خردنامه صدرا
سال:1390 | دوره:- | شماره:66 |تعداد مقالات:10

بحث فلسفه اخلاق، اخلاق، صفات اخلاقی و به تبع آن، نفس و روح در بیان ملاصدرا، مطلبی کوتاه و اجمالی نیست. ایشان در آثار مختلف خویش به این مباحث پرداخته است. وی معتقد است است ملاک اخلاق، عقل آزاد (وجدان) می باشد و بشر در این جهان به هر شکل رفتار نماید، حشر و بازخواستی مناسب آن خواهد داشت و در واقع، اخلاق نیک این جهانی، پاداش اخروی زیبا به همراه دارد و خلق نازیبای این دنیا، عذاب الیم بدنبال خواهد داشت. یعنی هر گونه اخلاق و ملکاتی بر جان انسان چیره شود، به همان صورت در روز رستاخیز محشور خواهد شد. از اینرو در نگاه این حکیم فرزانه، معرفت نفس بعنوان ظرف حکمت، همواره راهی است بسوی خداوند و شناخت اوصافش که افضل معلومات هستی است. از همین روست که برخی از براهین اثبات وجود خداوند بر مساله نفس استوار گشته است. علم به نفس در بحث معاد و اعتقاد به استقلال آن، بسیار اساسی است و از آن جهت که پاره ای از مسائل نفس از اصول موضوعه علم اخلاق است با وجود اختلاف در مکاتب فلسفه اخلاق تقریبا همه فلاسفه اسلامی بر این نکته متفقند که اخلاق با کمال نفس ارتباط دارد و شالوده مباحث اخلاقی بر اصل کمال پذیری نفس و تاثیرپذیری آن از افعال اخلاقی استوار است و بدون آن، تبیین عقلی و فلسفی کافی برای خیر و شر اخلاقی نخواهیم داشت. به هر حال، برای آگاهی از چگونگی تکامل نفس بوسیله افعال اخلاقی باید کمال نفس را شناخت و آن را هدف خویش قرار داد و رفتارهای اخلاقی خود را بعنوان طریقی برای رسیدن به آن مقصد سامان بخشید تا که عامل به این سخن مولا علی (ع) بود که «من عرف نفسه فقد عرف ربه». پس در واقع، اخلاق و حکمت عملی نزد ملاصدرا نوعی شناخت خویشتن است.

یکی از مباحث مهم منطقی حملی که بسیار به مباحث منطق گزاره ها نزدیک است مساله روابط منطقی بین گزاره هاست که اغلب در کتب منطقی پیشینیان تحت عنوان تناقض و عکس، یا احکام گزاره ها از آن یاد می شود و امروزه با عنوان استدلال مباشر مورد بررسی قرار می گیرد. این روابط بتدریج در طول تاریخ منطق، شناسایی شدند و نامی ویژه به خود گرفتند و درستی برخی از آنها نیز نزد گروهی از منطق دانان محل بحث بوده است.در این مقاله با اشاره به تعداد روابط منطقی و دو گونه دسته بندی از این روابط، این مساله بررسی می شود که آیا منطق دانان به همه روابط منطقی ممکن، اشاره کرده اند و آیا این تعداد از روابط منطقی به حصر عقلی بدست آمده است یا با استقراء. و در پایان نشان خواهیم داد که بین گزاره هایی که از دو حد معین (صرف نظر از مثبت یا منفی بودن آنها) ساخته شده اند چند نسبت معین وجود دارد و کدامیک از این نسبت ها بنیادی تر است.

به عقیده کانت، به منظور حصول تجربه، به مثابه معرفت ضروری و کلی به اعیان و طبیعت، به مفاهیم فلسفی و بعضا منطقی متعددی نیاز است که مطابق تحلیل های هیوم، از تجربه ناشی نمی شوند، این مساله، کانت را بر آن داشته تا منشا این مفاهیم را در ذهن لحاظ کرده و ماهیت وجودی آنها را به مثابه صورت ها و ظرف های فاقد محتوا تبیین کند که تنها در صورتی که محتوای خود را از شهودهای تجربی و محض حاصل آورند، معرفت بخش می شوند. این رویکرد سبب شده اولا، معرفت انسان به عرصه تجربه محدود شود و در ثانی، فعالیت ذهن در حصول این معرفت، به استقرار ایدئالیسم و انکار جنبه های رئالیستی معرفت منجر شود. این نوشتار بر آن است تا پس از تبیین قلمرو معرفتی مفاهیم فلسفی در فلسفه کانت و تشریح نتایج فلسفی برخاسته از آن، نادرستی این موضع را بر اساس تحلیل های حکمت متعالیه از چیستی و نحوه حصول معرفت، بطور اعم و مفاهیم فلسفی (معقولات ثانی فلسفی) بطور اخص، نشان دهد.

