نامه فرهنگستان
سال:1385 | دوره:8 | شماره:3 (پیاپی 31) |تعداد مقالات:12

دراین مقاله، جایگاه نگرش های سره گرایانه در برنامه ریزی زبان بررسی می شود. دلیل توجه ویژه به سره گرایی در نظام برنامه ریزی زبان آن است که سره گرایی یکی از گرایش های غالب بر تحولات برنامه ریزی شده و نشده زبان بوده است. ضمنا، در بیشتر مقالاتی که درباره سره گرایی در زبان فارسی منتشر شده است، از بعد عاطفی و احساسی به آن پرداخته شده است. در این مختصر می کوشیم سره گرایی را با تاکید ویژه بر نوع واژگانی آن معرفی کنیم و جایگاه آن را در برنامه ریزی زبان مشخص سازیم. در پایان، با توجه به اهمیت نقش نگرش های کاربران زبان در موفقیت یا عدم موفقیت هر نوع برنامه ریزی زبان، به بررسی نگرش های سره گرایانه در میان برخی از سطوح جامعه زبانی تهران (دانش آموزان، دانشجویان، دانشگاهیان و فرهنگستانیان) خواهیم پرداخت و، از این راه، وضع سره گرایی را در این جامعه زبانی توصیف خواهیم کرد.

زبان ها، که آینه حیات اقوام اند، همچون خود این اقوام دستخوش دگرگونی اند. هر قومی، همانند فردی از افراد انسانی، دوره های گوناگون عمر- کودکی، جوانی، پیری را می گذراند و، همچنان که کودک نمی تواند ذوق و سلیقه، عادات، شناخت ها، عقاید، و منش جوانان و پیران را داشته باشد، قومی نیز که به مرحله ای از رشد رسیده باشد خلقیات، عادات، و معتقدانی غیر از آنچه در خردسالی داشت دارد. از این رو، حیات اقوام پیوسته در تغییر است و تغییرات آن ناگزیر در زبان، که آینه زندگی است، دگرگونی هایی پدید می آورد.مهم ترین و موثرترین عوامل دگرگونی طریقه زندگی و تمدن اقوام روابط بین المللی است. این روابط، خواه مسالمت آمیز و به صورت بازرگانی، سفر، مهاجرت، مهاجرنشینی باشد خواه مسالمت آمیز و به صورت بازرگانی، سفر، مهاجرت، مهاجرنشینی، باشد خواه خصومت آمیز به صورت جنگ، تجاوز، کشورگشایی و جز آن، اقوامی که چنین مناسباتی می یابند متقابلا افکار و عادات را از یکدیگر اقتباس و با یکدیگر مبادله می کنند.نمی خواهم از توجه و حوصله شما سوء استفاده کنم و از دگرگونی هایی سخن بگویم که زبان های نیاکان زردشتی ما دستخوش آن گشته اند، چون این کار مستلزم ورود در پیچ و خم دانش زبان شناسی و فقه اللغه خواهد بود که یک روزه خروج از آن میسر نیست. در این مقام، مایلم تنها از فارسی نو بگویم، از زبانی که اکنون به آن سخن می گوییم. اما برای این زبان نیز باید اجازه بخواهم تاریخچه ای اجمالی عرضه بدارم.

