جغرافیا و توسعه
سال:1383 | دوره:2 | شماره:پیاپی 4 |تعداد مقالات:13

حیات سیستان بزرگ بستگی کامل به نحوه تداوم جریان هیرمند دارد. به گفته هرودوت اگر مصر هدیه روخانه نیل است، باید اذعان کنیم که تمدن های دشت سیستان نیز مدیون رودخانه هیرمند است. این رودخانه همان طوری که در تصاویر ماهواره ای شواهد آن کاملا مشخص می باشد، بارها تغییر مسیر داده است.در منابع تاریخی هم به تغییر مسیرهای متعدد هیرمند که به نابودی شهرها و روستاها و به طور کلی تمدن های گذشته منجر گردیده، اشاره شده است. بنابراین رودخانه همان قدر که در شکل گیری، رشد و گسترش تمدن های این ناحیه موثر بوده در نابودی تمدن ها نیز سهمی داشته است.در این مقاله به علل مختلف زمین شناسی شامل سهولت فرسایش پذیری و رسوبگذاری که به بافت و نوع خاک منطقه بستگی داشته و عوامل تکتونیکی که منجر به تغییر مسیرهای متعدد هیرمند در طول تاریخ گردیده و همچنین آثار فضایی آن پرداخته شده است. نتایج حاصل از این تحقیق بیانگر آن است که عوامل فرسایش پذیری در منطقه نقش محسوس تری را نسبت به سایر عوامل در این فرایند ایفا نموده است، زیرا وجود لایه ها و عدسی های ماسه ای ریزدانه بادی و فاقد چسبندگی و فرسایش پذیر در بین تناوب لایه های ریزدانه رسی و سیلتی سطحی، فرسایش پذیری بستر رودخانه هیرمند را تسهیل نموده است. در عین حال پدیده واگرایی خاک در کنار رشد چین خوردگی در پی سنگ از دیگر عوامل موثر در تسهیل فرسایش و جابجایی رودخانه هیرمند بوده است. در کنار این عوامل نقش بادهای شدید منطقه و عوامل انسانی نیز در این فرایند کاملا محرز می باشد.

در این مطالعه به منظور شناسایی الگوهای زمانی – مکانی و پهنه بندی رژیم های دمایی ماهانه کشور از روش مولفه های مبنا و تحلیل خوشه ای استفاده شده است. تحلیل مولفه های مبنا از خانواده توابع متعامد تجربی است که می تواند الگوهای زمانی و قلمرو مکانی عناصر اقلیمی را توضیح دهد.تحلیل مولفه های مبنا منجر به شناسایی گروهی از مدل های تجربی می شود که هر یک نماینده یک الگوی زمانی – مکانی هستند. به علاوه این روش راهی است برای کاهش حجم داده ها و تبدیل متغیرهای اولیه به چند مولفه معدود که بتواند بیشترین پراش متغیرهای اولیه را توضیح دهد. اعمال تحلیل مولفه های مبنا بر روی ماتریس داده های دمای کشور نشان داد که با سه مولفه می توان 99.7 درصد از پراش داده ها را توصیف نمود. مولفه اول که بالاترین پراش داده ها (95.3 درصد) را تبیین می کند. نشان داد که رژیم دمایی قلمرو تحت حاکمیت آن، یعنی سواحل جنوبی کشور، از خوزستان تا چابهار در تمام طول سال با بقیه نقاط کشور تباین شدیدی دارد.با اعمال تحلیل خوشه ای سلسله مراتبی (پایگانی) و روش ادغام «وارد» بر روی نمرات مولفه ها، سه قلمرو اصلی رژیم دمایی کشور مشخص شد که عبارتند از: قلمرو کوهستانی، قلمرو کوهپایه ای و پست. قلمرو جنوب.