یکی از مهمترین مسائل بشر امروز احساس بی معنایی و هراس از پوچی است. این مقاله در پی آن است که نشان دهد اولا، انسان دارای ادراکات باطنی و معرفت شناسی و درک حکمت از طریق قوه خیال است و ثانیا، ارزش های وجودی انسان، ارزش هایی فرامادی است. از اینرو انسانی که ذات معنایاب و حکمت نیوش و معرفت شناس دارد و ارزش های فراروی وی از مرتبه عالم حس، طبیعت و ماده بالاتر است، هرگز احساس پوچی و بیهویتی نمی نماید.در این مجال ضمن توضیح اجزاء وجود و چگونگی آن از دیدگاه فکری فیلسوفان خداباوری چون «تیلیش» و صدرالمتالهین به طرح ساختار اصلی فکری و موارد اشتراک و افتراق این دو فیلسوف پرداخته خواهد شد. با عطف نظر به اینکه در نظام فلسفی این دو متفکر، معنا با وجود مرتبط است و امر سکولار و بی معنایی در تفکیک بین معنا و وجود ظهور پیدا می کند. نوشتار حاضر در تحلیل معناداری در ساختار فکری این دو فیلسوف، مبانی الهی و وجودی را نیز مدنظر قرار داده و در انتها نتایج چندی را در عرصه پیشنهاد مطرح خواهد کرد.

مواجهه معرفت شناختی سهروردی با انسان متمایز است. وی بحث درباره انسان را از طبیعیات به الهیات منتقل کرد. او انسان را موجود شریفی می داند که حق، عظیمترین معلوم اوست. کارکرد ادراک نفس نزد وی اهمیت ویژه دارد. به نظر وی قرب به ملکوت، کمال نفس و مانع آن، اشتغال حواس است. او نفس را اشرف قوا و معیار کمال انسان می داند. سهروردی از بدن به جرم تعبیر کرده و قوای نفس و بدن را در کمال انسان موثر می داند. در اندیشه وی، مراتب ادراک انسان از عالم ماده تا غیب است. در بحث از فطرت، به نسبت آن با منطق پرداخته و عقل را محور شناخت انسان و کمال آن را نیل به توحید می داند. به نظر او معانی غیبی بر نفس نقش می بندند و به سرعت از میان می روند. سه اصطلاح قلب و عقل و فکر، ارتباط مستقیم با انسان شناسی او دارد. وی حکمت را ممزوج با سرشت انسان می داند. نزد او خره کیانی با بارقه نزد عارفان، وحدت معنا دارد.

در تقسیمی که بر اساس حصر عقلی صورت گرفته است، فیلسوفان حکمت را به دو بخش نظری و عملی تقسیم کرده اند. برخی فیلسوفان حکمت نظری را برتر دانسته اند.اما چون حکمت نظری چیزی جز انفعال از اشیاء خارجی بواسطه کیف نفسانی نیست این موضوع مورد تردید است. شاید جدایی فلسفه نظری ارسطو از مبانی حکمت عملی بر این حکم سایه افکنده و این نتیجه ناصواب را موجب شده باشد. اما حکمت در فرهنگ اسلامی چونان مکتب اشراقی ایران قدیم، همواره بعد از تربیت باطن مطرح شده است. در این اسلوب، وجود راهنما، مرشد و معلم اخلاق برای رسیدن به کمالات انسانی ضروری است. متاسفانه حکمت عملی و اخلاق از ارسطو به بعد بدون معلم در نظر گرفته شد تا تعلیم دیدگان مشائی، اثمار نارس آن شوند و همین مساله زمینه احیای سنت اشراقی را فراهم آورد. در اخلاق بدون روح مشائی، فضیلت، قداست نداشت بلکه فقط یک حد وسط بود.در فلسفه ملاصدرا حکمت نظری و عملی رابطه دوسویه دارند. او بر اساس اصل برگشت همه وجودات به اصل حقیقی خود و با کمک از اصل حرکت جوهری، انسان و جامعه را در حال صیرورت بسوی کمال می داند در حالی که فضیلت نزد مشائیان این جهانی بود، در فلسفه صدرایی فضیلت و سعادت، هر دو جهانی است که با فزونی عیار هستی و رتبه وجودی همراه است. در نهایت قوه شهوت، غضب و ... به قوایی نورانی تبدیل می شوند که در سلوک سالک، ریاضت را به لذت تبدیل می کنند، این لذت همان تسلط نفس است برای آزاد بودن از بند شهوت. ملاصدرا علاوه بر عامل اراده برای کسب این مقام از عامل فیض الهی که همان روح مقدس اخلاق اشراقی است نام برده است.

