پژوهشنامه نقد ادبی و بلاغت
سال:1395 | دوره:5 | شماره:1 |تعداد مقالات:11

نقد جامعه شناختی، یکی از شیوه های کارآمد نقد متون ادبی، به خصوص رمان، است. در این شیوه، ارتباط ساختار و محتوای رمان با وضعیت و دگرگونی های جامعه و محیطی که در آن متولد شده، بررسی می شود و چگونگی انعکاس و بازنمایی هنرمندانه ی جامعه در جهان تخیلی اثر ادبی، نقد و تحلیل می شود. این پژوهش بر پایه ی چهارچوب نقد جامعه شناسی، به تحلیل یکی از برجسته ترین آثار نویسنده ی مشهور فلسطینی، جبرا ابراهیم جبرا، می پردازد. پژوهش حاضر، در پی پاسخ گویی به این پرسش اساسی است که آیا نقد جامعه شناختی در رمان صیادون فی شارع ضیق قابل تطبیق است؟ فرضیه ی پژوهش بر این مدعاست که جبرا در داستان خود، به انعکاس اوضاع جامعه ی زمان خود در قالب اثر ادبی پرداخته است. در پژوهش پیش رو، از روش تحلیلی توصیفی برای تطبیق نقد جامعه شناختی در داستان صیادون فی شارع ضیق این نویسنده بهره گرفته شده است. از مهم ترین نتایج پژوهش، این است که جبرا با خلق شخصیت هایی از طبقات مختلف جامعه، به انعکاس شرایط اجتماعی جامعه در برهه ای خاص می پردازد.

شعر با اسطوره گره خورده است و شاعران اغلب لحظاتی را در سیر اساطیری به سر می برند. اسطوره با بیانی نمادین، به شکوفایی شعر و چندلایه شدن اثر کمک می کند. پیشرفت علوم سبب کم رنگ تر شدن اثر اساطیر در بین مردم شد، اما هرگز نتوانست آن را به کلی و به خصوص از حیطه ی ادبیات خارج سازد. از همین رو، بر آنیم تا در شعر موسوی گرمارودی، به نمونه هایی از اساطیر برای پاسخ به این پرسش دست یابیم که گرمارودی از چه نوع اسطوره هایی در اشعارش بهره جسته است و در این زمینه بیشتر به کدام دسته اشاره کرده است؟ بررسی ها نشان می دهد که گرمارودی در اشعارش به استفاده از اساطیر مختلف ملی و مذهبی دست زده است. بیشترین توجه شاعر، به اساطیر مذهبی بعد از اسلام است که در این بین شخصیت هایی چون پیامبر(ص) و امام علی(ع) و امام زمان(عج) بن مایه ی اصلی شعر او را تشکیل می دهند. اساطیر دینی قبل از اسلام، در درجه ی دوم استفاده قرار دارند و اساطیر ملی با فاصله ای کم در درجه سوم اهمیت قرار می گیرند. گرمارودی از اساطیر ملی نیز برای تبیین مفاهیم مذهبی و آیینی بهره جسته است. وی گاه برای برجسته تر کردن مفاهیم معاصر، به بازگویی اساطیر گذشته پرداخته است.

پوشکین پدیده ی فوق العاده ای در ادبیات روسیه و حتی جهان است که در آثارش ایده های جهانی می درخشند. هیچ کس مانند پوشکین توانایی مبدل شدن به انسان دیگر ملل و این چنین موثق از زبان او حرف زدن را ندارد. این ویژگی پوشکین در توصیف فرهنگ و نابغه ی بزرگ ایران، سعدی، آن قدر زیاد است که در سال 1824 میلادی و پس از چاپ منظومه ی فواره ی باغچه سرای، با سرلوحه ای از سخنان سعدی، شاهزاده شالیکوف، ناشر مجله ی دامسکی ژورنال، به او لقب «سعدی جوان» داد؛ زیرا پوشکین برای نخستین بار در ادبیات روسیه نشان داد که چگونه باید سعدی، نابغه ی ایرانی، را توصیف کرد. در مقاله ی حاضر به موضوع پوشکین و سعدی و نیز به نقش ارزشمند و کلیدی سخنان سعدی در بیان اندیشه های پوشکین در منظومه ی فواره ی باغچه سرای و بعضی از آثار دیگرش می پردازیم. برخی از اندیشه های سعدی، مانند سرلوحه ی فواره ی باغچه سرای که برگرفته از باب اول بوستان سعدی است در بسیاری از آثار و مکاتبات پوشکین به وفور تکرار شده و همچون یک مَثَل در بین مردم روسیه ساری و جاری است؛ این مضامین در آثار پوشکین، یادآور یاد و خاطره ی دوستانِ دکابریست وی و نیز بیانگر حس دلتنگی شاعر به دلیل دوری و از دست دادن آن هاست.

