با استفاده از رویکرد توصیفی – تحلیلی، مهم ترین سفرنامه های خارجی عصر قاجار در جهت دستیابی به اهداف تحقیق مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گرفته اند. یافته ها: سیاحانی که در دوره قاجار به ایران سفر کردند، نیات و انگیزه های متفاوتی داشتند. این سیاحان با توجه به کنجکاوی و روحیه جزئی نگر خویش گزارش های بسیار سودمندی درباره اکثر جنبه های زندگی اجتماعی مردم ارائه داده اند. میزان ابتلای افراد به بیماری آب مروارید و شیوه های درمان آن از جمله مواردی است که مورد توجه این جهانگردان قرار گرفته است. سیاحان خارجی گذشته از روشنگری هایی که درباره میزان گسترش این بیماری در سطح جامعه ارائه داده اند، یافته های مدرن در زمینه بیماری آب مروارید را نیز به پزشکان ایرانی منتقل کرده اند. نتیجه گیری: شایع ترین بیماری چشمی دوره قاجار از منظر سیاحان خارجی، بیماری آب مروارید بود. این بیماری در مناطق مختلف ایران همچون اصفهان، مازندران، ارومیه و تهران و در میان اکثر طبقات جامعه گزارش شده است. درمان آب مروارید به وسیله کحالان ایرانی و پزشکان خارجی صورت می گرفت. علیرغم مهارت برخی از کحالان ایرانی در درمان این بیماری، شیوه های درمانی آنان چندان رضایت بخش نبود. در مقابل پزشکان اروپایی با اتکا به دانش جراحی نوین و بهره گیری از تجهیزات مراکز درمانی میسیون های مذهبی، نقش بسیار مهمی در مداوای قربانیان آب مروارید ایفا نمودند.

زمینه و هدف پیشگیری بهتر از درمان است. بشر در پی یافتن راه هایی برای ارتقاء سلامت خود بوده است. پس می بایست پیشگیری را تقویت کرد. یکی از ابزارهای تقویت سلامت، تامین آن در ابعاد سلامت محیط است. هدف پژوهش این است که با بازنگری در اسناد طب سنتی و ویژگی های معماری سنتی اصول و ویژگی های معماری مسکن سلامت بخش را بازیابد. مواد و روش ها این پژوهش از نوع پژوهش کیفی می باشد. قبل و بعد از تنظیم شاخصه ها در پژوهش میان رشته ای حاضر به پژوهشگران طب و معماری برای مصاحبه در تعمیق مفاهیم طبی و اجماع آراء خبرگان در صحت سنجی مصادیق معماری مراجعه شده است. شیوه گردآوری داده ها جستجو در منابع کتابخانه ای، مقالات مربوط به نشریات معتبر طب و معماری و مصاحبه اکتشافی برای تعمیق فهم موضوع بوده است. یافته ها یافته های پژوهش نشان می دهد که طب سنتی با نگرش واحد بر پایه کیفیات مشترک، تاثیر عوامل محیطی حفظ سلامت، شامل آب و هوا، حرکت و سکون جسمانی و نفسانی و خواب و بیداری، را بر تدبیر مسکن شرح می دهد. در معماری سنتی اصول و ویژگی هایی وجود دارد که منطبق بر توصیه های پزشکان در قالب چهارگانه نامبرده برای ساماندهی مسکن می گنجد. نتیجه گیری مهمترین توصیه های طبی برای اقلیم گرم و خشک، تعدیل گرما و خشکی با رطوبت افزایی، خنک سازی و جریان هوای طبیعی در فضاهاست. خشکی هوا با طراحی درونگرا برای کنترل تابش و باد، کاربرد الگوی فضایی حوض خانه و سرداب و عناصر آب، گیاه و سایبان قابل کنترل بوده و جریان هوای خنک و طبیعی با تعبیه روزنه ها، بادگیر و بازشوها در دیوارها و آسمانه های بلند محقق می شود. در بعد حرکت و سکون جسمانی و نفسانی برای بازیابی نیروهای جسمی و روحی و تعادل کلی در مزاج آن، می بایست اولویت را بر حالت سکون و آرامش خانه قرار داد. سلامت نفسانی با طراحی سلسله مراتبی، مرکزگرایی جزء فضاها، محورگرایی فضاهای جمعی و کاربرد آرایه های نمادین قابل تحقق است. در بعد خواب وبیداری با رعایت اصل حریم فضایی و استقلال فضایی، زمینه بهره مندی از بیداری و بازیابی نیروها در حالت خواب فراهم می شود.

زمینه و هدف: بانوان تأثیر مستقیمی در پیشرفت جامعه دارند. توسعه علم و دانش در حوزه ی سلامت و بهداشت و همچنین حضور زنان در عرصه های مختلف اجتماعی از مشروطه به بعد شاهدی است بر بالا رفتن سطح بهداشت عمومی جامعه. در بسیاری از مجلات بانوان که پس از انقلاب مشروطه به چاپ رسید، به امور بهداشتی زنان توجه ویژه ای شد. یکی از این مجلات، «عالم نسوان» است که بخش اعظمی از مقالات خود را به بهداشت بانوان و کودکان اختصاص داد. در زمینه ی بهداشت بانون در مجلات نیاز به پژوهشی مستقل حس می شد. مواد و روش ها: این پژوهش با نگرش تاریخی و به کمک منابع کتابخانه ی و بررسی مقالات مجله، بر آن است تا با روش توصیفی-تحلیلی، نقش این مقالات را در ارتقای سطح بهداشت عمومی بانوان بررسی نماید. یافته ها: بر اساس بررسی ها در مقالات هم سلامت جسمانی و هم سلامت روانی به زنان آموزش داده شده و با آوردن نمونه ی زنان موفق، ایشان را تشویق به پرداختن علمی و درست به مسائل بهداشتی و سلامتی خود و خانواده اعم از سلامت کودکان و امور منزل نموده است. ملاحظات اخلاقی: امانت­ داری و صداقت در استناد به منابع، مراجعه به متون و انتشار آن­ ها در پژوهش رعایت شده است. نتیجه گیری: استقبال زنان از مجله و بالا رفتن آمار مقالاتی که توسط خود زنان نگارش شده است، همچنین پیشرفت جامعه، امید به زندگی، کاهش آمار بیماری های واگیردار و مرگ ومیر نوزادان همگی مؤید این واقعیت است.