شاهنامه فردوسی (چاپ عکسی از روی نسخه خطی کتابخانه بریتانیا به شماره Add.21,103 مشهور به شاهنامه لندن)، نسخه برگردانان: ایرج افشار و محمود امید سالار، تهران 1384، 297 برگ متن اصلی + 32 صفحه پیشگفتار فارسی + 14 صفحه پیشگفتار انگلیسی.این نسخه، که تاریخ 675 هجری در ترقیمه آن آمده است، کهن ترین نسخه کامل شاهنامه است. نسخه کهن تر اما ناقص نسخه فلورانس مورخ 614 هجری است که نیمه نخست شاهنامه را در بردارد.نگارنده، طی حدود شش سال گذشته که در تصحیح دفتر هفتم شاهنامه با دکتر جلال خالقی مطلق همکاری می کردم، مدام با نسخه شاهنامه لندن سروکار داشته و حاصل تجربه ها و مطالعات خود را در مقاله ای مستقل (خطیبی 1382 الف) گزارش کرده و در چندین مقاله دیگر، به مناسبت های گوناگون، درباره این نسخه به تفصیل به بحث پرداخته است (خطیبی 1381، 1383). ولی، در این جستار، برآنم که، ضمن اشاره به آن تجربه ها، با بررسی و نقد پیشگفتار دکتر محمود امید سالار بر چاپ عکسی این نسخه، نکاتی را به تحقیقات پیشین بیفزاییم.امید سالار، در پیشگفتار خود، نخست تاریخچه مختصری از این نسخه را به دست داده که خواندنی است.در این نسخه، برگ های 5 تا 7 (از آغاز شاهنامه تا بیت 38 از پادشاهی جمشید)، و برگ های 50 تا 53 ( از بیت 1289 داستان رستم و سهراب تا بیت 680 از داستان سیاوخش) و برگ 297 ( از بیت 879 پادشاهی یزدگرد سوم تا آخر شاهنامه) پس از اتمام کتابت نسخه به آن افزوده شده اند. مهم ترین برگ نو نویس این نسخه برگ 297 است که تاریخ 675 هجری فقط در این برگ آمده است.

داستان «رستم و سهراب» یکی از چند داستان برجسته و تامل انگیز شاهنامه است. این داستان، که در آن پدر و پسر به حکم سرنوشت در نبرد برابر یکدیگر قرار می گیرند، در ادبیات اقوام جهان نظایری دارد.افزون بر صد سال پیش، محققی فاضل و کوشا به نام مورای آنتونی پاتر این نمونه ها را بررسی و دسته بندی کرده است. وی، در تحقیق خویش، چون داستان فردوسی را کامل تر تشخیص داده، رساله خود را سهراب و رستم نام نهاده است. این رساله در سال 1902 به همت دیوید نات، ناشر انگلیسی، در چاپخانه برادران گریم در لندن به چاپ رسیده است.پاتر خود را با پیشگفتاری آغاز و، در آن، مطالب گوناگونی را مطرح می کند از قبیل نبرد پدر و پسر و داستان رستم و سهراب به عنوان کامل ترین نمونه آن، ازدواج دور از دیار مرد، پیوند گذرا و دایم، عوامل جدایی مرد از خانواده، پنهان ماندن اصل و نژاد و نقش و جایگاه زن در داستان ها، برون همسری، زن سالاری در قبایل گوناگون ازدواج های آزمایشی، مهمان نوازی جنسی.از آنجا که پاتر داستان «رستم و سهراب» را بنیاد کار خود قرار داده، به جزییات آن نظر داشته و هر کدام را جداگانه مطرح کرده و نظایری برای آن آورده است. مثلا رستم در سرزمین سمنگان با تهمینه آشنا می گردد که به «ازدواج دور از دیار پهلوان» تعبیر و پیامدهای آن گزارش شده است. دیگر، پیشگامی تهمینه در اظهار عشق به رستم که نویسنده درباره آن به نکته های باریکی اشاره کرده و نتیجه گرفته که، در قصه های اقوام کهن، این پیشدستی هرزگی و سبکی زن به شمار نمی آمده است. همچنین دور شدن مرد پس از ازدواج گذرا و ترک زن و فرزند به قصد بازرگانی یا جنگاوری و پیامدهای ناشی از آن.