در جُستار حاضر، داستان تراژیک «رستم و سهراب» براساس نظریه ی روایت شناسی کلود برمون بررسی شده است. الگوی برمون برمبنای رویکردی دوگانه بنا شده که طبق آن سرنوشت قهرمان منحصراً نه به پیروزی، بلکه گاه به شکست ختم می شود. براساس نظریه ی برمون، این داستان متشکل از یک توالی اصلی و چندین توالی فرعی است که پیکره ی داستان را خلق کرده اند و انواع توالی ها از جمله زنجیره ای و انضمامی و پیوندی در آن به کار گرفته شده اند. براساس این نظریه، هر توالی دربردارنده ی سه کارکرد امکان و فرایند و پیامد است که این کارکردهای سه گانه کاملاً با داستان همخوانی و همسویی دارد. سهراب در توران، سهراب در ایران، کشته شدن سهراب به دست رستم، به ترتیب مراحل امکان و فرایند و پیامد داستان را شامل می شوند. از حیث شخصیت، این داستان نمونه ی تبدیل قهرمانان از کنشگر به کنش پذیر و برعکس است. مقاله ی پیش رو، هنر روایت گری و داستان پردازی فردوسی را نیز نشان می دهد؛ زیرا تمام عناصر روایی همچون تنظیم توالی پی رفت ها، موقعیت ها، کنش ها و مهم تر از همه رویکرد دوگانه ی برمون را در دادن اختیار به شخصیت ها در گزینش هدف مورد نظر قرار داده است.

زن، شخصیت کانونی و مهم ترین موضوع داستان های مصطفی مستور است و با زنان داستان های واقع گرای معاصر، تفاوت ماهوی دارد؛ چراکه از سویی، تجلی تام و تمام «زن مثالی» است و از سوی دیگر، میراث دار تصویر و تصوری است که قرن ها در ادبیات غنایی ایران، از وی ارائه شده است. زنی والا، روشن ضمیر، درون نگر، باایمان، وفادار، پری صفت، الهام بخش، هنرآفرین، دور از دسترس و پاک تر از آن که به تملک مرد درآید؛ و بدین دلیل، عشق نیز در این داستان ها، سراسر قدسی و فرازمینی است؛ یا به فرجام نمی رسد یا عاشق از وصال می پرهیزد. حتی زنان بدکار هم شخصیتی معصوم و محترم دارند. در مقاله ی پیش رو، با روش توصیفی تحلیلی، و با این فرض که رویکرد این داستان ها به موضوع زن و عشق، با این بسامد و تکرار، در داستان های معاصر منحصربه فرد است و به ویژگی سبکی آثار نویسنده تبدیل شده و آن را با ادبیات غنایی عرفانی قدیم ایران پیوند می زند، به تجزیه و تحلیل چهره ی زن و نقش خاص و قدسی و آسمانی او و پیامد آن یعنی عشق پاک و معنوی در داستان های مستور پرداخته شده است.