زمینه و هدف: با وجود ورود شیوه های نوین طبی و درمانی در تاریخ پزشکی دوره قاجار، طب سنتی همچنان در کنار آن به حیات خود ادامه داد و گروههای مختلفی در این دوره به امور طبی و درمانی می پرداختند. یکی از این گروههای فعال در حوزه بهداشت و درمان افرادی بودند که بر اساس دعا، ذکر، طلسم و خرافات به ارائه خدمات طبی و درمانی می پرداختند. هدف این تحقیق بررسی کارکرد طبی و درمانی انواع ادعیه و اذکار در طب و طبابت دوره قاجار است از این حیث این تحقیق در پی پاسخ به پرسش زیر است: نقش ادعیه و اذکار در طب عامیانه دوره قاجار به چه میزان و به چه صورت بوده است؟ مواد و روش ها: جامعه آماری این پژوهش را کتاب های تاریخی، تاریخ پزشکی و سفرنامه های دوره قاجار دربر می گیرد. این پژوهش بر اساس روش توصیفی-تحلیلی و از طریق گردآوری فیش های تحقیقاتی از منابع کتابخانه ای انجام شده است. یافته ها: شیوه های درمانی مبتنی بر به کار گیری دعا و اذکار در طب دوره قاجار مرسوم بوده است و برای درمان، بهبود و حتی پیشگیری از بیماری های مختلف واگیردار و غیرواگیر دار از ادعیه و اذکار استفاده می شده است. این امر منحصر به طبقه عامه نبوده است بلکه در میان درباریان و طبقات خواص نیز کاربرد داشته است. نتیجه گیری: نتایج این پژوهش نشان می دهد در دوره قاجار دعانویس ها یکی از گروههایی بودند که با روش های مبتنی بر ادعیه و اذکار و البته از جنبه خرافی به درمان بیماری های مختلف روحی و جسمی می پرداختند؛ و این گروه از سوی مردم عامی و حتی درباریان نیز مورد پذیرش بودند. ازجمله دلایل پذیرش آنان می توان به عواملی چون فقر، کمبود خدمات طبی دولت، نوپا بودن روش های نوین طبی، عدم اعتماد کافی به پزشکان غربی، جهان بینی و تقدیر گرایی مردم اشاره کرد. البته حوزه فعالیت و شیوه درمانی دعانویس ها و دعا گوها آسیب های چون: انتشار بیماری های واگیردار و خطرناک، عدم توجه به دستورات بهداشتی به واسطه تقدیرگرایی، رواج جبر گرایی، هدررفت پول مردم به واسطه فریب کاری فروشندگان طلسم ها را در پی داشت.

زمینه و هدف: قرون سوم تا ششم هجری، در تاریخ علوم اسلامی، به عنوان «عصر طلایی طبّ اسلامی» شناخته می شود؛ در این عصر، پزشکان بزرگی همچون «ابن رَبَّن طبری»، «ابومنصور هرَوی»، «اَخوینی»، «رازی»، «ابن­ سینا»، «میسری»، «جرجانی» و. . . پابه عرصه گیتی گذاردند و با تحقیقات و آثار ارزشمند خود، نهال بارور طبّ اسلامی را به درختی تناوَر مبدّل ساختند که برای سده­ های متوالی، بر اغلب حوزه­ های طبّی شرق و غرب، سایه گسترانید. هدف از پژوهش حاضر، آن است که مهمترین علل و عوارض بیماری­ های مثانه و دستورهای درمانی بر اساس پنج کتاب شاخص طبّی در فاصله قرن سوم تا ششم هجری یعنی «فردوس الحکمة فی الطبّ» اثر «ابوالحسن علی بن سهل الطبری»، «الحاوی فی الطبّ» اثر «محمّد بن زکریا رازی»، «دانشنامه منظوم طبّی» اثر «حکیم میسری»، «قانون فی الطبّ» اثر «حسین بن عبدالله سینا» و «ذخیره خوارزمشاهی» اثر «سید اسماعیل جُرجانی» بررسی شود؛ جستجوهای نگارنده در سوابق مطالعاتی، نشان می­ دهد که پژوهش حاضر، به این شکل و سیاق، مسبوق به سابقه نیست. مواد و روش ها: در زمینه طبّ و آثار طبّی، تألیفات پر ارج این دانشمندان، ضمن تکمیل یافته ­ های طبیبان متقدّم یونانی، سُریانی، هندی و. . . افزوده­ های بسیاری در حوزه­ های طبّ پیشگیری، داروشناسی و مطالعات بالینی به جهان پزشکی عرضه کرده ­ اند که شایسته ی توجّه فراوان است؛ از جمله بخش­ های مهمّ و قابل اعتنا در طبّ سنّتی، مبحث بیماری های مثانه و مجاری ادرار است؛ مواردی همچون نوشیدن آب­ های ناسالم، بیماری­ های عفونی، بروز سُدّه و امتلاء، ضربه خوردن و سقوط، ایجاد سنگ، و مواردی از این قبیل، از جمله علل شایع مثانه و مجاری ادرار است که در کتب طبّی بدان­ ها اشاره گردیده و بر مبنای روش توصیفی – تحلیلی نگاشته شده است. یافته ها: در کتب طبّی موصوف، عمده ­ ترین انواع بیماری­ های مثانه، نشانه­ های هر عارضه و نحوه ی درمان صحیح بیان شده است. ملاحظات اخلاقی: نگارندگان این پژوهش، اصل امانت داری را در ارجاع دهی رعایت کرده اند. نتیجه گیری: نتایج تحقیق نشان می ­ دهد که مؤلّفان کتب طبی موصوف کوشیده ­ اند با بررسی نظرات پزشکان متقدّم، همراه با مشاهدات بالینی خود، راهکارهای درمانی مناسبی را در این مورد، ارائه نمایند.