واژه اوستایی daeuua به معنای «دیو» و واژه deva در زبان سنسکریت به معنای «ایزد، خدا» هم ریشه اند هر چند دارای معانی کاملا متضادند. این تقابل میان اصطلاحات هندی و ایرانی به طور کلی به دو دستگی دینی و مفروضی در دوران پیش- تاریخی میان دو شاخه اقوام هند و ایرانی باز می گردد. اما این دو اصطلاح را با قاطعیت نمی توان تفسیر کرد.در ایران، مانند هند، خدایان به دو گروه اهوره (در زبان اوستایی: ahura-؛ در زبان سنسکریت: asura-) و دئوه (در زبان اوستایی: daeuua؛ در زبان سنسکریت: deva) بخش شده اند. اهوره ها در ایران مظهر رفتار نیک اند و در ذات اهوره مزدا گرد آمده اند و دئوه ها به رده اهریمنان تنزل یافته اند و مظهر رفتار ناپسند و زشت اند. حال آنکه در هند دقیقا عکس این پدید آمده است (بویس، ص 44). ویدن گرن (WiEdENGREN 1965, 20) بر آن است که در ایران نیز، حداقل در برخی موارد، واژه دئوه بر مجموعه خدایان اطلاق شده است و عبارت acsdaeuuaisca msaiiaisca به معنای «برای خدایان و برای انسان ها» (یسنا 29، بند 4؛ یسنا 34، بند 5، یسنا 48، بند 1) تاییدی بر این امر است.دیوان ایزدانی بودند که زردشت آنان را خدایان دروغین می شمرد (BENVENiSTE 1967, 144-147)- خدایان یکی از جوامع شرقی ایران که مطرود او بودند. (CHRiSTENSEN 1941, 4)از آنجا که واژه اوستایی daeuua دارای جنس دستوری مذکر است، دیوان زردشتی معمولا مذکر به شمار می آیند. اما گروه کثیری دیو- بانو وجود دارند که «دروج» (نامی ماخوذ از اسم معنای druj- در زبان اوستایی با جنس دستوری مونث) نامیده می شوند.دروج، به معنای «فریب و دروغ»، جوف فژی (= پلشتی؛ بدبختی) و پلیدی است و آن را با drauga- در سنگ نوشته های فارسی باستان به معنای «دروغ و نادرستی» (با جنس دستوری خنثی) می توان سنجید.

در میان شاهکارهای ادبی جهان، به دلیل اندیشه ها و جان مایه های مشترک، همانندی های بسیار به چشم می آید. در این نوشته، با مقایسه داستان بهرام چوبینه از شاهنامه فردوسی و تراژدی مکبث اثر شکسپیر و از راه باریک شدن در سرنوشت قهرمانان این دو داستان می کوشیم تا سرشت انسانی را در پرتو اندیشه دو شاعر نامدار شرق و غرب روشن تر ببینیم.شاهنامه فردوسی و نمایشنامه مکبث شکسپیر از جهات گوناگون همانندند: آفرینندگان هر دو در شمار ابرمردان ادبیات جهان اند؛ هر دو روایات تاریخی را دست مایه آفرینش ادبی خود ساخته اند؛ هر دو، طبعا به مقتضای اثر هنری، در روایت دست برده اند؛ هر دو اثر در سال های پختگی و کمال خود- احتمالا در آخرین دهه زندگی- پدیده آمده اند؛ و سرانجام، در هر دو اثر، سایه روشن های روح آدمی در مواجهه با قدرت نگاشته شده است.نمایشنامه مکبث، چون دیگر آثار شکسپیر در دوران کمال او، از نوع تراژدی است؛ اما اثر حکیم توس، اگر کاملا با موازین تراژدی منطبق نباشد، مایه های سرشار تراژیک دارد. دو داستان را ذیل سه عنوان- بستر، وقایع، شخصیت ها- بررسی می کنیم و در این بررسی آنها را همچون دو آیینه در مقابل هم می گذاریم و می کوشیم تا کمال و نقص هر یک را در دیگری باز جوییم.ضمنا شایسته دیدیم که، در لابه لای گفتار، هر واقعه را در جای خود به اختصار نقل کنیم تا خوانندگان در جریان ماجرا قرار گیرند تا برای آنان یادآور خوانده های گذشته باشد.

