خردنامه صدرا
سال:1385 | دوره:- | شماره:45 |تعداد مقالات:8

در عرصه دین پژوهشی، بسان سایر عرصه ها، پیدایش هر پدیده ای مرهون علت یا علل مختلفی است. کنکاش های علمی درباره مساله تجربه دینی، که پدیده بالنسبه نوینی است، از این قاعده مستثنی نیست و عوامل مختلفی در پیدایش آن دخیل بوده اند که عبارتند از: حملات شدید به الهیات طبیعی، دیدگاه پروتستان ها و درگیری آنها با کاتولیک ها، نقادی کتاب مقدس آنها، تاثیر لرد هربرت و همفکران وی، تاثیر فلسفه روشنگری، تاثیر مکتب ایدئالیسم، تاثیر مکتب رمانتیک و مکتب پیتیسم و نظریات کانت.

تلقی رایج و سنتی از حقیقت اینست که حقیقت را توافق (=مطابقت) میان معنای ذهنی و امر واقع در عالم خارج دانسته اند؛ بگونه ای که معنای ذهنی (تصور یا تصدیق) از آن امر واقع حکایت می کند.این معنای حقیقت از ارسطو آغاز شده و در فلسفه اسلامی نیز راه یافته و مورد قبول بسیاری از فیلسوفان قرار گرفته است.علاوه بر تلقی رایج از «حقیقت» نظرگاه های دیگری نیز از جمله نظریه سازگاری و تلقی پراگماتیستی نیز بعدها مطرح گردید که در تمام این موارد «حقیقت» وصف قضیه قلمداد شده است.نگارنده در این مقاله، ضمن تبیین نظرگاه ملاصدرا و هیدگر درباره مفهوم «حقیقت» توضیح می دهد که چگونه این دو فیلسوف معنای ارسطویی «حقیقت» را ناکافی تلقی نموده و به معنای مورد نظر یونانیان قبل از ارسطو توجه نموده اند؛ چه حقیقت در نظر آن متفکران در ساحت علم حضوری و بمعنای کشف وجود و مراتب آن تعریف شده است.در هستی شناسی مورد نظر ملاصدرا و هیدگر، حقیقت بدان معنا که وصف قضیه یا حکم باشد، مورد نقد و انتقاد قرار گرفته و در عین حال مورد نفی نیز قرار نگرفته است. بتعبیر دیگر در این نگاه «حقیقت» بمعنای رایج، مرتبه ای از «حقیقت» و نه همه آن، قلمداد گردیده که از آن به «صدق» یا «حقیقت منطقی» نیز یاد شده است.

همواره یکی از محورهای مورد بحث فیلسوفان خداشناسی بوده است. یکی از استدلال هایی که برای اثبات وجود خداوند مطرح بوده برهان حرکت است. در این مقاله کوشیده شده تا تلقی ارسطو و ملاصدرا بعنوان دو فیلسوف برجسته یونان و اسلام از محرک نخستین و نحوه اثبات آن مورد مقایسه قرار گیرد و تفاوت احتمالی میان آن دو بیان شود.

یکی از مهمترین اهداف تعلیم و تربیت، پرورش «شخصیت کامل» می باشد. با این حال، مفهوم کمال و ماهیت انسان کامل از جمله موضوعاتی است که از دوران قدیم مورد مناقشه فلاسفه، حکما و عرفا و امروزه مورد توجه روانشناسان بوده است. اگر چه، آیین های باستانی ایرانی با مفاهیمی چون «انسان قدیم» یا «انسان نخستین» بنحوی به نظریه انسان کامل توجه داشته اند، اما خاستگاه اصلی این مفهوم را عرفان ایرانی- اسلامی دانسته اند. حلاج، ابن عربی، عبدالکریم گیلانی، عزیزالدین نسفی، شمس تبریزی و مولوی از جمله برجسته ترین اندیشمندانی هستند که بدلیل علایقشان با رویکرد عرفانی مبتنی بر عشق و کشف و شهود، سیمای انسان کامل را به تصویر کشیده اند. فلاسفه و حکمای ایرانی چون فارابی، ابن سینا، مسکویه و خواجه نصیرالدین طوسی مروج رویکرد فلسفی و خردگرایانه درباره انسان کامل هستند، ضمن این که ملاصدرا بر اساس هر دو رویکرد به توصیف کمال پرداخته است. در این مقاله، که حاصل یک مطالعه تطبیقی می باشد، سعی بر این است که ابتدا نکات برجسته نظرات حکما و اندیشمندان مذکور در این باره بطور مختصر به بحث گذاشته شود و سپس این دیدگاه ها با یکدیگر مقایسه خواهد شد، تا وجوه اشتراک و تمایز آنها مشخص گردد.

