علوم حدیث
سال:1389 | دوره:15 | شماره:4 (58) |تعداد مقالات:11

چکیده فارسی:میراث حدیثی مسلمین، دیر بازی است که از جمله محورهای مهم مطالعات غربیان در گرایش اسلام شناسی قرار گرفته است و تاکنون بررسی های متنوعی درباره جایگاه، خاستگاه، شیوه ها و فرآیند انتقال، سیر تاریخی، حوزه ها و مکاتب، منابع و جوامع حدیثی، فهم و نقد حدیث، روش ها و رهیافت های نوین حدیث پژوهی، توسط مستشرقان انجام شده است، تالیف نگاشته های متعدد، و ارائه نظریه های گونه گون در مباحث متعدد حدیث پژوهی در قالب صدها کتاب و مقاله، رهاورد تلاش غرب در طول سه قرن اخیر بوده است، مطالعات حدیثی مستشرقان، دامنه گسترده ای داشته و بررسی دیدگاه های فرق و مذاهب مختلف جهان اسلام، اعم از شیعه و سنی، در مسائل حدیثی، بویژه در موضوعات مورد اختلاف مذاهب، وجهه همت آنان بوده است و در قالب رویکردها و رهیافت های متنوعی همانند تاریخی فقهی، سیاسی، اجتماعی، تفسیری تحلیلی و گاه عرفانی در مطالعات حدیثی ظهور کرده است. در این پژوهه به بررسی توصیفی دیدگاه های مهم غربیان در موضوعات حدیث شیعه، فقه الحدیث، کتابت و اسناد پرداخته شده است. چکیده عربی:نال التراث الحدیثی الإسلامی منذ قدیم الأیام اهتمام المستشرقین و نالته دراسات الغربیین فی فرع معرفة الإسلام، و قد قاموا بدراسات متنوعة حول منزلة الحدیث، منشأه، أسالیب و مراحل نقله، المراحل التاریخیة، المدارس الحدیثیة، المصادر و الجوامع الحدیثیة، فهم الحدیث و نقده، أسالیب و مستحدثات التحقیق الحدیثی.إن التآلیف المتنوعة و إبداء النظریات المختلفة فی الأبحاث المتعلقة بالأبحاث الحدیثیة و التی تمثلت فی مئات الکتب و المقالات، هو نتیجة ما بذله المستشرقون من مساعی خلال القرون الثلاثة الأخیرة.إن أبحاث المستشرقین الحدیثیة لها أفق واسع، فشملت دراسة النظریات المختلفة للفرق و المذاهب الإسلامیة، شیعیة و سنیة، و بذلوا اهتمامهما بالغا بالأبحاث الحدیثیة التی تغلب علیها الصبغة الخلافیة بین المذاهب، و ظهرت ضمن میولات و وجهات نظر متنوعة، نظیر التاریخ الفقهی، و السیاسی، و الاجتماعی، و التفسیر التحلیلی، و العرفانی أحیانا. المقال الحاضر تناول أهم النظریات الغربیة فی المواضیع الحدیثیة الشیعیة، من فقه الحدیث، و تدوینه، و أسناده، و ذلک بدراسة توصیفیة.

چکیده فارسی:بی شک، حجیت روایات آحاد در حوزه اعتقادات، از تاثیرگذارترین مباحث در حوزه های تفسیر و عقاید و کلام است که سبب رویکرد متفاوت در شیوه و روش مراجعه به متون عقایدی و نظام کسب عقیده می شود.در این مقاله نخست، تلاش شده که با بررسی آرای بزرگان علم اصول در سه دوره زمانی پیاپی، چگونگی شهرت انتسابی که در مخالفت متقدمان و متاخران اصولی وجود دارد، به طور جدی بازبینی شود، و سپس با بررسی مبانی تاثیرگذار در شکل گیری نظام مخالفت با حجیت روایات آحاد عقایدی، دست یابی اخبار آحاد به قله های حجیت در حوزه عقاید ممکن گردد. چکیده عربی:لا شک و لا ریب أن حجیة أخبار الآحاد فی نطاق العقائد هو أکثر الأبحاث الأصولیة تأثیرا ضمن نطاق التفسیر والعقائد والکلام، و لا شبهة أن اتخاذ موقف معین فی هذا المجال له دور فاعل و تأثیر جذری فی أسلوب تعاطینا مع الروایات العقائدیة و کیفیة اکتساب العقیدة منها.حاولنا فی هذا المقال أولا أن نتناول بالبحث آراء کبار الأصولیین فی ثلاثة عصور متتالیة لندرس و نعید النظر فیما اشتهر من وجود الخلاف بین القدماء والمتأخرین من الأصولیین فی هذا المجال. ثم بحثنا الأسس والمبانی المؤثرة فی منظومة المخالفة لحجیة أخبار الآحاد فی العقائد، و انتهینا بذلک إلی إمکان الرقی بأخبار الآحاد فی نطاق العقائد إلی أسمی قمم الحجیة.

