مطالعات فهم حدیث
سال:1395 | دوره:2 | شماره:2 (پیاپی 4) |تعداد مقالات:7

این پژوهش معنا و کارکرد عقل را از دیدگاه فیض کاشانی و مجلسی مورد بررسی قرار می دهد. پرداختن به ماهیت عقل و چیستی آن از منظر دو محدث صاحب نام قرن یازدهم که رویکرد شان در مباحث معرفت دینی با رویکرد متکلمان متفاوت است، از اهمیت این پژوهش حکایت دارد. با وجود آنکه هم فیض کاشانی و هم علامه مجلسی محدث اند با این حال ضمن برخورداری از نظرگاه مشترک هرکدام، در مواجهه با عقل، تفاوت دیدگاه هایی هم دارند. فیض کاشانی به تاسی از غزالی چهار معنا برای عقل بیان می کند و سپس با جمع بین آن ها به عقل نظری و عملی معتقد می شود و برای هرکدام معنای خاصی را در نظر می گیرد که در کارکرد باهم تفاوت دارند. اما علامه مجلسی شش معنا برای عقل ذکر کرده است و برخلاف فیض، سعی می کند همه معانی شش گانه را تجمیع کند و حقیقت واحدی را برای عقل در نظر گیرد، ولی با قائل شدن در معنای پنجم عقل به عنوان تمثیل و نیز عدم پذیرش معنای ششم عقل که از سوی فلاسفه بیان گردیده، عملا این اتحاد معنایی عقل را زیر سوال می برد. از سوی دیگر هر دو محدث می کوشند، متناسب با این معانی عقل، روایاتی را شاهد بر ادعای خود بیاورند که در این جستار علمی برخی از آنها ذکر شده و از رهگذر آن نظریه هرکدام روشن تر خواهد شد. هدف نهائی این نوشتار که با روش توصیفی تحلیلی است، مقایسه این دو دیدگاه و برجسته ساختن وجوه اشتراک و اختلاف آن دو دیدگاه است.

یکی از قرائن مقالیه برای فهم آیات قرآن توجه به سیاق آن ها می باشد. از این مهم در دو تفسیر، المیزان تالیف علامه طباطبایی و التفسیر الحدیث نگاشته محمد عزت دروزه فراوان استفاده شده است. علامه طباطبایی سیاق آیه را گویاترین دلیل برای فهم مقصود آیه می داند و به باور دروزه در صورتی که در سیاق یکسان آیات دقت نشود اختلال در فهم صحیح، تدبر و احاطه به حقیقت اهداف قرآنی را موجب خواهد شد، از این روی هر دو مفسر از سیاق آیات برای کارکردهای متنوع تفسیری استفاده کرده اند. از آن جا که روایات در این دو تفسیر کاربردهای گوناگونی داشته و مولفان نیز آن ها را یکسر صحیح ندانسته اند، لذا به فور اخبار را بر سیاق آیات قرآن عرضه کرده اند و مجموعا با توجه به سیاق هشت دسته روایت را ارزیابی کرده اند، در این بین چهار دسته روایت به طور مشترک در هر دو تفسیر، دو دسته تنها در المیزان و دو دسته نیز صرفا در التفسیر الحدیث بر اساس سیاق آیات بررسی و تحلیل شده اند. در این کاویدن ها پاره ای از روایات با سیاق رد و پاره ای دیگر تایید گردیده اند، البته گاه نیز روایت در خدمت تایید سیاق آمده است.

مباهته عنوانی فقهی است که از عبارت «باهتوهم» در روایتی از کتاب کافی گرفته شده است. حدیث مباهته به لحاظ سند، صحیح و در کتب فقهی نیز بدان استناد شده است. تردید در معنای مباهته دو دیدگاه کلی میان فقها مطرح کرده است. گروهی از فقیهان آن را از باب بهتان دانسته و مباهته را به «تهمت زدن» ترجمه کرده اند و با استناد به این حدیث، حکم به جواز دروغ بافتن به اهل ریب و بدعت داده اند، اما برخی دیگر آن را به معنای «اقناع و آوردن دلایل محکم» در برابر مخالفان، معنا کرده اند و درنتیجه جواز بهتان به شکاکان و بدعت سازان را مردود شمرده اند. این پژوهش از یک سو، ضمن تحلیل و تبیین متن، دیدگاه دسته دوم را مردود می داند و از سوی دیگر، با بررسی دلالی این حدیث، با تکیه بر عقل اخلاقی موید به آیات و روایات نظریه دسته اول را نیز رد می کند و در نهایت، چون پذیرش این روایت مستلزم وهن دین و ترسیم تصویری نادرست از آموزه های اخلاق محور اسلامی است، آن را علی رغم صحت سند فاقد شرایط اعتبار می داند.

