جغرافیا و توسعه
سال:1386 | دوره:5 | شماره:پیاپی 10 |تعداد مقالات:12

این مقاله به بررسی میزان مطابقت عملکرد شهر جدید هشتگرد در جذب سرریز جمعیت کلانشهر تهران و کرج با اهداف اولیه پیش بینی شده برای این شهر می پردازد. در این راستا سکونتگاه قبلی، اهم دلایل مهاجرت، میزان رضایت و قصد و تمایل ماندگاری خانوارهای ساکن در شهر جدید هشتگرد مورد بررسی قرار گرفته است. یافته های این پژوهش نشان می دهد که هر چند شهر جدید هشتگرد از نظر زمانی از برنامه های پیش بینی شده برای آن عقب است اما نقش و عملکرد پیش بینی شده برای آن در جذب سرریز جمعیت کلانشهر تهران و کرج و تامین مسکن، هر چند با روندی کند بطور نسبی در حال تحقق است.

در مناطق کوهستانی شمال غرب ایران، بویژه در فصول سرد سال، بارش برف به عنوان مهمترین عنصر اقلیمی شناخته می شود. آب ذوب معادل ناشی از پوشش برفی می تواند، با اعمال عکس العمل های متقابل و مرتبط به هم در یک حوضه آبریز، سایر پارامترهای هیدرولوژیکی نظیر: جریان آب های سطحی، نحوه تغذیه سفره های آب زیرزمینی، وقوع سیلاب و پوشش گیاهی را متاثر سازد.تحقیق در محدوده حوضه آبریز «آجی چای» که از دو کوهستان مهم سبلان و سهند سرچشمه گرفته و به دریاچه ارومیه ختم می گردد، صورت گرفته است. به منظور طراحی نقشه برف، تصاویر ماهواره ای سنجنده MODIS در محیط نرم افزارERDAS Imagine  بر اساس الگوریتم های مختلف به صورت مرحله ای پردازش شد. سپس، در محیط نرم افزار ArcGIS ضمن بهره گیری از داده های نقطه ای ثبت شده توسط ایستگاه های برف سنجی، سایر عملیات تحلیل مکانی نظیر: تبدیل نقشه های توپوگرافی آنالوگ به فرمت رقومی، ایجاد مدل ناهمواری منطقه، استخراج اتوماتیک محدوده حوضه آبریز و طراحی چند ضلعی های «تیسن» به ترتیب اجرا شد.با همپوشانی منطقی چند ضلعی های حاصله و نقشه سطح پوشش برف در محدوده تاثیر هر ایستگاه زمینی در محیطGIS ، میزان همبستگی بین مقادیر بارش برف ثبت شده، مساحت هر کدام از زیر حوضه ها و آب ذوب معادل مثبت ارزیابی شد و این مقدار برای سال آبی 84-1383 (2005 میلادی) در کل حوضه (با مساحت 363249 هکتار) حدود شصت و شش میلیون مترمکعب محاسبه گردید. نتایج نهایی نشان دهنده قابلیت پردازش تصاویر MODIS در روند مطالعه پوشش برفی می باشد، چرا که این سنجنده دارای تعداد باندهای بیشتر، میزان تفکیک مکانی قابل استناد و سری های زمانی متوالی است. بنابراین، با اجرای الگوریتم اتوماتیک برفی می توان تصاویر ماهواره ای را به صورت بهنگام پایش و خصوصیات هیدروکلیماتیک حوضه های آبریز در مقیاس منطقه ای را جهت کاربردهای متنوع پردازش نمود.