چکیده فارسی:با این که اشتمال قرآن کریم بر آیات محکم و متشابه، نص صریح قرآن در آیه هفتم سوره آل عمران است، با این حال، هنوز برخی از زوایای این بحث در پرده ابهام قرار دارد. به طور کلی، یکی از مشکلاتی که در تفسیر مفاهیم و مصادیق واژه ها و اصطلاحات قرآن و هر متن تاریخی دیگر به وجود می آید، تغییر معانی اصطلاحی واژه ها در گذر زمان و در نهایت، خلط و در هم تنیدن معانی مختلف یک اصطلاح است. در هر زبانی اصطلاحات دچار تغییر در معانی می شوند و در هر زمان چه بسا معانی جدیدی به برخی واژه ها تزریق می شود که با معنا یا معانی قبلی قدری متفاوت می شود. به نظر می رسد که اصطلاح دوگانه «محکم و متشابه» نیز در زمره همین اصطلاحات است.این مقاله در صدد است تا بین آنچه که در احادیث و آثار در تبیین معنا و مصداق محکم و متشابه آمده، با آنچه که متقدمان و متاخران و معاصران در این باره گفته اند، مقایسه ای انجام دهد و آن گاه، با توجه به فضا و سیاق آیه هفتم سوره آل عمران به داوری بنشیند که این اصطلاحات در گذر از دو دوره «اثر» و «رای» تا چه اندازه از اصطلاح اولیه قرآنی خود دور شده اند.به نظر نویسندگان مقاله، دو قرآن پژوه بزرگ معاصر، علامه محمد حسین طباطبایی و آیه اله محمد هادی معرفت با نقد اصطلاح محکم و متشابه نزد اصولیان و مفسران پیشین، با تبیینی نسبتا جدید از محکم و متشابه، به اصطلاح قرآنی نزدیک تر شده اند و نیز آنچه در احادیث و آثار آمده، گرچه تا حدودی قرین اضطراب و تشویش است، اما به اصطلاح قرآنی نزدیک تر است تا آنچه که ابتدا در اصطلاح اصولیان و سپس مفسران و دانشمندان علوم قرآنی رایج شده است. چکیده عربی:یحاول المقال الحاضر إجراء مقایسة بین ما ورد فی الأحادیث والآثار فی خصوص معنی المحکم و المتشابه ومصادیقهما، و بین ما قاله المتقدمون و المتأخرون و المعاصرون فی هذا المجال، و بلحاظ أجواء و سیاق الآیة السابعة من سورة آل عمران المبارکة نجلس علی طاولة التحکیم لنری مقدار ما ابتعدت به هذه الاصطلاحات عن معناها الأولی والقرآنی عند عبورها من مرحلتی «الأثر» و «الرأی».الذی یراه کتّاب المقال هو أن الباحثین القرآنیین الکبیرین فی العصر الحاضر و هما العلامة الطباطبائی و آیة الله محمد هادی معرفة ومن خلال نقدهما لاصطلاح المحکم و المتشابه عند الأصولیین و قدماء المفسرین، استعرضا معنی جدید نسبیا للمحکم و المتشابه، و هذا المعنی أقرب للاصطلاح القرآنی. کما أن ما جاء فی الأحادیث و الآثار – و إن کان فیه نوع من التشویش و الاضطراب - هو أقرب للاصطلاح القرآنی من الاصطلاح الرائج بین الأصولیین و المفسرین و علماء علوم القرآن.