زمینه و هدف: بغداد از شهرهای مهم تمدن اسلامی بوده است که در زمان منصور عباسی ساخته شد و چندین قرن پایتخت عباسیان بوده است. این شهر از نظر ساختار زیست محیطی مشکلاتی داشته است که در گسترش عوامل بیماری زا و مرگ ومیر در این شهر نقش زیادی داشته است. پژوهش حاضر با هدف بررسی رابطه ساختار زیست محیطی بغداد و عوامل بیماری زا و تأثیر در مرگ ومیر این شهر صورت گرفته است. مواد و روش ها: مواد اصلی این پژوهش داده های منابع تاریخ اسلام است که شامل منابع تاریخی، کتاب های جغرافیایی و متون تاریخ پزشکی بوده است. همچنین از پژوهش های جدید صورت گرفته درباره اوضاع اجتماعی عباسیان در قالب مقالات استفاده شده است. روش تحقیق در این پژوهش، تاریخی-تحلیلی است؛ جمع آوری اطلاعات به روش کتابخانه ای انجام شده است. یافته ها: به نظر می رسد موقعیت جغرافیایی بغداد همیشه عامل رونق و رشد کشاورزی و آبادانی نبوده است بلکه ساختار زیست محیطی این شهر از قبیل: شرایط جوی در گسترش عوامل بیماری زا و تلفات انسانی ساکنان پایتخت خلافت عباسی نقش زیادی داشته است. نتیجه گیری: در این مقاله به بررسی تأثیر ساختار زیست محیطی بغداد در دوره اول عباسی می پردازیم. ابتدا اهمیت جغرافیایی پزشکی بیان شده است سپس نقش ساختار زیست محیطی بغداد در شیوع بیماری ها و عاملی که سبب تلفات انسانی در دوره عباسی بوده است را مورد بررسی و تحلیل قرار داده ایم.

زمینه و هدف: مومیا نوعی ماده معدنی است که از دیرباز در ایران کاربرد دارویی داشت و بیشتر در درمان شکستگی استخوان ها و زخم ها به کار می رفت. درباره کاربردهای درمانی آن در پزشکی نوین پژوهش هایی انجام شده، ولی درباره نامگذاری، جنس و ترکیب، منشاء، معادن، تجارت، باورهای عامیانه و نیز کاربرد درمانی تاریخی مومیا پژوهشی انجام نشده است. این پژوهش تلاش دارد به همه این موارد در یک روند تاریخی بپردازد تا ماهیت این ماده روشن و ابهامات در مورد آن رفع شود. مواد و روش ها: این پژوهش با روش توصیفی تحلیلی به بررسی همه جنبه های مومیا در ایران پرداخته و در آن علاوه بر منابع کتابخانه ای، آخرین مقالات و نتایج آزمایش های علمی جدید نیز بررسی شده است. یافته ها: یافته ها نشان می دهد مومیا یک نام ایرانی است و مومیایی ایرانی نیز از مرغوبیت زیادی برخوردار و در دوره هایی جزو محصولات صادراتی ایران بود. بیشتر معادن آن در ناحیه جنوبی ایران به ویژه فارس قرار داشت. این ماده کالایی بسیار قیمتی بود و در درمان اغلب بیماری ها به ویژه شکستگی ها، کوفتگی ها، درمان زخم ها و غیره از آن استفاده و در باور مردم دارویی معجزه آسا تلقی می شد. نتیجه گیری: برخی کاربردهای درمانی مومیا در درمان شکستگی ها و زخم ها، مشکلات گوارشی و سرطان پستان با آزمایش های جدید علمی اثبات شده، ولی در یک نتیجه کلی باید گفت در قدیم درباره خواص درمانی آن بسیار غلو می شده است.

زمینه و هدف: تاریخ تصویرسازی نسخ پزشکی مملؤ از نگاره هایی در باب علم تشریح، کالبدشناسی بدن انسان و حیوان، ریخت شناسی گیاهان و فرم ابزارآلات جراحی است. در این میان، نسخه ای که فارغ از چنین روش های متداول مصورسازی، صحنه هایی روایی از طبابت و درمان مبتنی بر گیاهان دارویی را دربر دارد، تحفه المؤمنین است. نسخه ای که پژوهش حاضر را بر آن داشته تا با مداقه در ویژگی های بصری نگاره هایش، شناختی درباره نحوه روایت پردازی آن ها و ترجمان تصویریشان به تبعیت از ماهیت علمی متن اثر ایجاد کند. مواد و روش ها: اساس انجام پژوهش بر روش توصیفی تحلیلی همراه با تفسیر کیفی داده های تصویری استوار می باشد و گردآوری داده ها با استناد به منابع معتبر کتابخانه ای الکترونیکی و مراجعه به سایت کتابخانه کنگره ملی آمریکا صورت پذیرفته است. یافته ها: علی رغم روایی نبودن نوشتارها، تأویل پذیری و وجود لایه های عمیق علمی معنایی در متن نسخه، هنرمند نه تنها شیوه ای سخت و پیچیده را انتخاب نکرده، بلکه به نحو واقع گرایانه ای سعی نموده تا در تطابق با آن ها به آفرینش نگاره ها بپردازد. نگاره هایی که برای مخاطب خوانشی سهل الوصول و قابل درک داشته باشند. بدین منظور و در راستای وفاداری به متن اثر که هم ستایش به درگاه احدیت (معنویت) و هم دستورالعمل هایی طبی را بیان داشته، وی هنرهای تذهیب و نگارگری را جهت تصویرگری برگزیده تا با ایجاد نوعی قرابت دیداری بتواند بر هر دو وجه سلامت روح و جسم تأکید کند. نتیجه گیری: برآیند کلی پژوهش بر غلبه فرم های ساده، بهره گیری از ترکیب بندی پویا و متمرکز، پرسپکتیو با نقاط کانونی متنوع، گونه های رنگی متباین، مکمل و سرد و گرم و اهمیت بخشی به تصویر شخصیت های پزشک و بیمار در مرکز کادر یا نقطه طلایی نگاره ها دلالت دارد، چنانکه این عناصر و کیفیات بصری موجبات دریافت زیباشناسانه ای رادر باب نحوه درمان و طبابت به گونه ای واقعی برای مخاطب رقم می زنند.

