ادبیات پارسی معاصر
سال:1396 | دوره:7 | شماره:1 |تعداد مقالات:7

بهار امسال مجله ی ادبیات پارسی معاصر هفتمین دوره ی خود را آغاز کرد. در این مدت با یاری اصحاب قلم و فکر و مساعدت داوران و صاحب نظران تلاش کردیم در فرایند داوری و گزینش مقالات گام های مؤثری برداریم. یکی از مهم ترین معیارها در انتخاب مقالات مسئله محوربودن آن است؛ مقالاتی که بتوانند پاسخ گوی دغدغه ای در حوزه ی ادبیات معاصر باشند و یا دریچه ای نو به روی مطالعات ادبی باز کنند...

پس از پذیرش شعر نیما و جریان نوگرایی در ادبیات، حضور ادبیات معاصر به عنوان یکی از دروس رشته ی زبان و ادبیات فارسی نیز ضرورت یافت؛ این ضرورت به نوبه ی خود سبب تالیف درس نامه های متعددی چون بررسی ادبیات امروز ایران محمد استعلامی، جویبار لحظه ها محمد جعفریاحقی، چشم انداز معاصر ایران سید مهدی زرقانی و. . . گردید. علی رغم تعداد قابل توجه این درس نامه ها، هنور تا تدوین درس نامه ای که بتواند تصویر کاملی از ادبیات معاصر به دانشجویان ارائه دهد، فاصله ی زیادی وجود دارد؛ به نظر نویسنده ی مقاله حاضر برای رسیدن به چنین درس نامه ای باید برخی از کاستی های درس نامه های ادبیات معاصر را مرتفع ساخت. اصلی ترین ضعف/کاستی های درس نامه های ادبیات معاصر البته آن دسته از ضعف/کاستی هایی که تقریباً در تمامی این درس نامه ها دیده می شوند عبارتند از: تقلیل «معاصر بودن» به مفهومی زمانی، رویکرد نابسنده ی پژوهشی، بی توجهی و عدم مراجعه به اسناد دست اول در تالیف درس نامه های ادبیات معاصر، ابهام در جریان شناسی ها.

مقاله ی حاضر، در صدد است نشان دهد که آسیب شناسیِ درسنامه های بلاغی(اعم از معانی، بیان و بدیع)، با آسیب شناسیِ دیگر درسنامه ها، تفاوت های عمده ای دارد. از جمله ی این تفاوت ها، یکی سابقه ی طولانیِ آگاهیِ محققان و صاحبنظران از کاستی ها و آشفتگی های بلاغت سنتی است، و دیگری، کوشش هایی که در جهت رفع این کاستی ها بر مبنای معیارها و نظریه های امروزی (اعم از ادبی و زبان شناختی) به عمل آمده است. در مقاله ی حاضر استدلال خواهد شد که کاربرد این معیارها و نظریه ها، نه تنها نتوانسته کاستی های درسنامه های بلاغی را برطرف سازد که حتی آن ها را تشدید کرده و خود، آسیب ها و کاستی های تازه ای را نیز به بار آورده است. این کاستی ها، که عمدتاً از شیوه ی نادرستِ کاربرد نظریه های جدید ناشی شده اند، عبارت اند از 1-غفلت از کارکرد صناعات بلاغی در طبقه بندیِ صناعات بر مبنای معیارهای مدرن 2-در نظر گرفتن ادبیات به مثابه ای حوزه ای مستقل از دیگر حوزه های زبانی براساس نظریه های مدرن 3-استفاده از نظریه های مدرن بر مبنای شباهت های ظاهری با برخی مباحث قدمایی 4-عدم توجه به مسائل خاص ادبیات و متون ادبی در کاربرد نظریه های مدرن. پس از بررسیِ این چهار کاستی، در برخی موارد پیشنهادهایی نیز برای تدوین درسنامه ها ی بلاغی و شیوه ی کاربرد نظریه های مدرن در آن ها، ارائه شده است.

عمر دانش سبک شناسی در ادبیات فارسی به حدود شش دهه می رسد. در این مدت تطور چشمگیری در این دانش به ویژه در آموزش آن صورت نگرفته است. این مقاله درسنامه های سبک شناسی نظم و نثر ادبی فارسی را از نظر مبانی فکری و روش مورد سنجش قرار داده است و با طرح شش نقص در درسنامه های سبک شناسی، و برشمردن پیامدهای آن، راه حل هایی هم پیشنهاد می کند. این شش نقص عبارت اند از بررسیِ تاریخ تطور سبک ها به جای فن سبک شناسی، نامگذاری ناموجه سبک ها، حذف بافتارهای فرهنگی، اجتماعی و سیاسی، غفلت از نسبت ژانر با سبک، اولویت بخشی به سبک دوره ای و حذف سبک فردی، بی اعتباریِ محتوای درسنامه ها و پژوهش های سبکی. در بخش دوم مقاله، دو مهارت سبک پژوهی و سبک ورزی برای آموزش در دو درس سبک شناسی پیشنهاد شده است که اولی به «تحلیل سبک ادبی» و دومی به «آموزش خلاق سبک» اختصاص دارد. در درس «تحلیل سبک ادبی» دانشجو از طریق تکنیکهای تحلیل سازه های سبک و کشف نوآوری و فردیت سبکی در سطوح ششگانه ی زبان یک متن، مهارت کشف عناصر سبک ساز متون را فرامی-گیرد. در درس «آموزش خلاق سبک» که به صورت کارگاهی و تمرین نگارش خلاق ارائه می شود، آموزش سبک از طریق تقلید از الگوهای سبکی مشهور انجام می گیرد.

