روش شناسی علوم انسانی (حوزه و دانشگاه)
سال:1388 | دوره:15 | شماره:59 |تعداد مقالات:8

در این مقاله، موضوع بومی گرایی و به طور خاص، دینی گرایی در علم از منظر معرفت شناختی بررسی شده است. مطابق با رویکرد وظیفه گرایانه در معرفت شناسی، هر باورمند به لحاظ معرفتی موظف است که سعی کند تا مجموعه باورهای سازگار و در حالت قوی تر منسجمی داشته باشد؛ علاوه بر این، هر فرد در مجموعه باورهای خویش باورهایی مرکزی دارد. باورهای دینی بخش مهمی از باورهای مرکزی اعضای جوامع دین دار را تشکیل می دهند. در چنین وضعیتی، چنانچه باورهای علمی یا تعابیر این باورها با باورهای مرکزی دینی افراد ناساگاز باشند، دین داران در پی ایفای وظیفه معرفتی خود، به بازسازی نظریه های علمی موجود و همچنین شکل دادن به نظریه های علمی جدید می پردازند؛ به این ترتیب، دینی گرایی در علم را می توان گونه ای از ایفای وظیفه معرفتی سازگاری و انسجام دانست که انگیزه ای صحیح و بنیان نظری قابل دفاعی دارد :چکیده عربی تتناول المقالة بحث الاصالة الثقافیة و بشکل خاص التوجه الدینی فی العلم فی ضوء رؤیة علم المعرفة. طبقاً للرؤیة الوظیفیة بی علم المعرفة فأن واجب کل من یؤمن بشی ء ان یتبنی عقائد متوازنة و تتمتع با علی درجات الانسجام، و ان هناک اعتقادات اساسیة ضمن مجموعة اعتقادات الفرد و تعدّ العقائد الدینیة جزءاً من الاعتقادات الاساسیة الافراد فی المجتمع الدینی. و فی مثل هذه الحالة ان لم تکن العقائد العلمیة منسجمة مع المفردات الخاصة بالعقائد الاساسیة الدینیة للافراد فسیسعی المتدینون الی وضع نظریات علمیة من الطراز المألوف او صیاغة نظریات جدیدة بهدف انجاز واجباتهم المعرفتیة. و هکذا نجد أن التوجه الدینی فی العلم له القدرة علی اداء واجب معرفتی منسجم. ان الطریقة التی تتضمن حوافز صحیحة و بناءاً نظریاً هی طریقة جدیرة بالتآیید و القبول.

از اوایل قرن بیستم، پژوهش در خصوص نظریه های یادگیری، ادراک، رشد شناختی، هوش، انگیزش و ... آغاز شد. پژوهشگران غربی اثبات گرایی را مبنای معرفت شناختی و روش شناختی پژوهش های خود، در حوزه روان شناسی و علوم تربیتی قرار دادند. پیش فرض های جدید این پژوهشگران درباره ماهیت انسان، به ارایه تصویری نارسا از رفتار و منش انسان انجامید.مقاله حاضر ضمن تشریح مشکل یاد شده در چند نظریه مطرح در حوزه روان شناسی و علوم تربیتی پیشنهاد می کند که مبانی هستی شناختی، معرفت شناختی و انسان شناختی این قبیل پژوهش ها ارزیابی و از نتایج آنها، با احتیاط، در جامعه اسلامی استفاده شود. استدلال نویسنده این است که حاکمیت اثبات گرایی مبتنی بر سکولاریسم، در نظام تعلیم و تربیت جامعه اسلامی از تحقق رسالت اصلی این نظام (تامین سعادت انسان ها در دو جهان) جلوگیری می کند. پیشنهاد دیگر مقاله آن است که کوشید تا روش شناسی سازگار با آموزه های دینی ابداع و رهنمودهایی برای هدایت فعالیت های تحقیقاتی پژوهشگران در حوزه روان شناسی و علوم تربیتی ارایه کرد. :چکیده عربی شهد مطلع القرن العشرین اهتماما باعداد بحوث حول التعلم و الادراک و رفع مستوی التعلم، و الذکاء،  الدافع ... الخ، و قد استند الاباحثون الغربیون الی المذهب الیقینی فی اعداد دراساتهم فی التربیة و علم النفس، و لم یهتم الباحثون بالفرضیات المیتافیزیقیة الخاصة بالسلوک فی اعداد هذه الدراسات. تحاول المقالة الحالیة، و من خلال بیان و تشخیص المشاکل آنقة الذکر فی النظریات الخاصة بالتربیة و علم النفس، تقییم الاسس التکونییة، المعرفتیة و الانسانیة لهذه الابحاث لیتسنی الاستفادة منها و لکن بصورة حذرة. تقدم المقالة ادلة تثبت بان هینمة النزعة الیقینیة و التی ترتکز علی اشاعة الاتجاه العلمانی فی نظام التربیة و التعلیم فی المجتمع الاسلامی تمنع تحقیق الرسالة التی یحملها هذا المجتمع (و هی سعادة الانسان فی الدارین). اضافة الی ذلک تقدم المقالة اقتراحات حول وضع منهجیة تنسجم مع التعالیم الدینیة تتضمن ارشادات یمکن للباحثین الاهتداء بها و الاستعانة بها فی اعداد ابحاث فی مجال التربیة و علم النفس.