چکیده فارسی:فهم معانی واژگان روایات از اهمیت خاصی برخوردار است. مراجعه به کتب لغت در این زمینه، بسیار مفید، لازم و کارگشاست، ولی با این حال، کافی نیست. کتب لغت قابلیت ارائه تمام زوایای معانی بسیاری از واژگان روایات را ندارند. این نوشتار، در پی آن است تا با ارائه دلایلی نشان دهد که نمی توان برای فهم معانی تمامی واژه های روایات، تنها به معانی ارائه شده از سوی لغویان اکتفا نمود. این کار، دست کم، در مورد بسیاری از این گونه واژه ها با آسیب هایی همراه خواهد بود. همچنین بررسی برخی از شیوه های مفهوم شناسی واژگان روایات از متون دینی، از دیگر بخش های این نوشته خواهد بود. در پایان نیز چند واژه را با اعمال این شیوه، معنایابی خواهیم کرد. چکیده عربی:یحظی فهم المفردات الواردة فی الروایات الشریفة بأهمیة خاصة، و الرجوع لکتب اللغة فی هذا المجال مفید و نافع، إلّا أنه لیس کافیا، فکتب اللغة لا تفی ببیان تمام الخصوصیات المعنویة للکثیر من المفردات الحدیثیة.المقال الحاضر یحاول أن یعرض الأدلة الدالة علی أن فهم جمیع المفردات الروائیة لا یتسنی من خلال الرجوع لخصوص المعانی المذکورة فی کتب اللغة. و أن الاعتماد علی خصوص المعانی المذکورة فی کتب اللغة له تبعاته الخاصة فی الکثیر من الموارد. کما سنبحث عدد من الأسالیب المتداولة فی فهم المفردات الحدیثیة. و أخیرا سنطبق هذا المنهج لفهم بعض المفردات.

چکیده فارسی:آنچه در این نوشتار به دنبال آن هستیم، به دست آوردن ملاک ها و معیارهایی از قرآن و احادیث معتبر است تا بتوان با آن ملاک ها، روایاتی را که احتمال اشتمال آنها بر اعتقادات و مفاهیم غلو آمیز می رود، شناسایی کرد.در آیات قرآن، غلو همزاد و همراه کفر و شرک است و غالیان کسانی هستند که اعتقاد و سخنشان در باره دیگران به نفی ربوبیت الهی می انجامد و انکار عبودیت و بندگی دیگران را در پی دارد. انتساب ربوبیت و الوهیت به غیر خدا، انتساب صفات اختصاصی الهی به غیر خدا و نفی بشریت پیامبران الهی، ملاک های غلو در قرآن است، در روایات نیز، علاوه بر موارد قرآنی، اموری چون ادعای نبوت ائمه ‰ و تفضیل ائمه ‰ بر پیامبر … از مصادیق غلو شمرده شده است. بررسی روایات موسوم به «قولوا فینا ما شئتم» نیز بخش پایانی این نوشته را تشکیل می دهد. چکیده عربی:نحاول فی هذه المقال أن نستنبط معاییرا من القرآن الکریم و الأحادیث المعتبرة، کی نقیّم بها الروایات المشتملة علی بعض المفاهیم التی نحتمل کونها من الغلو. فالغلو فی منظار القرآن الکریم توأم للشرک و الکفر، و الغلاة هم من کانت عقائدهم أو کلامهم فی شأن الآخرین ینتهی لانکار ربوبیة الله سبحانه و تعالی و إنکار عبودیة الآخرین له.إن نسبة الربوبیة والالوهیة لغیر الله سبحانه، و نسبة الصفات الصة بالله لغیره سبحانه، و نفی البشریة عن الأنبیاء والأوصیاء، تعد معاییراً للغلو من منظار القرآن الکریم. کما ذکرت الروایات الشریفة أمورا أخری باعتباها مصادیق للغلو، نظیر: دعوی النبوة للأئمة، تفضیل الأئمة علی النبی. والقسم الأخیر من المقال یتمثل فی دراسة الروایات التی ورد فیها «قولوا فینا ما شئتم».