زمینه و هدف دانش تشریح یکی از مباحث مهم تاریخ پزشکی در همه ی ادوار به خصوص در دوران تمدن اسلامی بوده است. در این دوره پزشکان مسلمان آثار مختلفی پیرامون دانش تشریح نگاشته اند و یا اینکه بخش هایی از کتابشان را به این موضوع اختصاص داده اند. بر این اساس، در طی سالیان اخیر پژوهش های متعددی در ارتباط با سیر تطور دانش کالبدشناسی در دوره ی اسلامی انجام گرفته است. هدف از پژوهش حاضر معرفی و نقد مقاله ی «تشریح استخوان ها در آثار پزشکی دوره اسلامی؛ مطالعه تطبیقی طب الملکی اهوازی و قانون ابن سینا» اثر فهیمه مخبر دزفولی است. مواد و روش ها این پژوهش یک مطالعه تحلیلی-انتقادی است که با بهره گیری از منابع کتابخانه ای ابتدا به معرفی مقاله و سپس به بررسی و ارزیابی آن از نظر شکلی، محتوایی و روشی می پردازد. یافته ها مقاله ی «تشریح استخوان ها در آثار پزشکی دوره اسلامی؛ مطالعه تطبیقی طب الملکی اهوازی و قانون ابن سینا» دارای نگارش روان و منسجمی بوده و حاکی از تلاش نویسنده برای اثبات تسلط کافی پزشکان مسلمان ایرانی، بر دانش تشریح است. در ساختار مقاله بعضا ارجاع دهی های نامناسب و اشکالات نگارشی دیده می شود. همچنین جامع نبودن پیشینه تحقیق، تعیین هدف غیر محتمل، عدم احاطه کافی بر موضوع تاریخی و عدم بیان دقیق تشریح جمجمه در کتاب قانون را می توان از نقدهای محتوایی برشمرد. نتیجه گیری نتایج اصلی این پژوهش حاکی از آن است که مقاله مورد نظر علیرغم اینکه توانسته با مقایسه تطبیقی بخش تشریح دو کتاب ارزنده طب ایرانی مقوله ای تازه به روی پژوهشگران تاریخ پزشکی بگشاید، اما دارای اشکالات متعددی به لحاظ ساختاری، محتوایی و روشی است. لذا انتظار می رود با توجه به اهمیت موضوع نقد در پژوهش های علمی و با توجه به تحلیل انجام شده در ارتباط با مقاله مذکور، نویسنده محترم با برطرف نمودن ایرادات ذکر شده، بتواند در پژوهش های بعدی اثر قابل توجه تری پیرامون تاریخ پزشکی منتشر نماید.

زمینه و هدف: با شیوع عفونت کووید 19 در کشور، برخی افراد اقدام به توصیه هایی با عنوان درمان­ های طبیعی، طب سنتی و طب اسلامی به منظور مقابله با این بیماری نموده اند. این توصیه ها مورد توجه مردم واقع شده، گاه از آنها استفاده می شود. هدف از این مطالعه بررسی ابعاد علمی و اخلاقی توصیه هایی است که در فضای مجازی یا رسانه ملی با نام طب سنتی/ اسلامی یا درمان­ های طبیعی معرفی شده اند. مواد و روش ها: این مطالعه، یک مطالعه مروری است. جستجو با کلمات کلیدی در پایگاه های معتبر علمی و جمع­ آوری مطالب مرتبط با موضوع و نهایتاً آنالیز کیفی روش انجام این مطالعه بوده است. یافته ها: برخی از توصیه ها عبارتند از مصرف زنجبیل، داروی امام کاظم، بخور جوش شیرین، گندزداهای طبیعی، نمک بجای ماسک و زنبور درمانی. این توصیه ها که در دو گروه توصیه های پیشگیری و توصیه های درمانی قابل طبقه بندی هستند، گاهی حتی در منابع طب سنتی ایرانی یافت نمی شوند و صرفاً دربردارنده ی نظرات شخصی افراد، که اغلب غیرپزشک هستند، می باشند. همچنین طبق مطالعات جدید، بسیاری از این توصیه ها فاقد پشتوانه علمی محکم هستند و اکثراً تا کنون بر کووید 19 آزمایش نشده اند. این روش ها در حالی به راحتی در میان مردم تبلیغ می شوند که طب سنتی ایرانی سرشار از توصیه های اخلاق پزشکی است و طبیبان بنام این طب، بارها از تجویز داروهای ناشناخته و تجویز بدون یافتن علت و بدون دانستن مکانیسم اثر دارو نهی کرده اند. همچنین طبق آیین­ نامه اخلاق پزشکی سازمان نظام پزشکی، تجویز دارو توسط غیرپزشک و تجویز دارو خارج از پروتوکل های مصوب، خارج از اخلاق پزشکی است. همچنین اخلاق حرف ه ای داروسازی در تهیه داروهای ترکیبی باید رعایت شود. ملاحظات اخلاقی: در تدوین این مطالعه، اصل امانت­ داری و صداقت استناد به متون و پرهیز از استنباط شخصی از تحلیل ها رعایت شده است. نتیجه گیری: بر اساس این مطالعه، به دلیل نبودن شواهد علمی کافی مبنی بر اثربخشی بسیاری از توصیه هایی که با نام طب سنتی تبلیغ می شوند، این توصیه ها به لحاظ اخلاقی قابل ارائه به مردم نیستند. در کنار این موضوع، بی توجهی عامدانه به درمان ­ های طبیعی یا طب سنتی واجد شواهد علمی، توسط مسئولین نیز می تواند دارای بار اخلاقی باشد.