اهداف مقاله حاضر عبارت اند از: 1. ارزیابی پیشرفت علمی مطالعات اقتصاد کلان ایران، طی دوره 1379-1386، با استفاده از یک رویکرد روش شناختی که برای این منظور، از رویکرد ابزارگرایانه «حل مساله به مثابه پیشرفت علمی» لائودن بهره برده است و 2. بررسی میزان بهره گیری این مطالعات از چهار عامل دیدگاه ها، شواهد، روش های فنی و جامعه علمی که در فرایند پیشرفت و توسعه اقتصاد کلان تاثیر بسزایی داشته اند.آزمون فرضیه مربوط به هدف اول نشان می دهد مطالعات اقتصاد کلان ایران بیشتر، به حل مسایل کاربردی و نه مسایل فکری اختصاص دارند؛ در نتیجه، شرط لازم پیشرفت علمی در این مطالعات رعایت نشده است.آزمون فرضیات مربوط به عوامل تاثیرگذار نشان می دهد در مطالعات اقتصاد کلان ایران از شواهد استفاده نشده، الگوها و روش های فنی توسعه نیافته و مطالعات با سایر مطالعات فارسی ارتباط روش شناختی ندارند. فرضیه راجع به عدم تصریح دیدگاه ها رد شد که البته، در زمینه پذیرش دلالت های آن باید محتاط بود. به علاوه، فرمالیسم ریاضی، به ویژه روش های اقتصادسنجی، بر روش شناسی مطالعات سیطره دارد. :چکیده عربی تسعی المقالة الحالیة لتحقیق الاهداف التالیة:-1 تقییم التطور العلمی فی البحوث الخاصة بالاقتصاد العام بین 1386-1379 الهجری الشمسی و ذلک باعتماد دراسة منهجیة معینة یطلق علیها «طریقة حل المسألة» و الطریقة المذکورة هی من وضع لودان (Laudan)-2 تتأثر عملیة تطویر بحوث الاقتصاد العام بأربعة عوامل: وجهات النظر، الادلة، الطرق الفنیة و المحافل العلمیة التی تهتم بالاقتصاد العام.یتضح من الفرضیة الخاصة بالهدف الاول بان غالبیة بحوث الاقتصاد العام فی ایران تغنی بالحول العلمیة عوضا من المسائل الفکریة و هی بالتالی تفتقر الی الشروط اللازمة للتطور العلمی.و یتضح من الفرضیة الخاصة بالعوامل الموثرة فی تطویر بحوث الاقتصاد فی ایران بان هذا البحوث لاتعتمد علی الاستدلال بل تعتمد اسالیب غیرمنظورة و لاتوجد علاقة منهجیة بین هذه الدراسات و سائر الدراسات الفارسیة. ترفض المقالة صحة الفرضیة القائلة بعدم الاعلان عن وجهات النظر و تعرب عن تحفظها حول تبریراتها. اضافة الی ذلک لوحظ بان الاسالیب و الفنون الریاضیة خاصة طرق الاقتصاد الاحصائیة تستحوذ علی منهجیة الدراسات.