در این مقاله به بررسی و آسیب شناسیِ چهار منبع از در س نامه های نقد ادبی تألیفِ استادان شمیسا، امامی، تسلیمی و شایگان فر، پرداخته می شود. این درس نامه با وجود فواید فراوانی همچون ملموس کردنِ مباحثِ نظریه های ادبی و نیز نقد عملی بر پایه ی متون ادبیِ فارسی، نارسایی ها و ایراداتی هم دارند که امید است این نواقص با نقد و بررسی، رفع شوند. عمده ی این نارسایی ها و آسیب ها عبارتند از: 1) عدم تمایز میان نقد ادبی و نظریه ی ادبی؛ 2) فهم دیگرگون برخی نظریه های ادبی؛ 3) بی ارتباطیِ بین مقدماتِ درس نامه ها و مباحث مربوط به نظریه های ادبی؛ 4) گنجاندن بوطیقای ادبیِ پُست-مدرنیسم در لوای نقد و نظریه ی ادبی؛ 5) تبیین و کاربستِ عملیِ غیر ضرورِ برخی نظریه ها؛ 6) تبیین غیر انتقادی برخی نظریه ها؛ 7) ارزیابیِ نادرست برخی نظریه ها؛ 8) بی توجهی به ادبیات معاصر به عنوان شاهد مثال ِتحلیلی برای نظریه های ادبی؛ 9) کم توّجهی به ادبیات داستانی (به ویژه ادبیات داستانیِ معاصر) در مقایسه با شعر.

مثنوی منطق الطیر سه دهه است که با توجه به سرفصل مصوب سال 1366 در دورة کارشناسی زبان و ادبیات فارسی تدریس می شود و علیرغم تصریح تنظیم کنندگان سرفصل در خصوص تدریس کلّ متن، گزیده های متعددی از این متن منتشر شده و به عنوان درسنامه در قالب این درس ارائه می شود. این مقاله پس از نگاهی به این سرفصل و مقایسة آن با سرفصل تازه مصوب سال 1391، نگاهی دارد به مهم ترین متون مصحح و گزیدة منطق الطیر که بویژه به عنوان درسنامه بیشتر طرف توجه مخاطبان بوده است و آنها را از منظر کیفیت مقدمات، کم و کیف متن های انتخابی، کیفیت تصحیح، کم و کیف توضیحات و نهایتاً از منظر ضمایم و فهرست ها نقد و بررسی می کند و پس از بیان نقاط قوت و ضعف هر یک، نشان می دهد که چگونه کم توجهی یا بی توجهی به مسائل پایه ای تصحیح (اعم از نسخه شناسی و شناخت زبان و بیان شاعر) موجب ورود بسیاری بدفهمی ها به درسنامه ها شده است و نهایتاً در یک دهه اخیر پس از ارائة منطق الطیرهای چاپ انتشارات سخن و سمت، این بدفهمی ها برطرف و درسنامه های مناسبی برای این متن ارائه شده است.

درسنامه های متن محور بخش مهمی از کتابهای آموزشی رشتة زبان و ادبیات فارسی را تشکیل می دهند و با توجه به این که پیوندهای اولیه دانشجویان با متون بر مبنای این درس نامه ها که عمدتاً گزیده هایی از متون مفصل تر هستند صورت می-گیرد، مسائلی مانند چگونگی تنظیم سرفصل های پیشنهادی مصوب، نحوة تألیف، کیفیت و کمیت این درسنامه ها در حوزة طرح مسائل نظری، گزینش متن، کم و کیف توضیحات و فهرست ها و ضمائم آن در امر آموزش بسیار مهم است. مقالة حاضر سرفصل های مربوط به درس های ادبی-تاریخی (در سرفصل قدیم: تاریخ بیهقی و تاریخ جهانگشای جوینی) و مهم ترین درسنامه های تألیفی این دو متن را در رشتة زبان و ادبیات فارسی مرور می کند و علاوه بر نقد و بررسی این درسنامه ها و برشمردن نقاط قوت و ضعف آن ها؛ در خصوص دو سرفصل مرتبط با متون ادبی-تاریخی در سرفصل تازه مصوب شدة دورة کارشناسی زبان و ادبیات فارسی پیشنهادهایی مبنی بر تغییر عنوان و محتوای آن ها ارائه می کند.