زمینه و هدف: متون و منابع طب سنتی (ایرانی) نشان می دهد که اطباء این مکتب درمانی بر اساس پارادایم خاص خود در بخش بیماری های اعصاب و روان آشنایی با بیماری زوال عقل (آلزایمر) داشته اند. همچنین نحوه درمان و تجویز گیاهان دارویی چون (کندر، هلیله، زعفران، آمله و. . . ) برای درمان این بیماری در آثار و تألیفات طبیبانی چون رازی، ابن سینا، اهوازی و. . . دیده می شود. پزشکی رایج نیز برخلاف پارادایم طب سنتی (و عدم التزام خود به جهان بینی عناصر اربعه ومبانی اخلاط و امزجه در جهان)، با نگاهی کمیت پذیر و تقلیل گرا نسبت به درمان این بیماری پرداخته است. این مطالعه تلاشی در جهت بررسی شیوة درمان بیماری آلزایمر با استفاده از ترکیبات طب سنتی و تجویزهای پزشکی رایج است و هدف آن است که به این پرسش پاسخ دهد: چه میزان تطابق و تشابه درمانی بین منابع طب سنتی با شیوه های تجویزی پزشکی رایج وجود دارد؟ مواد و روش ها: این مطالعه براساس روش توصیفی-تحلیلی و با فیش برداری از منابع پزشکی متقدم (الحاوی، قانون فی الطب، کامل الصناعه، خلاصه الحکماء و. . . ) در کتابخانه ها و مقایسة آن با منابع موجود در بانک اطلاعات نشریات کشور مگیران و پایگاه اطلاعت علمی جهاد دانشگاهی و سایر مقالات پژوهشی نوین شکل گرفته است. یافته ها: آنالیز و تجزیه شیمیایی ادویه وگیاهان تجویز شده در طب سنتی مؤید این واقعیت است که این موارد همگی با نسبت های کم وبیش متفاوت دارای ترکیباتی آنتی اکسیدانی، ضد التهابی و. . . هستند. اساسی ترین ویژگی آنتی اکسیدانی ادویه ها و گیاهان دارویی، جلوگیری از تخریب سلول های مغزی مؤثر است نتیجه گیری: تناسب و نزدیکی ساختار شیمیایی دارو های تجویزشده در پزشکی رایج مانند تاکرین، دنپزیل و. . . با ترکیبات موجود در گیاهان و ادویة دارویی مورد استفاده در طب سنتی، شباهت معنادار و درخور توجهی را نشان می دهد. این تشابه می تواند در نزدیکی شیوه های درمانی این دو مکتب درمانی، با حفظ مبانی و اصول ساختاری هریک، مورد پژوهش و دقت نظر محققین واقع شود.

زمینه و هدف: با قدرت گیری آل بویه و دستیابی این خاندان بر بخش های مرکزی و غربی جهان اسلام به خصوص بغداد و شیراز، که اصلی ترین مراکز تحت حکومت آل بویه بودند، روند فعالیت های پزشکی و بهداشتی ازجمله ساخت و تجهیز بیمارستان شتاب بیشتری یافت. ازجمله این مراکز، بیمارستان عضدی شیراز بود که در سال 360 ق. و به دستور عضدالدوله دیلمی بنا شد و بنیان گذار حوزه طبی شیراز گردید. علیرغم اهمیت این بیمارستان، اطلاعات مدون محدودی پیرامون آن وجود دارد که ضرورت انجام پژوهشی گسترده را آشکار می سازد. بر همین اساس شناخت جایگاه پزشکی این بیمارستان به عنوان حلقه استمرار پیوند دانش پزشکی جندی شاپوری به دوران اسلامی از اهمیت به سزایی برخوردار است. از این رو هدف از این مطالعه ترسیم وضعیت این بیمارستان بر اساس منابع موجود تاریخی است. مواد و روش ها: در این پژوهش با روش توصیفى تحلیلى ، بیمارستان عضدی شیراز از جنبه های ساختاری و تشکیلاتی چون کارکردهاى درمانى و آموزشى بررسی شد. یافته ها: نتایج این بررسی نشان مى دهد که بیمارستان عضدی شیراز به سبک بیمارستان جندی شاپور اداره می شد و در امور داخلی و تشکیلات سازمانی خود دارای سلسله مراتب و بخش های مختلفی بود که به مرور زمان و با بهره مندی از دستاوردهای پزشکی حاصل شده بود. این بیمارستان با برخوردارى از پشتوانه مالی دولتی و حمایت خیرین سال ها پابرجا بود و در طول دوران فعالیت خود به واسطه کتابخانه بزرگ آن مطرح می شد. نیز این بیمارستان در انتقال دستاوردهاى علمى و پژوهشى و تربیت پزشکان برجسته ای چون ابوماهر شیرازی و علی بن عباس اهوازی مؤثر بود. نتیجه گیری: نتایج تحقیق بیانگر آن است که حمایت های عضدالدوله دیلمی موجبات ارتقای سطح بهداشت و درمان طی دوران حکومت آل بویه در شیراز را به همراه داشت که پیامد آن جذب دانشمندان و پزشکان برجسته و انتقال اطلاعات طبی آنان از طریق کتب طبی و حفظ آن ها به صورت تألیف و ترجمه بود.