محدثان با توجه به حدیث «من بلغ» برخی از احادیث اخلاقی را بدون سند نقل کرده اند و در جدا سازی حدیث اصلی و جعلی ما را با مشکل مواجه ساخته اند. نمونه ای از این احادیث، حدیث «الشیخ فی اهله کالنبی فی امته» است که اگر بر سر زبان ها اشتهار یابد ممکن است به صورت عقیده در آید که ریش سفیدان از جوانان برترند و بر آن ها ولایت دارند. در نگاهی به این حدیث آن چه که به ذهن خطور می کند این است که سند حدیث چگونه است؟ و منظور از شیخ چیست؟ و آیا شباهت آن با نبی صحیح است؟ و آیا با آیات و روایات دیگر مطابقت دارد؟ در تحقیق حاضر با روش توصیفی- تحلیلی و کتابخانه ای به سوالات فوق جواب داده می شود. یافته های این تحقیق حاکی از آن است که در منابع معتبر حدیثی (شیعه و اهل سنت) نیامده و سند صحیحی ندارد و در منابع اهل سنت متن آن به گونه های مختلفی، مانند: «الشیخ فی اهله- الشیخ فی بیته- الشیخ فی جماعته- العالم فی اهله» نقل شده است که در جمع بین آنها می توان گفت حدیث «العالم فی قومه» مبین حدیث «الشیخ فی اهله» است و سه حدیث دیگر در صدد گستره فعالیت شیخ می باشند، این فعالیت ابتدا از خانه سپس اهل و بستگان و در مرحله بعد جماعت شروع می شود. واژه شیخ نیز بر بزرگسال، مرد خانواده، عالم، عالم دین، صاحب رای و صاحب آبرو و واژه اهل بر همسر فرد، خانواده، پیروان و تابعان شخص اطلاق می شود، شارحان حدیث از آن معنای بزرگسال عالم را فهمیده اند و با وظایفی که قرآن برای انبیاء می شمارد جز بر پیر عالم نمی-تواند صادق باشد. اگر حدیث مورد بحث دلالت بر تبعیت داشته باشد تبعیت بدون تخصص از نظر قرآن و سنت مردود می باشد.

در برخی از روایات شیعه و اهل سنت، احادیثی دال بر سقوط ستاره بر خانه امام علی (ع) به عنوان نشانه ای بر جانشینی آن حضرت وارد شده است. پژوهش حاضر که با روش توصیفی تحلیلی به سرانجام رسیده، این روایات را در کتب فریقین شناسایی کرده و به نقد و بررسی آن ها نشسته است. سقوط ستاره بر خانه امیرالمومنین (ع) طبق شواهد گوناگون غیر قابل پذیرش است. این روایت که هیچ سند معتبری ندارد از طریق روایات عامه وارد کتاب های شیعه شده است و نه تنها موجب فضیلت ائمه (ع) نمی شود، بلکه حتی در مواردی موجبات شک و تردید را در افراد ناآگاه فراهم می آورد و روایات صحیح دیگری از جمله حدیث غدیر و حدیث منزلت را تحت تاثیر سوء خود قرار می دهد. از سوی دیگر، پدیده نزول ستاره بر خانه امام علی (ع) با عقل و دستاوردهای علمی ناسازگار است و با داده های تاریخی نیز ناهمخوانی دارد.

آسیب دیدگی حدیث، از پدیده های مشخص و شناخته شده میراث حدیثی مسلمانان است و از آنجا که این آسیب یا متوجه سند حدیث است یا متن آن، دانشمندان مسلمان از دیرباز، برای رد یا قبول حدیث، به نقد سند و متن روی آورده و برای آن روش ها و قواعدی را ابداع کرده اند. صرف نظر از این که از جهت تاریخی، کدام نقد، تقدم داشته و معیار بوده، این سوال مهم مطرح است که کدام یک از این دو روش، اصالت دارد و برای رد یا اثبات حدیث به عنوان روش اصلی تجویز می شود، به گونه ای که ما را از نقد دیگری بی نیاز می کند؟ آیا هر یک از این دو روش، برای نوع خاصی از حدیث کارآیی دارد یا هر دو روش باید در نقد هر نوع حدیثی به کار برد؟ و نهایت آن که نتایج این دو نقد، تا چه اندازه ای بر صحت صدور حدیث از معصوم دلالت دارد؟در این مقاله که به شیوه جمع آوری اطلاعات کتابخانه ای و نقد و بررسی داده ها به روش تحقیق توصیفی تحلیلی نگاشته شده، تلاش می شود پاسخی به این پرسش ها داده شود و در نهایت مشخص می شود که استفاده از هر دو روش نقد، برای اثبات و صحت عموم احادیث لازم است، مگر در موارد خاصی که به جهت نوع متن حدیث، به یکی از دو روش کفایت می کند. ضمن این که اثبات صحت سند یا صحت متن، مستلزم اثبات صحت صدور نیست.

هر علمی دارای مبانی خاص خود است که با بدست آوردن آن مبانی می توان زمینه فهم صحیح آن را مهیا کرد. یکی از این علوم فقه الحدیث است که رعایت مبانی صحیح آن به محقق در استنباط معنا از متون روایی کمک می رساند. تفسیر البیان فی الموافقه بین الحدیث و القرآنعلامه طباطبایی با توجه به رویکرد روایی مشهود آن و همچنین تلاش علامه برای تبیین سازگاری تفسیر اهل بیت (ع) با قرآن دارای یک سری مبانی فقه الحدیثی خاص خود است. بررسی دقیق این تفسیر روایی - درایی گران سنگ به عنوان نخستین اثر علامه در عرصه تفسیر، نشان می دهد که علامه در توضیحات و نکاتی که برای فهم روایات تفسیری اهل بیت (ع) آورده است، به تلویح یا به تصریح برخی مبانی فقه الحدیثی را در نظر داشته است که عبارتند از: حجیت روایات معصومان (ع) در تفسیر، عدم حجیت روایات صحابه و تابعان، لزوم موافقت روایات با آیات، اعتقاد به احتمال وقوع دگرگونی در متن حدیث، عدم اختلاف اقوال تفسیری معصومان و غیره.