رهیافت کلاسیک ترویج و اطلاع رسانی پیرامون بخش تعاون به مناطق روستایی از این جهت که در انطباق با شرایط و عوامل محیطی و جغرافیایی نیست، دچار برخی کاستی های ساختاری است. در تلاش برای بازسازی و ارایه الگوی بهینه برنامه ریزی ترویج و اطلاع رسانی تعاون خاص مناطق روستایی سوال اساسی این است که: عوامل و شرایط محیطی تاثیرگذار بر میزان شناخت و آگاهی روستاییان، کدام اند و چه تاثیری بر میزان شناخت و آگاهی تعاونی روستاییان دارند. در این مقاله با رویکردی تبیینی- تحلیلی اقدام به مطالعه و تحلیل برخی از مهمترین عوامل، عناصر و شرایط محیطی تاثیرگذار بر شناخت و آگاهی تعاونی روستاییان در استان سمنان پرداخته شده است. نتایج حاصل از تجزیه و تحلیل آزمون فرضیات تحقیق نشان می دهد: - رابطه معنی دار آماری در سطح احتمال 1% بین میزان شناخت و آگاهی تعاونی ساکنین مناطق مختلف روستایی و نوع روستای محل سکونت آنها به لحاظ اوضاع طبیعی (روستاهای دشتی، کوهستانی و کوهپایه ای) وجود دارد (sig=0/000)؛- رابطه معنی دار آماری بین میزان شناخت و آگاهی تعاونی ساکنین مناطق مختلف روستایی و نوع روستای محل سکونت آنها به لحاظ ریخت (روستاهای خطی متمرکز و غیر خطی متمرکز) وجود ندارد (sig=0/081)؛- رابطه معنی دار آماری در سطح احتمال 1% بین میزان شناخت و آگاهی تعاونی ساکنین مناطق مختلف روستایی و مکان گزینی روستای محل سکونت آنها (روستاهای مستقر در کنار جاده اصلی و دور از جاده اصلی) وجود دارد (sig=0/001)؛- بین میزان شناخت و آگاهی تعاونی ساکنین مناطق مختلف روستایی و تعداد جمعیت روستای محل سکونت آنها همبستگی مثبت و خطی در سطح احتمال 1% وجود دارد (p=0/201)؛- بین میزان شناخت و آگاهی تعاونی ساکنین مناطق مختلف روستایی و کیفیت خاک کشاورزی روستای محل سکونت آنها رابطه معنی دار آماری وجود ندارد؛- بین میزان شناخت و آگاهی تعاونی ساکنین مناطق مختلف روستایی و کیفیت منابع آب کشاورزی روستای محل سکونت آنها همبستگی مثبت و معنی دار آماری در سطح احتمال 1% وجود دارد (p=0/215)؛ بین میزان شناخت و آگاهی تعاونی ساکنین مناطق مختلف روستایی و متوسط بارندگی سالانه روستای محل سکونت آنها رابطه معنی دار آماری وجود ندارد. از نتایج تحقیق چنین مستفاد می شود که در تهیه و تدوین الگوی بهینه برنامه ریزی ترویج و اطلاع رسانی تعاون به مناطق روستایی، توجه به اصولی چند ضروری است که عبارتند از: اصل جریان دو سویه اطلاعات، اصل انطباق با شرایط محیطی و جغرافیایی، اصل سازگاری با ویژگی های فرهنگی جوامع روستایی، اصل بهره گیری از توان نهادهای محلی در برنامه های اقدام برای ترویج و اطلاع رسانی روستایی، اصل پوشش همگانی (دانستن حق همه است) و اصل پایداری محیطی.

مدل های منطقه ای اقلیم نظیر RegCM3 قادر به شبیه سازی فرآیندهای گوناگون اقلیمی هستند. هدف از مدل سازی شناخت هرچه بیشتر تفاوت های بین رفتار مدل و اقلیم واقعی در منطقه مورد مطالعه می باشد. برای این منظور بایستی با اجراهای مختلف، حساسیت مدل را نسبت به فرآیند های فیزیکی و محاسباتی مطالعه و ارزیابی کرد، از آن جمله حساسیت مدل نسبت به تابش، همرفت، پوشش سطح زمین، دقت محاسباتی، دامنه و مرکزیت مدل.هدف از این مقاله حساسیت سنجی مدل RegCM3 نسبت به طرحواره های مختلف بارش همرفتی است. در این مدل برای بارش های همرفتی سه طرحواره مختلف در نظر گرفته شده است که عبارتند از: -1طرحواره «گرل» 2- طرحواره «کو – اصلاح شده» و 3- طرحواره «امانوئل»طرحواره «گرل» خود به دو گزینه مختلف «آراکاوا-شوبرت» یا A.S و «فریتش– چاپل» یا  F.Cتقسیم می گردد. دوره مورد مطالعه زمستان سال های 1376 و 1379 در ایران می باشد. به منظور ارزیابی عملکرد مدل، خروجی های آن با داده های دیدبانی شده 151 ایستگاه سینوپتیک کشور و داده های CRU مقایسه شدند.بر اساس نتایج این تحقیق، بهترین طرحواره ها برای مناطق مختلف کشور عبارتند از: کو برای جنوب شرق کشور با خطای میانگین 24%-. کو برای شمال شرق کشور با 5/16% خطا، امانوئل برای مرکز کشور با 85% خطا، کو برای جنوب غرب کشور با 20% خطا، امانوئل برای غرب کشور با 10%- خطا، گرل FC و کو برای شمال غرب با 80% خطا و کو برای جنوب غرب خزر با 16%- درصد خطا می باشند. خطای شبیه سازی برای نواحی مرکزی و شمال غربی کشور به صورت منطقه ای قابل قبول نیست. اما تحلیل مقادیر میانگین دو سال بارش شبیه سازی شده در کل کشور حاکی از توانمندی های خوب طرحواره های گرل، با خطای تقریبی حدود 20 درصد است.