فلسفه علم هیدگر محل اختلاف صاحب نظران است. برخی او را واقع گرا می دانند. یک دلیل آنها این است که او متعلق معرفت علمی را مستقل از روش های علمی می دانست. برخی او را نسبیت گرا می دانند؛ چون به تعبیر آنها، هیدگر علم را تنها در افق دانایی هر دوران ممکن می شمرد. برخی بین فلسفه علم هیدگر متقدم و متاخر وحدت می بینند؛ چون او را در هر دو دوره، واقع گرا یا در هر دو نسبیت گرا می دانند. برخی بین آن دو افتراق می بینند؛ مثلا به این دلیل که او در ابتدا، به استقلال موجودات از روش های علمی قایل بود؛ اما بعد این استقلال را رد کرد. برخی به دلایل مختلف مدعی اند که هیدگر، پیش از تامس کوون، به آنچه او در فلسفه علمش «پارادایم»، «علم متعارف» و «انقلاب علمی» می نامد، پی برده بود. برخی مخالف چنین ادعاهایی هستند. در این مقاله، آرا پنج صاحب نظر در این زمینه ها شرح و تحلیل می گردد. :چکیده عربی تختلف آراء المفکرین حول فلسفة العلم لدی هیدجر، و یری البعض بأن اتجاهه واقعی، و دلیلهم علی ذلک هو اعتبار هیدجر المعرفة العلمیة مستقلة عن المناهج العلمیة و هناک من یری بانه یمیل الی النسبیة لانه حسب قولهم یعتبر العلم ممکناً فقط فی الافق العلمی لکل مرحلة من المراحل. کما ان هناک من یری بوجود انسجام بین فلسفة علم هیدجر المتقدمة و المتأخرة لانهم یعتبرون منهجه فی کلا المرحلتین یمیل الی الواقعیة او الی النسبیة، فی حین هناک من یعتقد بعدم وجود انسجام بینهما و الدلیل الذی یستندون علیه هو ان هیدجر کان فی زمن ما یقول باستقلال الموجودات عن المناهج العلمیة و لکنه تبنی رأیاً مغایراً فیما بعد. و هناک من یدعی و لاسباب مختلفة بان هیدجر انتبه قبل تومسن کوون الی بعض الامور التی وردت الی فلسفة علم کوون مثل «المعیار النموذج» و «العلم المتعارف» و «النهضة العلمیة» بینما یعارض البعض هذا الادعاء.

در این مقاله، دیدگاهی را بررسی می کنیم که به «رئالیسم ساختاری» شهرت دارد که بر اساس آن، ما در بهترین حالت تنها، به ساختار جهان فیزیکی می توانیم شناخت پیدا کنیم. سعی شده است یک نمودار اجمالی از تحولات رئالیسم ساختاری ترسیم شود، و تفاوت روایت های مختلف آن و اهم انتقادات وارد به آن بررسی شوند. در این مقاله روایت های مختلف رئالیسم ساختاری را در قالب دو گروه عمده بررسی می کنیم. گروه اول شامل انواع رئالیسم ساختاری است که با رئالیسم ساختاری راسل شباهت خانوادگی و به رئالیسم ساختاری علیا شهرت دارند. گروه دوم رئالیسم ساختاری از نوع وارل است که به رئالیسم ساختاری سفلی شهرت دارد. همچنین به طور مختصر، رئالیسم ساختاری وجودی را خواهیم کرد. :چکیده عربی تحاول المقالة الحالیة بحث فکرة «الواقعیة الترکیبیة» و التی یمکن بموجبها التعرف و فی افضل الضروف علی ترکیبة العالم الفیزیائی. یحاول کاتب المقالة عرض صورة یبین فیها بعض التطورات التی طرأت علی الواقعیة الترکیبیة و التباین فی الروایات التی تحدثت عنها اضافة الی اهم الانتقادات التی و جهت للواقعیة الترکیبیة. و فی معرض حدیثها عن الروایات المذکورة تشیر المقالة الی قسمین رئیسین. یتضمن الاول انواعا من الواقعیة الترکیبیة شبیة بالواقعیة الترکیبیة لدی راسل (Russel) و تسمی بالواقعیة الترکیبیة العلیا. اما القسم الثانی من الواقعیة فهو من النوع الذی یعود الی عهد وارل (warral) و المعروف بالواقعیة الترکیبیة السفلی. و تتعرض المقالة ایضاً الی الواقعیة الترکیبیة الوجودیة.