در یک کلام مفهوم توسعه انسانی را می توان چنین تعریف نمود «فرآیند بسط انتخاب ها در بستر فضای قابلیت زا برای دستیابی به زندگی بهتر» بر اساس این تعریف می توان تغییرات شاخص توسعه انسانی را در یک دوره زمانی مورد بررسی قرار داد.مقاله حاضر در صدد است که به بررسی و تجزیه و تحلیل شاخص های توسعه انسانی در استان سیستان و بلوچستان طی سال های 1368 الی 1379 بپردازد و همچنین به سوالاتی از قبیل اینکه آیا شاخص مذکور طی سال های مورد مطالعه بهبود یافته است. آیا شکاف توسعه بر حسب جنسیت کاهش یافته است، آیا شکاف فقر انسانی روندی نزولی را طی نموده است و... پاسخ گوید.روش تحقیق در مطالعه حاضر توصیفی و تحلیلی است و از حیث نوع تحقیق کاربردی می باشد نتایج حاصل از بررسی ها نشان می دهد که طی سال های مورد بررسی شاخص توسعه انسانی استان سیستان و بلوچستان بهبود یافته و از رقم 0.336 در سال 1368 به 0.569 در سال 1379 بالغ گشته است که این افزایش را مدیون افزایش امید به زندگی، شاخص نرخ با سوادی بزرگسالان و بهبود در نرخ ثبت نام ناالص در کلیه مقاطع آموزشی استانی می باشد. طی همین دوره شاخص توسعه انسانی بر حسب جنسیت نیز از 0.296 به 0.451 افزایش یافته است که در اثر بهبود وضعیت آموزش زنان بوده است؛ همچنین شاخص فقر انسانی از 49.63 درصد به 32.66 درصد کاهش یافته است.

در مناطق کوهستانی، سنگ های دامنه ها همیشه در اثر فعالیت های دینامیکی فرآیندهای هوازدگی، به صورت ناپیوسته درآمده، سپس تحت تاثیر نیروی ثقل و همکاری فرآیندهای جا به جایی مواد بر روی دامنه ها در اشکال مختلف به پای کوه ها منتقل می شوند. در اثر فعالیت این فرآیندها، به مناطق مسکونی (شهر و روستا) مستقر در مناطق پایکوهی، آسیب های جدی وارد می شود. به طوری که گاهی اوقات این نوع فعالیت ها سبب از بین رفتن بخشی از شهر یا کل آبادی ها می گردد. این مطالعه، بر اساس بازدیدهای میدانی، بررسی عکس های هوایی، روش های تجربی و کمی و با استفاده از نرم افزارهای Autocad map2000, Arc/view، با طبقه بندی مناطق مختلف هوازده آذربایجان (از نظر شدت هوازدگی) بر اساس متغیرهای اقلیمی و ترسیم نقشه آن، ضمن بررسی مکانیسم فرآیندهای هوازدگی (به ویژه تخریب مکانیکی)، نقش مورفوژنتیکی آنها را در بی ثباتی نواحی شهری و روستایی مناطق کوهستانی آذربایجان مورد بررسی قرار می دهد. نتایج به دست آمده، نشان می دهد که در ناپایداری دامنه ها و وقوع حرکات توده ای مواد در دامنه های ارتفاعات آذربایجان، هوازدگی مکانیکی سهم عمده ای دارد و به شکل های مختلف مانند: ریزش ها (سنگ ریزش و ریزش های واریزه ای)، سنگ لغزش و جریان های واریزه ای نواحی شهری و روستایی را تهدید می کند. بنابراین، در پروژه های مربوط به مکان یابی شهرها و شهرک های جدید، دهکده های جهانگردی، احداث شبکه های ارتباطاتی تاسیسات صنعتی و غیره به خطرات ناشی از فرآیندهای هوازدگی باید توجه ویژه ای مبذول گردد.