نخستین تفسیر برجای مانده قرآن به زبان فارسی ترجمه تفسیر طبری اثر عده ای از دانشمندان ماوراء النهر است که در سال 352 به روزگار منصور بن نوح سامانی پدید آمده است. این اثر را همچنین باید کهن ترین کتاب مفصل منثور زبان فارسی به شمار آورد. همه متون فارسی برجای مانده پیش از ترجمه تفسیر طبری همچون مقدمه شاهنامه ابومنصوری کوتاه اند و قابل مقایسه با این ترجمه نیستند. در همه نسخ خطی شناخته شده این کتاب، بخش هایی به شرح داستان پیامبران اختصاص یافته است که نمی توان مجموعه آنها را اثری مستقل شمرد. قدیم ترین کتاب مستقل درباره داستان های پیامبران قصص الانبیای نیشابوری است که به قرن پنجم تعلق دارد. از تاریخ دقیق تالیف این اثر، که به کوشش روان شاد حبیب یغمایی در سال 1340 ش به طبع رسیده، اطلاعی نداریم. اما اثری که برآنیم تا در این مقاله به تفصیل به معرفی آن بپردازیم و در آینده ای نزدیک منتشر خواهد شد مفصل ترین و قدیم ترین کتاب در داستان های پیامبران به زبان فارسی است. این اثر، که در مقدمه برخی از نسخ خطی و نیز در فهرست های نسخ خطی با نام تاج القصص از آن یاد شده، در شمار مهم ترین متون فارسی قرن پنجم هجری است و تاکنون به طبع نرسیده است. تاج القصص، به تصریح مولف آن، در سال 475 هجری در بلخ تالیف و تدوین شده است. هر چند نسخه های شناخته شده این اثر بی تردید در ادوار گوناگون دستخوش تصرف فراوان شده، اهمیت آن همچنان محفوظ است. مولف، ابونصر احمد بخاری، مطالب آن را در سال 475 در شهر بلخ از استادش، ابوالقاسم محمود جیهانی، شنیده و همراه با سخنان و افزوده هایی از خود به رشته نگارش درآورده است. طبعا انشای کتاب و نثر آن را باید متعلق به ابونصر بخاری دانست، گوآنکه محتویات اصلی آن املای ابوالقاسم محمود جیهانی از دانشمندان ناشناخته آن روزگار است.قصص الانبیای نیشابوری، که احتمالا هم زمان با تاج القصص یا اندکی پس از آن نوشته شده، از حیث حجم کمتر از نصف تاج القصص است.

کریستوفر لاش، مورخ امریکایی، کتاب بسیار معروفی دارد با عنوان فرهنگ خودشیفتگی که یکی از پرفروش ترین کتاب ها در حوزه علوم انسانی و مباحث فرهنگی بوده است و، از زمان نخستین چاپ آن در سال 1979 تا کنون، ناشرانی گوناگون آن را بارها تجدید چاپ کرده اند. این کتاب کاوشی است در خصوص ابعاد روان شناختی تحولاتی که در ساختار فرهنگی جامعه امریکا در عصر جدید صورت گرفته است و نویسنده آن می کوشد تا بیانی متفاوت از تاریخ معاصر امریکا به دست دهد. با این توصیف موجز، چه بسا تصور عامه خوانندگان آن باشد که مولف، به روش معمول مورخان، با استناد به واقعیات تاریخی (رویدادهای ثبت شده و انکار ناشدنی واقعی) یا با بحث درباره اسناد و شواهد عینی بر نهادهای خود را اثبات کرده است. البته این تصور کاملا طبیعی و منطبق با پنداشت های معمول ما درباره کار مورخان است، اما خواندن این کتاب ما را با متنی بر خلاف این پندار روبه رو می کند. واقع امر این است که کریستوفر لاش، برای معلوم ساختن ویژگی های فرهنگی تاریخ معاصر امریکا، از ادبیات (آثار تراوش شده از تخیل نویسندگان) استفاده کرده است. آنچه مولف این کتاب برای اثبات دیدگاه خود درباره یک برهه تاریخی به آن استناد می کند رمان های جوزف هلر و نورمن میلر و فیلیپ رات و نیز فیلم های وودی آلن است نه اسناد و شواهد و رویداد های تاریخی. به بیان دیگر در این کتاب، تاریخ براساس داستان برآمده از تخیل بیان شده است.