زمینه و هدف: دانش پزشکی از جمله علومی بود که در دوران شکوفایی تمدن اسلامی مورد توجه قرار گرفت و دانشمندان فعال در این حوزه به نتایج و دستاوردهای قابل توجهی دست پیدا کردند. این پژوهش بر آن است که سیر دانش پزشکی در ایران عصر ایلخانی را از زوایای گوناگون مورد مطالعه و بررسی قرار دهد تا به این پرسش پاسخ دهد که دانش پزشکی در ایران عصر ایلخانی چه جایگاهی داشته و آیا استیلای مغول و تشکیل حکومت ایلخانان موجبات افول این علم را در ایران فراهم آورده است یا نه؟ مواد و روش ها: پژوهش حاضر با رویکرد توصیفی-تحلیلی و بر اساس جمع­ آوری فیش های تحقیقاتی از مطالعات کتابخانه ای صورت گرفته است. یافته ها: بررسی اسناد، مدارک و منابع تاریخی و علمی ایران در عصر ایلخانان نشان می دهد شیوه زندگی ناسالم اقوام مغول و بی بهرگی ایشان از دانش پزشکی سبب شده است علم پزشکی و مهارت پزشکان مناطق مفتوحه از جمله ایران مورد توجه سرکردگان مغول قرار گیرد. با تشکیل حکومت ایلخانی و روی کار آمدن دولت­ مردان دانش پیشه ایرانی و غلبه آنان بر جادوگران و کیمیاگران، جایگاه پزشکان در نزد ایلخانان بیش از پیش ارتقاء یافت که پیامد آن احیای دوباره ی فعالیت های علمی در حوزه های مختلف پزشکی بود. ملاحظات اخلاقی: در تدوین این پژوهش اصل امانت داری و صداقت استناد به متون مورد استفاده، اصالت منابع و پرهیز از جانبداری در مراجعه به متون و تحلیل ها، رعایت شده است. نتیجه گیری: بر خلاف باور معمول دانش پزشکی و فعالیت های وابسته بدان در عصر ایلخانی به دلایلی که ذکر آن خواهد آمد نه تنها با افول مواجه نشده، بلکه از برخی جهات نسبت به ادوار پیش رو به جلو حرکت نموده است. ساخت مراکز درمانی و آموزش پزشکی، راه یابی دانش پزشکی به دیگر مراکز آموزشی نظیر رصدخانه ها و مدارس، روابط علمی گسترده در حوزه پزشکی با دیگر ملل به ویژه چین، بومی سازی پرورش گیاهان دارویی، تشریح و تألیف آثار پزشکی از جمله مصادیق این حرکت رو به جلو در عرصه دانش پزشکی در این دوره بوده است.

زمینه و هدف: در عصر ناصری روزنامه­ هایی با عناوین متعدد چاپ و انتشار یافتند. نخستین روزنامه این دوره، روزنامه وقایع اتفاقیه بود که بعد از تغییر نام از شماره 472 تا 550 با نام روزنامه دولت علیه ایران انتشار یافت. روزنامه ایران، از دیگر روزنامه ­ هایی بود که در این دوره در شمارگان متعدد، به چاپ رسید. هرکدام از این روزنامه ­ ها حاوی مطالب سیاسی و اجتماعی داخلی و خارجی بودند. هدف پژوهش حاضر بررسی گزارشات بهداشتی و پزشکی ایران عصر ناصری براساس روزنامه­ های؛ وقایع اتفاقیه، روزنامه دولت علیه ایران و روزنامه ایران می­ باشد. مواد و روش ها: پژوهش حاضر براساس سه روزنامه عهد ناصری؛ روزنامه وقایع اتفاقیه با 471 شماره و ادامه آن با عنوان روزنامه دولت علیه ایران از شماره 472 تا 550 و روزنامه ایران (417 شماره این روزنامه تا سال 1297 ه. ق) با روش توصیفی تحلیلی به بررسی گزارشات و اخبار بهداشتی و پزشکی ایران دوره ناصری می ­ پردازد. یافته ها: یافته­ های تحقیق نشان داد؛ با وجود اینکه روزنامه ­ های فوق، روزنامه دولتی بودند و حتی روزنامه وقایع اتفاقیه دارای قیمت بالایی جهت اشتراک بود، در شرایط کمبود امکانات بهداشتی و پزشکی و منابع اطلاع­ رسانی درخصوص امورات بهداشتی جامعه ایران در دوره ناصری، این روزنامه­ ها توانستند با چاپ مطالب متعدد بهداشتی چون؛ معرفی انواع بیماری­ ها، به خصوص بیماری ­ های همه­ گیر چون وبا و آبله و. . . و بررسی علل شیوع این بیماری­ ها و راه­ های مبارزه با آنها، اطلاعات ارزشمندی را در اختیار خوانندگان خود قرار دهند. در بخش اعلانات روزنامه­ ها نیز اخبار پزشکی که خود شامل؛ معرفی پزشکان حاذق و کتاب­ های تالیف و منتشر شده در خصوص موضوعات مختلف پزشکی بودند، جهت اطلاع­ رسانی به مردم به چاپ می­ رسید. ملاحظات اخلاقی: در مراجعه به متون، صداقت و امانت­ داری در پژوهش، استناد به منابع و انتشار آنها رعایت شده است نتیجه گیری: در کنار گزارشات مختلف سیاسی و اجتماعی روزنامه ­ های مزبور، گزارشات متعدد بهداشتی و پزشکی نیز به چاپ رسیده است. درج گزارشاتی چون؛ گزارش مجالس حفظ الصحه، معرفی انواع بیماری ­ ها و بسیاری از موضوعات بهداشتی، همگی دلالت بر توجه گزارشات روزنامه ­ ها به موضوعات بهداشتی و پزشکی داشت.