سیستان بزرگ گسترده وسیعی است که امروزه بخش نسبتا وسیعی از آن در کشورهای ایران و افعانستان و بخش ناچیزی از آن در کشور پاکستان قرار دارد. این پهنه به عنوان یک واحد جغرافیایی در طول حیات (استقرار سکونتگاه های انسانی) خود فراز و فرود زیادی را داشته است. به عنوان نمونه، پس از یک دوره طولانی از شکوفایی در طول هزاره های چهارم تا دوم قبل از میلاد توانسته است یکی از درخشانترین دستاورد بشری (فرهنگ و تمدن) را که با نام شهر سوخته شناخته می شود، عرضه نماید که در سال های 1800-2100 قبل از میلاد دچار اضمحلال گردید تا اینکه پس از یک دوره نسبتا طولانی از فترت تاریخی در سده  ششم قبل از میلاد، هسته اولیه شهر هخامنشی زرنکا (دهانه غلامان) نهاده می شود این تمدن نیز پس از دو هزار سال (که عمدتا به نام شهر زرنج شناخته می شود) در سال 785 هجری با حمله تیمور و سپس فرزندش شاهرخ 811 ھ.ق به سرنوشت شومی دچار گردید و در سراشیبی انحطاط پیش رفت به طوری که این سرزمین پس از این تاریخ روی خوشی به خود ندیده است.نتایج حاصل از این تحقیق نشان می دهد که در هر یک از دو مقطع تاریخی یعنی آغاز تاریخ با نماد شهر سوخته و دوره تاریخی با نماد زرنگ دارای فراز و فرود بوده است. گر چه مجموعه ای از عوامل، نیروها و روندها در این فراز و فرود دخالت داشته اند اما تعامل با حوزه های تمدنی پیرامونی و مبادلات از عمده ترین عوامل به شمار رفته که با رشد و توسعه آن سیستانی آباد و برعکس با سیستانی تضعیف شده روبرو بوده ایم، تجدید حیات مجدد سیستان نیز در گروه همین اصل است.

هدف از این مطالعه، بررسی و تحلیل سطوح توسعه و نابرابری های ناحیه ای در استان یزد طی سال های 55، 65 و 75 بوده است. روش پژوهش «توصیفی – تحلیلی» است که از مدل های کمی و نرم افزارهای رایانه ای استفاده شده است. بنابر بررسی های صورت گرفته در سال 1355 ناحیه یزد در شاخص های فرهنگی، بهداشتی – درمانی، اقتصادی و تلفیقی، ناحیه اردکان در شاخص های جمعیتی و بافق در شاخص های زیربنایی به عنوان برخوردارترین نواحی و ناحیه تفت در تمامی شاخص ها به عنوان محروم ترین ناحیه شناخته شد.در سال 1365 ناحیه یزد در شاخص های جمعیتی و اقتصادی در اثر مهاجرت روستاییان به شهر و کاهش فرصتهای شغلی تنزل پیدا کرده و ناحیه بافق به دلیل گسترش و بهره برداری معادن به رتبه بالایی صعود پیدا کرده است. در حالی که در سال 1375 در مجموع از 8 ناحیه در شاخص های تلفیقی یزد برخوردار، چهار ناحیه میبد، بافق، اردکان، تفت نیمه برخوردار و سه ناحیه مهریز، ابرکوه و طبس نواحی محروم استان را تشکیل می داده اند.بررسی های تحلیلی نابرابری های ناحیه ای در استان یزد طی سال های 55 تا 75 نشان می دهد که مقدار این ضریب در تمامی شاخص های مورد بحث به جز شاخص های جمعیتی در سال 75 نسبت به سال های 55 و 65 کاهش یافته است. کاهش نابرابری های ناحیه ای ناشی از تمرکززدایی کارخانه های صنعتی در استان یزد به شهرهای دیگر استان و ایجاد دانشگاه های مختلف در تمامی شهرها بوده است. بنابراین با ارایه مکانیسم فرصت برابر برای تمامی نواحی استان و توسعه نواحی، مطابق با توانمندی ها و نیازهای جمعیتی و توجه به ظرفیت ها و پرورش پتانسیل های طبیعی و انسانی، می توان به تعادل های ناحیه ای در پهنه استان دست یافت.