در مقاله ی حاضر، دلالت تقدیم و تأخیر در ساختار جمله های مثبت و منفی از دیدگاه عبدالقاهر جرجانی بررسی شده است. تقدیم و تأخیر، موضوعی بلاغی و یکی از مباحث اصلی دستور زایا گشتاری است. جرجانی اعتقاد دارد که ترتیب کلمات در ترکیب، براساس معنا صورت می گیرد و بر این نکته تأکید می کند که اگر ترتیب کلمات در جمله براساس معنا نبود، تقدیم و تأخیر هیچ ارزش دلالی و معنایی نداشت. وی با ژرف نگری، اغراض نحوی و بلاغی و معنایی تقدیم و تأخیر را اثبات می کند و با آوردن شواهد و مثال های فراوان، تلاش می کند دیدگاه خود را در باب تقدیم و تأخیر تشریح کند، و به معنا در ساخت جمله، توجه ورزد. این پژوهش، با استفاده از روش توصیفی تحلیلی، به این نتیجه می رسد که بسیاری از آرا و دیدگاه های جرجانی، ارتباط تنگاتنگی با جدیدترین نظریات زبانی دارد. عبدالقاهر نیز به ساختار کلام، مبانی دستور زایا گشتاری، وحدت بین لفظ و معنا (مباحث فرمالیستی)، بافت زبانی و غیرزبانی و. . . اهتمام ورزیده و معتقد است در فرایند فهم متن، باید به همه ی این عناصر توجه کرد.

نظامی گنجوی و بیدل دهلوی، دو شاعر برجسته ی سده ی ششم و دوازدهم هستند که به نوآوری مشهورند. در سطح زبان اشعار این دو شاعر، عناصر متعدد ابهام زا دیده می شود. یکی از مهم ترین این عناصر، «ترکیبات ابهام زا»ست. ترکیبات ابهام زا، واژه های مرکبی هستند که از هم نشینی دو یا سه تکواژ تشکیل می شوند و در محور افقی زبان به صورت یک واحد معنایی عمل می کنند. بیشتر پژوهشگران، ساخت ترکیبات ابهام زا و خاص را در انحصار شاعران سبک هندی می دانند. در این مقاله، ترکیبات ابهام زا و خاص نظامی با ترکیبات ابهام زای بیدل، مقایسه و بررسی شده است. برای تحلیل ساختار و بیان معنی ترکیبات ابهام زا، این ترکیبات با توجه به «هسته ی معنایی» و «روابط نحوی» ترکیب بررسی شده اند. هدف مقاله، نشان دادن وجود ترکیبات ابهام زا در دو دوره ی ادبی متفاوت و رفع ابهام این نوع ترکیبات است. نتیجه ی پژوهش بیانگر آن است که بسیاری از ترکیبات ابهام زا، در ژرف ساخت یک جمله ی کامل با روابط نحوی و معنایی هستند و همچنین ساخت ترکبیات خاص و ابهام زا منحصر به بیدل و شاعران سبک هندی نیست.

ادبیات آرمان شهری از حیث محتوا، دربرگیرنده ی آرزوی تحقق جهانی با شرایط بهتر و آرمانی (آرمان شهر) یا حاوی تصور جهانی مطلوب و در عین حال انتزاعی (ناکجا آباد) است. این نوعِ ادبی، بر مبنای انگیزه ی اصلی واحدی که نوستالژی و آرزوی بازگشت به خاستگاهی ازلی است، و با توجه به پارادایم های فکری شکل دهنده به آن ها، ساخت های مشخصی را شکل داده است. در خاستگاه شناسی و تحلیل کیفی نوع ادبیات آرمان شهری. احساس نوستالژی و وحشت از تبعید به دنیای خاکی (لغزیدن به سطح خودآگاهی) و تصویر کهن الگویی شهر آرمانی و بهشت زمینی، عوامل اصلی شکل دهنده به این نوع است. این شهر، ساختی کهن الگویی (مشابه پردیس آسمانی) در روایات اساطیری، ساختی فانتزی در روایات مذهبی و عامیانه، ساختی تمثیلی در ادبیات تعلیمی، ساختی رمزی در ادبیات عرفانی دارد. در این جستار، ضمن مرور و طبقه بندی الگویی این گونه ی ادبی، انواع آن در سه زمینه ی آرمان شهر اساطیری، آرمان شهر فلسفی، آرمان شهر روایی تعلیمی، و نمودهای هر کدام از این الگوواره ها در فرهنگ ایرانی و ادبیات کلاسیک فارسی بررسی شده است.