در این مقاله اصول و مفاهیم مندرج در حوزه دانش جغرافیای سیاسی از حیث معرفت شناختی و فلسفه علم مورد بحث و بررسی قرار گرفته و با دسته بندی گزاره ها و قضایای موجود در این رشته به دو نوع 1- گزاره اخباری (وصفی) 2- گزاره انشایی (تجویزی)، نسبت و نحوه ارتباط و همچنین چگونگی تحویل آنها به یکدیگر بیان گردیده است تا از این طریق ضمن برشمردن ویژگی های عمومی معرفت علمی و انطباق آنها بر مفاد جغرافیای سیاسی، به تبیین منطق و ماهیت علمی این رشته پرداخته شود. روش تحقیق در این مقاله بر اساس روش «فرضی استنتاجی» که مبتنی بر دو شیوه «استقرا» و «قیاس» بطور توامان می باشد و بهره گیری از متون و منابع کتابخانه ای تدوین گردیده و از نوع تحقیقات بنیادی و نظری محسوب می شود.

به منظور تحلیل همدید یخبندان های خسارت بار استان اردبیل آمار روزانه چهار ایستگاه همدیدی اردبیل، پارس آباد، خلخال و مشکین شهر طی دوره آماری 2004- 1995 مطالعه شد. در طی دوره مطالعاتی دوره های یخبندان با دمای روزانه زیر صفر سلسیوس و تداوم بیشتر از دو روز انتخاب شدند و از بین این دوره های یخبندان طولانی ترین، زودترین و دیرترین یخبندان فراگیر استان انتخاب شد. سپس الگوهای سینوپتیک روزانه این دوره ها بررسی شد.نتایج تحقیق نشان داد که بیشتر یخبندان های استان از نوع انتقالی هستند که در دوره سرد سال از آبان تا فروردین اتفاق می افتند. نواحی جنوبی و مرکزی سردتر از نواحی شمالی هستند. یخبندان های شدید و فراگیر استان ناشی از استقرار یک پرفشار در سطح زمین و یک ناوه عمیق در سطح 500 هکتو پاسکال می باشند. پرفشار سطح زمین در بیشتر وقت ها از آنتی سیکلون های مهاجر غربی است. اما در روزهای سرد شدید زبانه پرفشار سیبری عامل اصلی یخبندان است. ناوه سطح 500 هکتو پاسکال هم در یخبندان های شدید و فراگیر بسیار عمیق شده و هوای بسیار سرد عرض های بالا را به استان سرازیر می کند.