آبخوان ایرانشهر یکی از آبخوان های تقریبا متعادل استان سیستان و بلوچستان محسوب می گردد. وجود رودخانه دائمی بمپور که زهکش سفره آب زیرزمینی ایرانشهر است موید این مطلب می باشد. با این وجود با توجه به خشکسالی های اخیر دبی پایه رودخانه بمپور با روند نزولی روبرو شده است. از این رو ارزیابی هیدرولوژیکی و مدیریت این آبخوان ضروری به نظر می رسد.در این مقاله علاوه بر تهیه مدل آبخوان، پیش بینی نوسانات سطح آب زیرزمینی و تاثیر آن روی دبی پایه رودخانه بمپور در شرایط متفاوت با استفاده از مدل، مورد بررسی قرار گرفته است. برای این منظور ابتدا با توجه به اطلاعات موجود و بازدیدهای صحرایی، ارزیابی هیدروژئولوژیکی دشت انجام گرفت و سپس مدل آبخوان طراحی گردید.برای تهیه مدل آذرماه 1378 به عنوان شرایط پایدار حاکم بر آبخوان مشخص شده است. سپس با در نظر گرفتن مدل مفهومی آبخوان و تهیه کلیه فایل های ورودی به مدل، واسنجی مدل با نرم افزار (PMWIN) Processing MODELOW Windows برای شرایط پایدار به منظور بهینه نمودن مقادیر پارامتر K و فاکتور Conductance کف زهکش و مرزهای جریان، صورت گرفته است.در ادامه واسنجی برای شرایط ناپایدار ابتدا مقادیر پارامتر S بهینه و با ثابت بودن آن در دوره های بعدی، مقادیر پارامتر تغذیه ناشی از بارندگی و آب برگشتی چاه ها بهینه شده است. در نتیجه واسنجی مدل به مدت یک سال (دی ماه 1378 تا آذر ماه 1379) و صحت سنجی آن نیز به مدت یک سال (دی ماه 1379 تا آذرماه 1380) انجام شد. نتایج حاصل توانایی مدل را برای انجام کارهای مدیریتی تایید می کند. بر اساس نتایج خروجی مدل در دو سال واسنجی، میزان خروجی سالانه نسبت به ورودی آن بیشتر می باشد که با سیر نزولی هیدروگراف واحد دشت مورد مطالعه و چاه های مشاهده ای واقع در محدوده مدل، مطابقت دارد.

شناخت نواحی مستعد وقوع زمین لغزش ها و حرکت های توده ای یکی از گام های اولیه در مدیریت منابع طبیعی و برنامه ریزی های توسعه ای و عمرانی است. حرکت های توده ای و زمین لغزش ها تحت تاثیر عوامل طبیعی و انسانی متعددی رخ می دهند. در این تحقیق از طریق تفسیر عکس های هوایی و بررسی های میدانی، زمین لغزش های رخداده در منطقه سرخون در شهرستان اردل از استان چهارمحال و بختیاری شناسایی شده و با استفاده از 10 معیار موثر در لغزش زمین (شامل شیب زمین، جهت دامنه، پوشش زمین، فاصله تا گسله های اصلی، شاخص سبزینگی، شاخص تراکم پوشش گیاهی، بارش سالانه، جنس زمین، فاصله با راه های اصلی و فاصله با رودخانه) پتانسیل وقوع زمین لغزش در محیط سیستم اطلاعات جغرافیایی و با مدل ترکیب خطی وزین، ارزیابی شده و نقشه پهنه بندی وقوع زمین لغزش تهیه گردیده است. برای استانداردسازی داده ها از روش فازی و برای وزن دهی به معیارها از روش فرآیند تحلیل سلسله مراتبی استفاده شده است. یافته های حاصل از پهنه بندی نشان می دهد که حدود 38 درصد از اراضی محدوده مورد بررسی، پتانسیل بالایی برای وقوع زمین لغزش دارند. نقشه پهنه بندی، نواحی در معرض خطر و مستعد وقوع زمین لغزش را نشان می دهد و می تواند مورد استفاده طیف وسیعی از مدیران منابع طبیعی و برنامه ریزان منطقه ای قرار گیرد. شناسایی نواحی با پتانسیل بالایی وقوع زمین لغزش آگاهی لازم برای اجتناب از اراضی مذکور را فراهم کرده و اجرای اقدامات اولویت دار را امکان پذیر می سازد.

اجرای روش های مناسب در طراحی ساختمان که با اقلیم محل هماهنگی داشته باشد همواره مورد نظر معماری ساختمان بوده است. طراحان ساختمانی با کمک اقلیم شناسان، از حداکثر امکانات بالقوه آب و هوایی هر منطقه استفاده می نمایند. استفاده از انرژی های طبیعی در ساختمان به صرفه جویی در مصرف سوخت و مهمتر از آن به افزایش کیفیت آسایش و بهداشت محیط مسکونی و سالم سازی محیط زیست منتهی می شود. طراحی مسکن بر اساس شرایط آب و هوایی یک منطقه، اولین خط دفاعی در مقابل عوامل خارج بنا است. در این تحقیق ارایه مدل هایی از مسکن که بتواند از شرایط اقلیمی منطقه حداکثر استفاده را از جهت تابش، دما، بارش و رطوبت نسبی، به عمل آورد مورد نظر بوده است. منطقه مورد مطالعه در سواحل جنوبی کشور، از شرایط ویژه آب و هوایی نظیر ساعات آفتابی بالا، وزش بادهای نسیم دریا به خشکی و بادهای محلی برخوردار می باشد. توجه به نیروهای زوال ناپذیر چون آفتاب و باد و استفاده از آنها در بهبود شرایط حرارتی و بالا رفتن شاخص های آسایشی مسکن در این پژوهش مورد توجه قرار گرفته است.