بحث مرگ و جاودانگی از اساسی ترین دغدغه های بشری محسوب می شود و مباحث مربوط به چگونگی جاودانگی پس از مرگ همواره از تازگی برخوردار بوده، نظریه ها و دیدگاه های متفاوتی درباره آن ابراز شده است. در این میان نظریه تناسخ را باید از کهن ترین معتقدات انسانی برشمرد. سهروردی نیز همچون دیگر فلاسفه گذشته، بطور مبسوط در آثار مختلف خود به این امر پرداخته است. شیخ اشراق عمدتا در غیر از کتاب حکمه الاشراق از محال بودن و امتناع تناسخ و سخافت این دیدگاه سخن به میان آورده و بر محور تفکر مشائی سیر کرده است. اما انکار تناسخ نزد سهروردی بطور عمده در کتاب حکمه الاشراق، کمرنگ می شود و نشان می دهد که سر آن ندارد نظریه تناسخ را به کناری وانهد. این تحقیق در مقام بررسی این دیدگاه سهروردی و کشف نظر نهایی وی است.حاصل این تحقیق آن است که علی القاعده سهروردی طبق مبانی خود در نهایت می بایست منکر تناسخ باشد، اما عبارات نهایی وی در حکمه الاشراق که بنوعی فصل الخطاب و دیدگاه نهای وی محسوب می شود، حکایت از تردید وی در این باب دارد. از اینرو، نمی توان این نظر را که سهروردی نهایتا قایل به بطلان تناسخ گردیده و نیز این دیدگاه که وی معتقد به تناسخ شده است را پذیرفت. شاید عدم تمایزگذاری مساله حشر و تناسخ در کلمات اهل شهود، شهودات خودش و همینطور رازآلود بودن کلام حکیمان یونان و ایران باستان در تردید سهروردی بی تاثیر نبوده باشد.

مقاله حاضر در صدد بیان چگونگی هبوط و صعود انسان در قوس صعود و نزول بوده و بیان می شود که انسان چگونه بر اساس مبانی فلسفی در عالم دنیا سیر تکاملی خود را طی می کند. از آنجا که این سیر حد یقف نداشته و ذاتی انسان است، تکامل وی در عالم برزخ و آخرت نیز امتداد پیدا می کند. اما نظر به نامتناهی بودن ذات و اسما و صفات الهی، انسان نیز اگر بخواهد به خدا گونگی برسد در این تکامل در هیچ نقطه ای متوقف نشده و تا بینهایت به سیر تکاملی خود ادامه می دهد.

لوگوس، کلید شناخت هراکلیتس است که برای فهم آن باید مقدمات متعددی را فرا گرفت:1- توجه به بار معنایی که در پشت آن نهفته است، بجای پرداختن به ترجمه لفظی که به هیچ زبان دیگری برگرداننده نمی شود؛2- بررسی سیر تحول مفهوم لوگوس و کوشش برای نزدیک شدن به درک معنای اصیل آن نزد یونانیان با عدم تحمیل مبانی معرفتی امروزی بر استنباط آنان؛3- آشنایی با فرهنگ یونان باستان و نحوه نگرش آنها به عالم، برای بررسی روابط پیچیده و تو در توی لوگوس با سایر مفاهیم پایه (ظهور، حقیقت و طبیعت) و برعکس.4- شناخت رسوخ ژرف هراکلیتس (اصالت او) در این فرهنگ و نوآوری های اعجاب آورش (عظمت او) در غنی کردن این مفهوم؛5- درک جهان بینی اصیل، عظیم و هماهنگی ای که پدیده آورده و سه حوزه تفکر، اخلاق و سخن گفتن را به هم پیوند داده است.پس از طی مراحل فوق به این پرسش می توان پاسخ داد: که آیا او فیلسوفی است که در هاله ابهام سخن می گوید یا متفکری چند بعدی که یکی از بزرگترین چهره های درخشان اندیشه بشری، که برای فهم رموز و اشارات جمله ای از جمله های قصارش باید طول و عرض فرهنگ یونان را مطالعه و بررسی کرد؟