طی نیم قرن اخیر، یکی از اثرات فرآیند شهرگرایی شتابان بر ساختار فضایی و جمعیتی کشور، رشد فزاینده تعداد شهرها، از طریق تبدیل مراکز روستایی به شهرهای کوچک می باشد. از سوی دیگر، برخی صاحب نظران تقویت عملکردهای شهری، با تبدیل روستاها به شهر را، موجب خدمات رسانی بهتر به حوزه های روستایی می دانند. هرچند کارکردهای نوین شهری و افزایش جمعیت این مراکز، به توسعه کالبدی و فیزیکی آنها منجر می شود در مناطق حاصل خیزی همچون جلگه های خزری دگرگونی چشم انداز روستایی و تغییر کاربری اراضی کشاورزی را به دنبال خواهد داشت. چنین فرآیندی در محدوده های باریک تر جلگه پست ساحلی خزر (همچون شهرستان تالش) که مراکز جمعیتی در آن فشرده شده اند، بطور طبیعی، پیامدهای فضایی و اقتصادی مهمتری را در پی خواهد داشت. باریکی و شکل طولی شهرستان تالش، موجب شده تا بازارهای روستایی متعددی با آرایش خطی در گره گاه های جاده سراسری و حوضه رودهای ناحیه شکل بگیرد. این بازارها بطور طبیعی، مکان مرکزی مجموعه ای از روستاها می باشند. بنابراین، تبدیل آنها به شهر نه تنها تحولات اجتماعی، اقتصادی و فضایی مهمی را در خود مراکز ایجاد می کند، بلکه حوزه نفوذ آنها را نیز به شدت تحت تاثیر قرار می دهد. به منظور دستیابی به چنین جریانی، نخست از طریق پرسشنامه اثرات تبدیل مراکز روستایی به شهر را در خانوارهای ساکن در این مکان ها و همچنین روستاهای حوزه نفوذشان جویا شدیم و یافته های به دست آمده از جامعه آماری را از طریق روش اسپیرمن مورد بررسی قرار دادیم تا میزان بهبود در برخی شاخص های اقتصادی و اجتماعی برگزیده را مورد ارزیابی قرار داده و میزان همبستگی آنها را با شاخص هایی همچون میزان تمایل به ماندگاری در محل سکونت، ایجاد اشتغال و جذب بیکاران، بهبود وضع کشاورزی و میزان بهبود سطح زندگی و برخورداری از خدمات مورد بررسی قرار دهیم ضمن آنکه برای ارزیابی اثرات کالبدی و فضایی فرآیند تبدیل روستاها به شهر از اطلاعات میدانی و اسنادی از جمله نقشه ها و یافته های آماری و داده های ادارات و نهادهای محلی نیز استفاده شده است. نتیجه تحقیق، حاکی از تمرکز بیش از پیش جمعیت و فعالیت های تجاری و خدماتی در نوار باریک جاده سراسری می باشد که در نتیجه آن با به هم پیوستگی سکونتگاه های کنار جاده، کریدوری شهری در حال شکل گیری می باشد. ضمن آنکه، بافت متخلخل و پراکنده روستایی محدوده شهرهای جدید به سرعت با ساخت و سازهای شهری پر می شوند. اما با بهره گیری از مدل باغ- شهرها، می توان مصالحه ای بین فضاها و کارکردهای شهری و روستایی ایجاد نمود، به گونه ای که ضمن حفظ اراضی کشاورزی و فضاهای طبیعی، سکونتگاه های روستایی پراکنده را نیز از خدمات و امکانات زیربنایی و روبنایی شهری برخوردار نموده و در نهایت به یکپارچگی ساختاری- عملکردی رسانید.

شهر جدید گلبهار در شمال غربی شهر مشهد احداث شده و از سال 1374 به جذب جمعیت پرداخته است. با احداث این شهر، روستاهای اطراف شهر جدید گلبهار به جای ارتباط با شهرهای دیگر منطقه مانند مشهد و چناران به تعامل با شهر جدید پرداخته و حتی در برخی از زمینه ها به شدت به گلبهار وابسته شده اند.در این تحقیق چند کارکرد شهر جدید در روستاهای پیرامون بررسی شده است که اطلاعات مورد نیاز از طریق مطالعه کتابخانه ای، مصاحبه و پرسشنامه جمع آوری شده است. بر اساس مطالعات انجام شده، گلبهار علاوه بر جذب جمعیت سرریز مشهد هر چند به صورت ناقص، اثرات مختلفی در روستاهای اطراف داشته که این تاثیر به شکل گیری حوزه جذب و نفوذ روستایی انجامید. از آنجا که برخی از این اثرات بدون برنامه و به صورت ناخواسته بوده، ضروری است در مطالعات طرح جامع و تفصیلی به حوزه روستایی پیرامون شهرهای جدید توجه جدی شده و فرضیه های موجود در روابط سنتی شهر و روستا و تبدیل این روابط به رابطه شهرهای جدید و روستاهای اطراف مورد بررسی و ارزیابی مجدد با توجه به شرایط موجود قرار گیرد.

به دلیل اهمیت تغییرات زمانی- مکانی بارش این موضوع با استفاده از روش های مختلف و دیدگاه های متفاوتی مورد بررسی قرار گرفته است. برخی از روش های مورد استفاده متکی بر تکنیک های زمین آماری و آمار کلاسیک است. نتیجه این قبیل مطالعات تهیه نقشه های هم ارزش از بارندگی و مشخصات آن می باشد.در این تحقیق با استفاده از تکنیک های زمین آمار و آمار کلاسیک و بر پایه تکنیک های ترسیمی طی دوره آماری 2003-1961 و بر اساس داده های 152 ایستگاه سینوپتیک و 170 ایستگاه کلیماتولوژی و مجموعا 92940 داده ماهانه، تغییرات زمانی بارش برای 8012 سلول در محدوده ایران زمین مورد تحلیل قرار گرفت.در راستای این پژوهش ضمن تهیه نقشه همباران کشور بر اساس روش کریگینگ نواحی که طی دوره آماری مورد بررسی، متحمل تغییر قرار گرفته اند، مشخص گردید. نتایج تحقیق نشان می دهد که حدود 4/51 درصد از مساحت کشور در معرض تغییرات بارش قرار گرفته اند. این تغییرات عمدتا در نواحی کوهستانی و نیز نیمه غربی کشور رخداد بیشتری داشته اند. عموما نواحی با بارندگی بیشتر متحمل تغییر بیشتری نیز بوده اند. میزان تغییرات به ازای هر سال از 6/29 میلی متر در کوهرنگ تا 7/15- میلی متر در سراب بوده است.

