جستارهای تاریخی (فرهنگ) (ویژه تاریخ)
سال:1391 | دوره:3 | شماره:1 |تعداد مقالات:7

تغییر مذهب غازان خان (حک: 694-703 ق)، هفتمین فرمانروای ایلخانی، نقطه عطفی در تاریخ حاکمیت مغول ها در ایران به شمار می رود. غازان با اصلاحات و تغییر در نگاه حاکمیت و دگرگونی در نحوه مدیریت تحولاتی را در ساختار حکومت ایلخانان پدید آورد. عمده این اصلاحات در کتاب مشهور و ارزشمند خواجه رشیدالدین فضل اله همدانی به نام جامع التواریخ، به ویژه در بخش «تاریخ مبارک غازانی»، ذکر شده است. از آن جایی که نویسنده این منبع خود از کار به دستان ارشد سازمان اداری ایلخانان بود، در مورد روایات وی پرسش های بسیاری مطرح شده است. موفقیت، آسیب شناسی، و نیز فرجام این اصلاحات بخشی از این پرسش ها را در بر می گیرد.هدف این مقاله بررسی گزارش های جامع التواریخ در خصوص اصلاحات غازانی و مطالعه تطبیقی این گزارش ها با داده های محمدبن هندوشاه نخجوانی در کتاب دستورالکاتب فی تعیین المراتب به منظور ارزیابی میزان موفقیت اصلاحات غازان و نیز شناخت اوضاع اجتماعی و اقتصادی ایران در نیمه دوم قرن هشتم هجری است.

انقلاب مشروطیت فصلی تازه در تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران زمین به شمار می آید. در پی این انقلاب، انگاره هایی جدید در پهنه سیاسی کشور به میان آمد. انقلاب مشروطیت برایند خواست جامعه ایرانی است برای انضمامی کردن بسیاری از فراورده های ذهنی و ایده آل هایش. قانون گذاری و وکالت و یا نمایندگی انگاره ای بود که در سایه برپایی مجلس شورای ملی برجسته شد. مقاله پیش رو به دنبال بررسی و کندوکاو در بنیادها و ساختار این نظام از زاویه دید علمای مشروطه خواه این عصر است. برای سازمان دهی بیش تر این پژوهش، کوشش شده است تا کانون بحث بر آرای دو عالم برجسته این عصر، شیخ محمدحسین غروی نائینی با رساله تنبیه الامه و تنزیه المله، و شیخ اسماعیل محلاتی با رساله اللئالی المربوطه فی الوجوب المشروطه، استوار شود.

نخبگان، از ارکان اصلی هر جامعه، مهم ترین نقش را در تحولات جامعه خود دارند. نقش و کارکرد نخبگان مورد توجه بسیاری از محققان قرار گرفته است. در این پژوهش، جامعه و نخبگان عصر صفوی، با تکیه بر سفرنامه ژان شاردن، بررسی و تحلیل شده اند. نخبگان آن دوره، بر اساس دو عامل اقتدار (اتوریته) و نفوذ، تقسیم بندی و سه گروه از نخبگان بررسی شده اند. البته این مرزبندی قراردادی است و گروه اول، شامل نخبگان فن سالاری (تکنوکراتیک)، وابسته به ساختار رسمی حکومت صفوی، مانند امیران، دیوان سالاران و درباریان می شد. بنابراین، روان شناسی خاص این گروه، چگونگی به دست آوردن مناصب حکومتی، عوامل موثر در عملکرد آنان، و همچنین عوامل محدودکننده قدرت آنان (حرم سرا و نوع حکومت در ایران) تجزیه و تحلیل شده است. گروه دوم، نخبگان سنتی، شامل دو گروه سران قبایل قزلباش و حاکمان ایرانی است که جایگاه، عملکرد، و عوامل تضعیف موقعیت آنان (سیاست های شاه عباس اول و ورود نیروی سوم) بررسی شده است. گروه سوم، شامل نخبگان مذهبی یا ایدئولوژیک است، که بر اساس اعتقاد به حق جانشینی در دوران غیبت، به دو گروه نخبگان مذهبی غیر وابسته به دربار و گروه نخبگان مذهبی وابسته به دربار تقسیم شده اند. گروه اول، حق جانشینی در دوران غیبت را از آن مجتهدان می دانستند و گروه دوم، در کنار مجتهد، قائل به وجود پادشاه عادل بودند. در این مقاله عملکرد آنان در جامعه و چالش هایی که به خصوص گروه اول نخبگان پدید آوردند، بررسی شده است.

مهم ترین منبع تاریخی گرجستان، یعنی کارتلیس تسخوربا، را چندین مورخ گرجی در میان قرن های هشتم تا چهاردهم میلادی در سیزده بخش مجزا به رشته تحریر در آوردند. سه بخش نخست این کتاب، «تاریخ شاهان گرجستان»، «زندگی نینوی مقدس»، و «زندگی واختانگ گرگاسالی»، مطالب مهمی را درباره تاریخ ایران باستان در بر دارند. در این میان، اثر نخست، یعنی تاریخ شاهان گرجستان، را لئونتی مرولی نوشته است. نویسنده این اثر با آگاهی از ادبیات حماسی و روایات ملی ایران دست به قلم برده است. در این مقاله، منابع مربوط به تاریخ ایران، که لئونتی مرولی از آن ها بهره جسته است و شیوه بهره گیری او از این منابع را بررسی خواهیم کرد.

زرتشتیان، از اقلیت های دینی ایران، تا اواسط دوره قاجاریه مثل اغلب ساکنان ایران از داشتن سواد و مدرسه محروم بودند. آموزش و پرورش در میان زرتشتیان بیش تر آموزش مسائل دینی را شامل می شد. شکل گیری مدارس جدید از زمان ورود نخستین فرستاده پارسیان، «مانکجی لیمجی هوشنگ هاتریا»، عملی شد، او توانست در مدت حضورش در ایران مدارسی را برای کودکان زرتشتی تاسیس کند. بعد از او هم دیگر فرستادگان پارسی از جمله کیخسرو جی خان صاحب کار او را ادامه دادند. ارباب کیخسرو شاهرخ هم در تاسیس مدارس بسیار کوشا بود. مدارس زرتشتیان خاص پسران نبود و مدارسی هم برای دختران زرتشتی تاسیس شد. در این مقاله سعی شده است با رویکردی تحقیقی و تحلیلی تاثیرات مدارس در پیشرفت فرهنگی و اجتماعی زرتشتیان ایران بررسی شود و نشان داده شود که این مدارس زمینه را برای حضور زرتشتیان در عرصه اجتماع ایران فراهم ساختند.

طالبوف تبریزی از جمله دگراندیشان دوره قاجار بود که آثار گوناگونی تالیف کرد و در خلال آثارش به بازگویی نظرهای خود پرداخت. از جنبه های پر محتوای افکار او، اندیشه های آموزشی اوست. طالبوف به گفتمان حاکم بر نظام آموزشی ایران عصر قاجار ایراداتی اساسی می گرفت و همین مساله باعث شد که در لا به لای کتاب های خود با مقایسه نظام آموزشی ایران با دیگر کشورها به انتقاد از نظام آموزشی موجود بپردازد. مقاله حاضر به بررسی آرای آموزشی طالبوف می پردازد. مقایسه نظرهای آموزشی وی با دیگر متفکران هم عصرش مطلب دیگری است که در خلال این مقاله به آن توجه می شود.