ایمره لاکاتوش نظریه ای برای ارزیابی روش شناسی ها و انتخاب بهترین آنها ارایه کرد که بعدا فراروش شناسی نام گرفت. این فرا روش شناسی ملهم از روش شناسی برنامه پژوهش علمی لاکاتوش و مبتنی بر ویژگی هایی بود که لاکاتوش برای یک روش شناسی خوب لازم می دانست. این فراروش شناسی بر آنست تا با توسل به تاریخ علم، هم به شناسایی بهترین روش شناسی از میان همه روش شناسی های موجود بپردازد و هم راهی برای تاریخنگاران باز کند تا بتوانند به نحو دقیقتری، تاریخ علم را بازسازی کنند و ازینرو حتی به ارزیابی تاریخنگاری ها علم هم بپردازد.این مقاله پس از بررسی ساختار این فراروش شناسی به نقد عملکرد آن در ارزیابی روش شناسی ها و انتخاب روش شناسی بهتر و نیز دستیابی آن به اهداف اولیه اش همچون خدمت به تاریخنگاران می پردازد. همچنین مشکلاتی که بر سر راه توسل به «تاریخ واقعی» و آرای دانشمندان در ارزشیابی های این فراروش شناسی وجود دارد بررسی شده و دور باطلی که لاکاتوش در استفاده از دو مورد فوق گرفتارش می شود تبیین می شود. :چکیده عربی طرح ایمره لاکاتوش نظریةً لتقییم النظریات الخاصة بالمناهج و معرفة افضلها و اطلق علیها فیما بعد «نظریة ماوراء المنهجیة». لقد استلهم لاکاتوش نظریته هذه من منهجیة برنامج البحث العلمی الذی کان یستخدمه و تتمیز النظریة بمواصفات یتطلب فی رأی لاکاتوش توفرها فی المنهج الجید. تساهم هذه النظریة و بالاستعانة بتأریخ العلم فی عملیة اختیار أفضل و أنسب منهجیة و تفتح الطریق اما المؤرخین لتوخی الدقة فی کتابة التأریخ. تتعرض المقالة الحالیة الی دراسة ترکیبة منهجیة لاکاتوش و تنطرق الی الانتقادات التی و جهت الی معطیاتها عند تقییما عن قبل النظریات الاخری و اختیار افضل و أنسب منهجیة و تحقیق الاهداف التی تنشدها و الی الخدمات التی توفرها للمؤرخین. کذلک تذکر المقالة المشاکل التی تنجم عن الاستعانة بالتأریخ الواقعی و آراء المفکرین فی محاولات تقییم نظریة ماوراء المنهجیة و منطقة الفراغ التی تحدث نتیجة اعتماد لاکاتوس الامرین المذکورین.

با توجه به اهمیت مفهوم فلسفی قانون در مبانی علوم، در این مقالهV  یکی از دیدگاه های مطرح در خصوص قوانین طبیعت بررسی می شود. ابتدا نظریه موسوم به ابتنای هیومی در باب قوانین طبیعت تقریر و سپس نقدهایی که - به ویژه بر اساس آزمایش های فکری تولی و کارول - بر آن وارد شده است مورد بحث و بررسی قرار می گیرد. در ادامه، پس از طرح دعوی شهود حکم فرما بودن قوانین، مشکلات آن ارایه و نشان داده می شود که نقدهای مطرح شده برای طرد نظریه هیومی کافی نیستند و از این ادعا دفاع می شود که قوانین به معنای هیومی ایفا کننده نقشی که علم از قوانین انتظار دارد هستند. :چکیده عربی نظراً للمکانة المهمة التی یحتلها المفهوم الفلسفی للقانون فی مبانی العلوم، تتعرض المقالة الحالیة الی احد الاراء التی تتعلق بالقوانین الطبیعیة. یستهل الکاتب البحث بالقاء الضوء علی النظریة العرضیة لهیوم فی مجال القوانین الطبیعیة و یتعرض لها بالنقد فی ضوء الاختیارات الفکریة لتولی و کارول، بعد ذلک یتناول فکرة حاکمیة شهود القوانین و یذکر بأن الانتقادات الرامیة لابطال نظریة هیوم غیرمجدیة و یدافع عن نظریة هیوم فی مجال القوانین الطبیعة.