یکی از شیوه های پیچیده ی تفکّر و بیان معانی، نماد است. این شیوه نقش مهمی را در آفرینش آثار ادبی و بیان اندیشه های ناگفتنی شاعر ایفا می کند. ریشه ی چنین رویکردی، در اوضاع سیاسی و اجتماعی موجود و تجربه های شخصی شاعر و گرایش های فکری و فلسفی او نهفته است. هواری (1938 ت) شاعر معاصر فلسطین است و شعر او فرزند پایداری در سرزمین های اشغالی که با اوضاع و احوال جاری آن پیوند مستقیمی دارد. او با توجه به اوضاع پیرامونی و اختناق حاکم، از نماد برای بیان درد و رنج مردم فلسطین و اندیشه های پایداری خود بهره برده است. در پژوهش حاضر، با استفاده از روش استقرایی و تحلیلی، عناصر نمادین در سه دیوان مرایا الیاسمین (1998)، ماقاله الغیم للشجر (2000)، لاتکسر النای (2006) بررسی شده است. این نمادها در هشت عنوان دسته بندی و دلالت های معنایی و مضامین مربوط در قالب جدول هایی به طور مستند ارائه شده است. نتایج یافته ها نشان می دهد که نمادهای شاعر، اغلب دو مفهوم کلّی را افاده می کند: 1. اشغال سرزمین و ملزومات آن؛ 2. ایستادگی و مقاومت با تمام امکانات.

آیرونی موجد چندوجهی شدن معنا و گسترش تضاد معنایی در درون متن است. این پژوهش، ضمن طرح چهارچوب نظری آیرونی در سطح بلاغی، کوششی است در جهت تنویر مؤلفه های آیرونی، استخراج ویژگی مشترک آیرونی و صنایع معنوی ادبیات فارسی، واکاوی ترفندها و کرانه ها و گونه های کارآمد آیرونی، بررسی و تحلیل گونه های آن در شعر حافظ. روش تحقیق، توصیفی تحلیلی از نوع کیفی و کتابخانه ای است و داده ها با مطالعه ی کتاب ها و مقالات، گردآوری شده اند . با توجه به ارزش طنز در رشد فکری و روشنگری جامعه در بیان رذالت ها، هدف پژوهش، تبیین روش های ایحاد آیرونی در شعر حافظ است. دست یافته ها براساس مستندات ارزیابی شده، بیانگر آن است که آیرونی با برخی از صناعات ادب فارسی وجه اشتراک دارد نه انطباق. این صنایع در شبکه ی آیرونیک، پیچیدگی ایجاد می کند و آن را هنری تر می سازد. استعاره ی تهکمیه با آیرونیِ کلامی انطباق دارد. همه ی گونه های آیرونی به جز آیرونی رمانتیک را می توان با شعر حافظ انطباق داد. اندیشه های دینی و سیاسی طبقه های مختلف جامعه، مهم ترین موضوع هایی است که منطبق بر خاصیت آیرونی در شعر حافظ است.

متون عرفانی از مهم ترین متونی هستند که به منظور انتقال آموزه های معرفتی و اثرگذاری بر مخاطبانی که دغدغه ی آگاهی و تربیت باطنی دارند، تنظیم شده اند. از این رو به نظر می رسد در راستای تحقق این هدف، از شگردهای خاصی در بیان بهره گرفته شده است. با توجه به شیوه ی سخن در این دست آثار، می توان متون عرفانی را در شمار متون خطابی دانست. در این پژوهش، ضمن نگاه به مفهوم خطابه و سیر تاریخی آن، ابزارهایی چون تمثیل و استعاره که در شیوه ی خطابی مورد استفاده قرار می گیرد بررسی شده است. از این رهگذر، آرای عبدالقاهر جرجانی در باب صنایع بلاغی مذکور و نسبتی که با خطابه و ابزار خطابی دارد، مورد توجه قرار گرفته است. با توجه به این موضوع، متون عرفانی به مثابه ی متنی خطابی بررسی شده است؛ زیرا شیوه ی بحث و استدلال در این متون، شیوه ای خطابه ای و فارغ از استدلا ل های منطقی و ریاضی وار است و این متونْ روی در باورپذیر ساختن آموزه ها و لطایف عرفانی و اقناع مخاطب دارند و در این راه ابزارهایی چون تمثیل و استعاره را به کار می بندند. به همین دلیل، می توان متون عرفانی را از سنخ متون خطابی دانست.