زمینه و هدف: شیخ فریدالدین محمد نیشابوری (618-540 ه. ق) مشهور به عطار، داروساز و شاعر بزرگ ایرانی در قرون ششم و هفتم هجری قمری است که با ورود به عرفان، اشعارش رنگ و بوی معنوی به خود گرفت. در گذشته منظور از عطاری، مجموعه فعالیت های مربوط به طب اعم از داروسازی، داروفروشی و درمان بوده است. هدف از پژوهش حاضر، معرفی عطار به عنوان طبیبی داروساز و تأثیرات این علوم بر آثار وی می باشد. مواد و روش ها: این پژوهش، یک مطالعه ی کتابخانه ای، با روش توصیفی-تاریخی می باشد. با مراجعه به دو تالیف مهم عطار نیشابوری به نام های مصیبت نامه و الهی نامه و با مطالعه ی مقالات متعدد و جستجو در بانک های اطلاعاتی معتبر با کلید واژه های عطار نیشابوری، داروسازی، شاعرِ طبیب و شاعرِ داروساز، مطالب مورد نظر گردآوری و اطلاعات بدست آمده پس از تجزیه و تحلیل در قالبی منظم ارائه گردید. یافته ها: بکارگیری فراوان واژگان مرتبط با دارو و درمان در آثار عطار نیشابوری، نشان از علاقه وی به عطاری و طبابت در کنار شعرسُرایی دارد. بزرگانی چون مولوی، شیخ محمود شبستری و صائب تبریزی در آثارشان به معرفی و مدح عطار پرداخته اند. لقب عطار نیز به علت اینکه داروخانه بزرگی داشته و به ساخت و فروش دارو و درمان بیماران می پرداخته به او نسبت داده شده است. ملاحظات اخلاقی: این پژوهش صرفا با تکیه بر منابع کتابخانه ای انجام شده و اصل امانت­ داری و صداقت استناد به متون مورد استفاده، اصالت منابع و پرهیز از جانب­ داری در مراجعه به متون یا تحلیل ها، رعایت شده است. نتیجه گیری: عطار از جمله شاعرانی است که از دانش داروسازی روزگار خود اطلاعات کافی داشته و گیاهان دارویی را خوب می شناخته است. بنابراین می توان او را شاعر داروسازی به شمار آورد که در نهضت گیاه درمانی، از پیشگامان است. اگرچه نام او در ردیف اسامی اطبای سنتی ایرانی برده نمی شود، ولی پیشنهاد می شود تحقیقات بیشتری در آثار منظوم و منثور او از منظر پزشکی و داروسازی انجام گیرد تا جایگاه والای این مرد بزرگ بیشتر شناسانده شود.

زمینه و هدف: رساله ی عرایس الجواهر و نفایس الاطایب از رساله های ارزشمند قرن هفتم هجری قمری می باشد که شهرت تامی در بین رساله های علوم و فنون زمان خویش یافته است. این رساله با پرداختن به سه موضوع احجار، اطایب و کاشیگری حاوی موضوعات متنوع و متفاوتی می باشد که آن را مفترق از رساله های طبی ساخته است. با توجه به ابعاد طبی رساله که تاکنون مورد نظر قرار نگرفته، این پژوهش بر آن است تا به معرفی، تحلیل، استنتاج و تقسیم بندی کلیات طبی از این رساله بپردازد. مواد و روش ها: این مطالعه با استفاده از روش کتابخانه ای و اسنادی به مقایسه ی رساله ی عرایس با مهم ترین رساله های احجار و عطرنامه های پیش از آن پرداخته، سپس به تحلیل و تجزیه هر بخش و استنتاج یافته ها پرداخته است. یافته ها: در هر دو قسم رساله؛ احجار (سنگ ها) و اطایب (عطرها) پس از معرفی و ذکر خصوصیات به بیان خواص طبی بر اساس فلسفه ی طبیعیات و منطق که بنیان طب سنتی می باشد پرداخته شده است. نیز باورهای عامیانه ی طبی از بخش های قابل توجه در این رساله می باشد. نتیجه گیری: با توجه به مباحث رساله می توان سه رویکرد طبی؛ درمانگری بر اساس طب سنتی، باورهای عامیانه ی طبی و خواص جادودرمانی احجار، فلزات و اطایب را بر اساس ارائه ی شواهدی از نسخه ی عرایس الجواهر دریافت. تناسب رویکردهای مزبور با نحوه ی به کارگیری احجار از نتایج دیگر این تحقیق می باشد.

زمینه و هدف: حرفه پزشکی در همدان از دیرباز عمدتاٌ در قبضه یهودیان بوده است و آنان بودند که در این علم به تبحر دست یافته و توانستند در کنار مسلمین نقش ویژه ای را در عرصه پزشکی این شهر ایفا کنند. با توجه به محدودیت های اقلیت های مذهبی در جامعه اسلامی، به نظر می رسد روی آوری یهودیان به حرفه پزشکی راه حلی برای برون رفت از شرایط موجود و ارتقای جایگاه آنان با هدف رفع نیاز جامعه اسلامی و عاملی برای کسب درآمد بوده است. پژوهش حاضر با هدف بررسی علل اقبال یهودیان همدان به حرفه پزشکی و نقش آنان در توسعه پزشکی این دیار از اواخر قاجار تا پایان دوران پهلوی به فرجام رسیده است. با عنایت به اینکه تاکنون در این زمینه تحقیق مستقلی صورت نگرفته پژوهش حاضر می تواند راهگشای محققین تاریخ پزشکی در پاسخ به مجهولات ذهنی در این باب باشد. مواد و روش ها: این پژوهش با نگرشی تاریخی و به یاری منابع کتابخانه ای و تاریخ شفاهی؛ سعی بر این دارد تا با روش توصیفی تحلیلی دلایل روی آوری یهودیان همدان به حرفه پزشکی و نقش آنان در توسعه اوضاع پزشکی این شهر را بیان کند. این مطالعه مقطعی، اواخر حکومت قاجاریه تا پایان حکمرانی دودمان پهلوی دوم در همدان را شامل می گردد. از ویژگی های این مقاله استناد به مصاحبه شفاهی با افراد آگاه در این زمینه است. یافته ها: بررسی ها نشان می دهد دانش پزشکی در میان یهودیان به ویژه یهودیان همدان از جایگاه والایی برخوردار بوده است، به گونه ای که آنان از گذشته های دور در محلی به نام درب حکیمخانه به این پیشه اشتغال داشته و آن را به نسل های بعدی نیز انتقال داده اند. نتیجه گیری: نتایج پژوهش حکایت از آن دارد که سفارشات تورات مبنی بر حفظ سلامت بدن در انتخاب حرفه پزشکی توسط یهودیان همدان بی تأثیر نبوده است. آنان به فراخور همزیستی با مسلمانان، با انتخاب پیشه پزشکی درصدد در امان ماندن از هرگونه گزند و ارتقای جایگاه اجتماعی خود در بین مسلمین بوده اند. یهودیان همدان با تأسیس مدرسه آلیانس و درمانگاه مجاور آن گام بلندی در بهبود اوضاع پزشکی زمانه خود در همدان برداشته اند. آنان در واقع واسطه ای برای گذار از شیوه سنتی طب به پزشکی مدرن و پایه گذار شیوه نوین پزشکی در همدان بوده اند چرا که نخستین تحصیل کنندگان آکادمیک در عرصه پزشکی همدان اغلب یهودیان بوده اند.