از نظر صدرالمتالهین شناخت انسان امری دشوار است؛ زیرا انسان واجد مرتبه معلومی از وجود نیست تا ماهیت ثابتی از او انتزاع شود. حال با توجه به این موضع، تبیین ملاصدرا از انسان چیست؟ با چه رویکردی می توان این تبیین را روایت نمود؛ به نحوی که با ادعای اولیه او ناسازگار نباشد؟حکمت صدرایی هر چند که اجمالا تعریف «حیوان ناطق» را برای انسان می پذیرد ولی وجه تبیین انسان در این دیدگاه اصالتا ناظر به ارائه «تعریف منطقی» نیست بلکه ناظر به همان حقیقتی است که باعث صعوبت شناخت انسان شده است. بنیان تبیین صدرالمتالهین از انسان همانا تطور و تحول وجودی اوست؛ به همین جهت است که می توان مهمترین شاخصه انسان در حکمت متعالیه را تعالی وجودی و در نوردیدن مراتب مختلف دانست. بر این اساس، انسان شناسی صدرایی، اصالت وجودی است، پس برای روایت آن باید ویژگی های وجودی انسان بعنوان نقطه آغاز انتخاب شده و سایر مباحث حول آن تفصیل داده شود. مقاله حاضر این مهم را بر عهده گرفته و با قرائتی خاص، دو انگاره «فقر وجودی» و قابلیت «تعالی و استکمال» را مهمترین ارکان انسان شناسی صدرایی دانسته و انگاره هایی نظیر فعالیت، خلاقیت، اختیار، تربیت و مسوولیت را مبتنی بر آنها تبیین کرده است.

ولایت در اندیشه ملاصدرا بیشتر صبغه قرآنی و عرفانی دارد. به عقیده وی ولایت که باطن نبوت است دو قسم عام و خاص دارد. ولایت عام، با استناد به قرآن، همه مومنین را شامل می شود. معنای خاص ولایت فنای سالک محب در ذات و صفات حق تعالی است. این ولی که انسان کامل و عارف بالله و خلیفه خدا در زمین تلقی می شود، دارای ولایت تکوینی بوده و مراتبی دارد. ولایت مطلقه مطابق روایات و بحکم براهین فلسفی، قبل از خلق، واسطه در خلقت؛ همراه خلق، راهنما و حجت برای آنان و بعد از خلق، باقی به بقای الهی است. پس ولایت بر خلاف نبوت، منقطع نبوده و به همین جهت غایت نخست آن، هدایت امت نخواهد بود؛ زیرا غایت موجود برتر، بهره گیری موجود فروتر نیست. هر چند در برخی مراتب آن، خلق از او بهره مند خواهند شد. اما ظاهر نبوت که شریعت است. ولایتش تشریعی و هدفش هدایت بندگان است. این ولایت بعد از انقطاع نبوت، به امام معصوم می رسد و در زمان غیبت معصوم، مجتهدی که از نظر آگاهی به شریعت، بیشترین شباهت را به نبی دارد، این وظیفه را به عهده خواهد داشت. این وظیفه، ولایت سیاسی را نیز شامل است؛ زیرا انتظام امور خلق در گرو آن است.