فناوری اطلاعاتبا پیدایش نخستین رایانه ها در بیش از نیم قرن پیش و گسترش روز افزون آنها، شاخه ای از دانش برق و الکترونیک به طور اختصاصی به طراحی و ساخت سخت افزارهای رایانه ای پرداخت و، با بهره گیری از ریاضیات جدید، طراحی و تدوین برنامه ها و نرم افزارهای آن آغاز شد. بدین سان رشته های مهندسی سخت افزار و نرم افزار رایانه و به طور کلی دانش رایانه شکل گرفت. از آنجا که مهم ترین و فراگیرترین فعالیت رایانه ها را دریافت و پردازش و ارایه داده ها یا اطلاعات می دانستند، نخستین بار در سال 1968، دریفوس فرانسوی این حوزه را انفورماتیک به معنی پردازش خودکار اطلاعات خواند (ابطحی 1383، ص 19)- واژه ای که با همین معنی در زبان انگلیسی و فارسی نیز کاربرد یافت. از دهه هفتاد در ایالات متحده و از دهه هشتاد در انگلستان، به تدریج اصطلاح فناوری اطلاعات با مفهومی گسترده تر جانشین آن شد تا همه زمینه ها و رشته های مرتبط با دانش رایانه و پردازش خودکار داده ها را در برگیرد. امروزه فناوری اطلاعات (IT)، از دید کاربردی، با همه فنون به هم پیوسته کار بر روی داده ها و، به لحاظ نظری، با سیبرنتیک پیوند دارد. نظریه های خودکاری، سامانه ها، اطلاعات، ارتباطات و ماشین های پردازشگر حوزه های اصلی آن اند (همان جا). از سوی دیگر، با رواج اصطلاح فراگیرتر فناوری اطلاعات و ارتباطات، همبستگی این دو رشته و مجموعه ای از فنون رایانه ای کاربردی چه سخت افزاری و چه نرم افزاری و نیز شبکه ها و ارتباطات راه دور بارزتر می گردد (http://foldoc.org).

چشم عجیب ترین عضو آدمی است و در بدن جایگاهی ممتاز دارد. قدرت نمایی این عضو کوچک قلمرو وسیعی از مضامین ادبی را به زیر فرمان خود کشیده و معانی و عواطفی متضاد چون عشق و نفرت، مهربانی و سنگدلی، دوستی و دشمنی، خشم و بخشش، اندوه و شادی، صداقت و ریا و بسیار چیزهای گفتنی و ناگفتنی دیگر را در برد گسترده خود گنجانده است.ادبا و شعرا و حتی منابع دینی به این عضو بیش از اعضای دیگر بدن توجه نموده اند. در قرآن کریم، با اشاره به داستان حضرت یوسف و درد پدر در فراق او، آمده است: و تولی عنهم و قال یا اسفی علی یوسف و ابیضت و عیناه من الحزن فهو کظیم. (یوسف 84:12) در ادبیات فارسی و ادبیات عرب برای چشم منزلت دیگری قایل شده اند. حس بینایی در ادبیات عرب به صور گوناگون توصیف شده است. این حس گاهی به مجموع چشم و پلک نسبت داده شده و گاهی سیاهی چشم حامل آن شمرده شده است.چشم، در هر دو زبان، حامل انواع تشبیه و استعاره و مجاز و کنایه است. شواهدی از آن است: در ادبیات فارسیبه معنی «چشم زخم، چشزخ، چشمزخ، نظر، چشم بد» در فارسی، که معادل آن «عین الکمال» است د رعربی. (لغت دهخدا)

در این مقاله برآنیم که عناصر عامیانه غزلیات حافظ را باز شناسیم و نشان دهیم. با توجه به اینکه غزل حافظ نمونه درخشان این نوع در شعر فارسی شمرده شده، شاید در نظر اول جستجوی عناصر عامیانه در آن بیهوده به نظر آید. اما، پس از بررسی اشعار شاعر شیراز به قصد یافتن این عناصر در آن، مشخص می گردد که خواجه در آفرینش هنری خود تا حد زیادی به زبان عامیانه توجه داشته و به عنوان یکی از مصالح اصلی زبان هنری از آن بهره گرفته است. نتیجه دیگری که از این مطالعه به دست خواهد آمد تعیین درجه امکان هم نشینی این دو جنبه زبانی یعنی زبان ادبی و زبان عامیانه در یک اثر و کیفیت آن است- دو جنبه ای که تا حدودی متباین به نظر می رسند. ضمنا، در این بررسی، سعی خواهد شد پیوند این دن مرتبه زبانی و میزان وابستگی زبان ادبی به زبان عامیانه در روند آفرینش غزلیات حافظ مشخص گردد.