در این مقاله با روش توصیفی- تحلیلی، فرآیند تبدیل روستا به شهر و نقش آن در تعادل بخشی ناحیه ای، بررسی شده است. پ‍ژوهش حاضر سعی دارد به این سوال پاسخ دهد که آیا سیاست تبدیل روستاهای بزرگ به شهرهای کوچک و تاثیرات متعاقب آن می تواند گامی در جهت رسیدن به تعادل ناحیه ای تلقی گردد؟ در این راستا ریوش که در سال 1379 تبدیل به شهر شده است، در دو دوره زمانی قبل از شهر شدن و بعد از آن، به لحاظ متغیرهای مختلف جمعیتی، اشتغال، امکانات و تسهیلات خدماتی و تاثیرات آن بر ناحیه مورد مطالعه، مورد ارزیابی و تحلیل قرار گرفته است. نتایج حاصله از تحلیل ها نشان می دهد که این شهر، در تثبیت و نگهداری جمعیت عملکرد ضعیف، در بسط کارکردها به درون نواحی پیرامونی و حوزه نفوذ ناموفق و در ارایه اشتغال، امکانات و تسهیلات به آن کاملا ناموفق بوده است. به همین دلیل، شهر و ناحیه مورد مطالعه در شهرستان کاشمر، بیشترین نرخ مهاجرت فرستی را داشته اند. نتیجه اینکه چون متعاقب تبدیل روستاهای بزرگ به شهرهای کوچک عمده سرمایه گذاری ها به امور زیربنایی و خدماتی اختصاص داده می شود نه به امور تولیدی و پایه ای؛ اینگونه سیاست ها فقط باعث تمرکز خدمات در این مراکز می شوند و نقاط مزبور نمی توانند نقش مورد انتظار را در تعادل بخشی ناحیه ای ایفا نمایند. در پایان برای رسیدن به توسعه متعادل و منطقی که همسو با توسعه پایدار شهری و ناحیه ای باشد، پیشنهاداتی ارایه گردیده است.

در این مقاله به منظور شناسایی تغییرات زمانی- مکانی دمای شمال غرب ایران از 19 ایستگاه سینوپتیک منطقه که دارای دوره آماری کامل تری بوده اند، استفاده شده است. ابتدا تغییرات فضایی دمای منطقه بر اساس شاخص های مرکزی و پراکندگی آماری مورد مطالعه قرار گرفت و با استفاده از روش میانیابی TPSS که کمترین خطای MAE را داشته، اقدام به ترسیم منحنی های هم دما و ضریب تغییرات گردید. سپس بر اساس روش های آماری به بررسی تغییرات زمانی دمای شمال غرب پرداخته شد. علاوه بر استفاده از روش پارامتری رگرسیون خطی با توجه به ماهیت غیر خطی بودن عناصر اقلیمی از روش ناپارامتری من- کندال (به عنوان روشی توزیع آزاد) بهره گرفته شده است. نتایج ماخوذه نشان می دهد که شمال غرب ایران در دوره آماری مورد مطالعه منطقه همگنی از لحاظ دمایی نبوده و متوسط دمای سالانه با ارتفاع رابطه معکوس و معنی داری داشته است. نتایج نشان می دهد، دوره میانگین دمای سالیانه در بیشتر مناطق شمال غرب به تدریج افزایش یافته است. از حیث تغییرات بارشی، نواحی سردتر و مرتفع تر نظام بارشی متغیرتری را تجربه نموده اند. اکثر مناطق شمال غرب کشور با روند افزایشی دما مواجه بوده و این گرمایش از غرب به شرق بارزتر است. البته در نوار باریکی از غرب منطقه مورد مطالعه روند کاهشی دما به صورت معنی دار اتفاق افتاده است.