زمینه و هدف شیر و خورشید سرخ با تاسیس کردن مراکز بهداشتی و درمانی، نقش به سزایی در درمان بیماری ها ایفا کرد. جمعیت شیر و خورشید سرخ درواقع نخستین و بزرگ ترین جمعیت خیریه ایران بود که عهده دار وظایف مهم و متعددی در مسایل مربوط به امدادرسانی در حوادث غیر مترقبه و امدادی، تاسیس بیمارستان و درمانگاه، تهیه دارو و تجهیزات پزشکی، تربیت پرستار، نگهداری از کودکان بی سرپرست، ارایه برنامه های ویژه برای جوانان و برخی فعالیت های عمرانی در داخل و خارج از کشور بود. یکی از مهم ترین و اولین فعالیت های شیر و خورشید سرخ در دوره پهلوی اول و دوم ساخت و راه اندازی مراکز درمانی و بیمارستانی در شهرها و شهرستان ها مختلف بود. این اقدامات از خط مشی و سیاست خاصی پیرو نمی کرد و با تاسیس جمعیت شیر و خورشید در مراکز استان ها، ساخت بیمارستان با کمک اعیان شهری، تاجران و خیران شروع می شد. مواد و روش ها این پژوهش با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی و با استفاده از منابع تاریخی در پی یافتن پاسخ به این سوال است که نقش شیر و خورشید در راه اندازی مراکز درمانی و بهداشتی نوین در دروه پهلوی چه بود. یافته ها جمعیت شیر و خورشید سرخ با ایجاد دسته های پزشکی سیار و تجهیزات کامل در کلیه سوانح و بلیات ارضی و سماوی (زلزله-سیل) با کمک های بسیار ذی قیمت و مهم، جان هزاران نفر از هم میهنان را از خطرات فوری، مرگ ومیر و بدبختی نجات می داد. نتیجه گیری به نظر می رسد جمعیت شیر و خورشید سرخ با راه اندازی مراکز درمانی و بهداشتی نه تنها به جلوگیری از شیوع بیماری ها کمک کرد بلکه توانست با راه اندازی مراکز شیر و خورشید زمینه را برای تاسیس بیمارستان ها و مراکز درمانی در سال های بعد مهیا کند.

زمینه و هدف: طب ایرانی با قدمت ده هزار ساله توانایی حل بسیاری از معضلات پزشکی کنونی را دارد. در سال­ های اخیر مطالعات بسیاری جهت بررسی اثر مفردات و داروهای مختلف طب سنتی بر روی علائم خاص و بیماری­ های مختلف انجام گرفته است. استئوآرتریت زانو یکی از شایع ترین فرم های آرتریت بوده و شامل التهاب، تغییرات اساسی در ساختار مفصل، درد و ناتوانی است و در آخر موجب کاهش کیفیت زندگی بیماران می شود. پماد مرهم مفاصل برگرفته از طب سنتی ایران و با استفاده از فارماکولوژی معکوس تهیه شده و حاوی گیاه هواچوبه (Arnebia eucroma) است. این مطالعه قصد دارد با بررسی بر این گیاه و مطالعات انجام شده، خلاصه ای از روند تولید پماد مرهم مفاصل و کارایی آن در این بیماری را شرح دهد. مواد و روش ها: در این مقاله از بررسی منابع منتشر شده در نشریات معتبر داخلی و خارجی، کتب معتبر و پایان­ نامه­ ها استفاده گردید. یافته ها: گیاه هواچوبه از تیره گاوزبان (Boraginaceae)بوده و دارای گسترش جغرافیایی در آسیا و مناطق خشک آفریقا می باشد. مهم ترین ترکیبات آن شیکونین و آلکانین است که دارای خصوصیات فارماکولوژیک وسیعی از جمله اثرات ضدالتهابی، ضدمیکروبی و ضدسرطانی می باشند. نتایج مطالعه حیوانی و مطالعات کارآزمایی بالینی در بیماران مبتلا به استئوآرتریت زانو، اثرات مثبت ضدالتهابی و ضددرد پماد مرهم مفاصل را در این بیماران نشان داد. ملاحظات اخلاقی: صداقت و امانت­ داری در استفاده از منابع جهت نگارش مقاله رعایت گردیده است. نتیجه گیری: پماد مرهم مفاصل حاوی عصاره هواچوبه برگرفته از طب ایرانی و استفاده از روش فارماکولوژی معکوس همراه با تأثیرات موثر ضدالتهابی و ضددرد در بیماران مبتلا به استئوآرتریت زانو برای آنها تحمل­ پذیر بوده و بدون داشتن اثرات جانبی قابل ملاحظه­ ای منجر به افزایش کیفیت زندگی بیماران می شود.