پلایای گاوخونی به عنوان یک میراث و بایگانی کواترنر در ایران وقوع حوادث اقلیمی محیطی را به صور گوناگون در بستر خود به تصویر کشانیده و از جایگاه خاصی در میان قلمروهای ژئومورفولوژیکی ایران برخوردار می باشد. به عبارت دیگر در ایران قلمرو کواترنر تنوع اشکال مورفیک دیرینه نشان از حاکمیت فازهای مختلف سرد و گرم اقلیمی کواترنر تغییر بیلان ماده و انرژی در سطوح مختلف ژئومورفیک دارند. متد بررسی و تحلیل در این مقاله متکی به سیستم اطلاعات جغرافیایی و سنجش از دور می باشد. لذا تکنیک های به کار رفته در جریان تحقیق عبارتند از: عملیات ورود و تبدیل فرمت باندهای سنجنده ETM+ بررسی آماری باندها تصحیح هندسی تصاویر عملیات موزائیک انطباق و هموارسازی تصاویر تهیه منحنی های طیفی قلمروها و فرم ها انتخاب بهترین ترکیب باندی آنالیز مولفه های اصلی ادغام اطلاعات سنجنده ETM+ لندست هفت با یکدیگر به کارگیری عملیات متعدد بارزسازی ضمنا در بخش سیستم اطلاعات جغرافیایی نیز از عملیاتی چون تهیه لایه های متعددی از قبیل لایه آبراهه لایه طیف های ارتفاعی لایه شیب مدل رقومی ارتفاعی و نیز استخراج قلمروها و لایه های موضوعی ژئومورفولوژی استفاده گردید.در ارتباط با توانمندی سنجش از دور و GIS در شناسایی قلمروهای دیرینه ژئومورفیک گذشته گاوخونی باید اذعان نمود که در این تحقیق با به کارگیری یک مدل ابداعی قلمرو گاوخونی در چهار فاز مختلف پیشروی و پسروی بازسازی گردید. پس از شناسایی و تفکیک قلمروها عملیات تطابق فرم های ژئومورفیک دیرینه از جمله دلتاها و تراس های دریاچه ای در پیرامون فازهای گذشته صورت گرفت و نقشه های زمین ریخت شناسی موضوعی تهیه گردید. این روش برای اولین بار در قلمرو پلایای گاوخونی به کار رفته است و به عنوان روشی قابل اعتماد در جهت بررسی سایر کویرهای ایران پیشنهاد می گردد.

گل افشان پیرگل که یکی از پدیده های ناشناخته ژئومورفولوژی استان سیستان و بلوچستان و از جاذبه های طبیعی بسیار زیبای این استان محسوب می شود. در کوه های سیاه بندان در شرق بزمان و در جنوب غربی خاش واقع شده است. ارتفاع این گل افشان از سطح زمین 127 متر و حداکثر ارتفاع آن از سطح دریا 1667 متر می باشد. این گل افشان در حال حاضر هفت دهانه فعال و 3 یا 4 مخروط غیر فعال دارد و بر روی یک تپه مارنی با وسعتی در حدود 50 هکتار، واقع شده است.آب خروجی از این گل افشان کاملا شور و گل آن تقریبا رقیق و رنگ آن خاکستری تیره است. مقدار گاز خروجی آن نسبتا کم و از نوع گاز دی اکسید کربن (CO2) می باشد.این گل افشان تاکنون مورد مطالعه قرار نگرفته و حتی بر روی نقشه های زمین شناسی ایران هم نشان داده نشده است. بنابراین با توجه به فقر منابع کتابخانه ای، در این مقاله سعی بر این خواهد بود که از تجربه 13 سال کار مستمر و میدانی نگارنده بر روی گل افشان های استان جهت جبران این نقیصه بهره گرفته شود.