چکیده فارسی:شیخ بهاییŠ دانشمند بزرگ شیعه، دانش ‏های قرآن، حدیث، فقه، اصول، عرفان، ریاضیات، معماری، ادبیات و شعر را با هنرمندی گردآورده است. ابعاد مختلف علمی این عالم فرزانه شایسته بازشناسی و تحلیل است. این نوشتار به بررسی یکی از ابعاد شخصیتی او، یعنی توانایی علمی ‏اش در دانش‏ های حدیثی پرداخته است. مجموعه دانش ‏های رجال، درایه و مصطلحات و فقه الحدیث و میزان پردازش به آنها در آثار شیخ بهایی به گونه ای قابل ملاحظه است و ورود و خروج عالمانه و نوآوری‏ های تحسین برانگیزش قابل ستایش. چکیده عربی:الشیخ البهائی العالم الشیعی الکبیر، الذی استطاع أن یجمع بفنه علوما مختلفة من قبیل علوم القرآن، الحدیث، الفقه، الأصول، العرفان، الریاضیات، فن العمارة، الأدب و الشعر.الأبعاد العلمیة المختلفة لهذا العالم الجلیل جدیرة بإعادة النظر و التحلیل. المقال الحاضر یتناول أحد أبعاد هذه الشخصیة الجلیلة، و هی قدرته فی علوم الحدیث، فیمکننا أن نلحظ فی مؤلفات الشیخ البهائی مجموع علوم الحدیث من الرجال و الدرایة و الاصطلاحات و فقه الحدیث، وأن نلحظ مقدار تعرضه لها، کما أن دخوله فی هذه الأبحاث و خروجه منها و إبداعه فیها، جدیر بالتحسین.

چکیده فارسی:راویان و جامعان روایی احادیثی را به پیامبر ˆ نسبت می دهند که درون مایه آن به نوعی فضیلت و برتری اهل فارس است. فضیلتی که چنانچه در ستاره ثریا هم باشد، اهل فارس بدان نایل خواهند شد. این فضل و برتری در روایات، حداقل با سه واژه «ایمان»، «علم» و «دین» آمده است. این احادیث را می توان در مجامع حدیثی، کتاب های تاریخی و تفاسیر شیعه و اهل سنت جستجو نمود. در این مقاله نخست، گستره انعکاس روایات اهل سنت که از بسامد بیشتری برخوردار است مورد بررسی قرار گرفته، سپس به نقل های امامیه خواهیم پرداخت. آن گاه، به بررسی محتوای آنها پرداخته، دیدگاه های گوناگون در باره مصادیق آنها مورد بحث قرار خواهد گرفت. در ارزیابی این روایات، چند دیدگاه اساسی مطرح شده است، به این صورت که گروهی با اعلام صحت و یا سکوت، موافقت خود را با آنها ابراز داشته و برخی دیگر که همگی از متاخران هستند مخالف این احادیث بوده، تمام آنها را جعلی می پندارند. در این میان دیدگاه بینابینی وجود دارد که برخی را صحیح و برخی را تحریف شده می داند. در پایان با بررسی رجالی و سندی روایات، صحت آن به بحث گذاشته شده است. چکیده عربی:نسب بعض الرواة و مؤلفی الجوامع الحدیثیة بعض النصوص للنبی تتضمن فضیلة و تفضیلا لأهل فارس، وهی أنه لو کانت فضیلة فی الثریا لنالها أهل فارس. وقد ورد هذا الفضل و التفضیل فی الروایات ضمن ثلاث عناوین علی الأقل هی: الإیمان، العلم، الدین. ویمکننا العثور علی هذه النصوص فی الجوامع الحدیثیة، و کتب التاریخ و التفسیر، للشیعة و أهل السنة.تطرقنا فی هذا المقال أولا إلی انعکاس هذه الفکرة بشکل واسع فی روایات أهل السنة حیث نجد لها ترددا واسعا فی کتبهم، ثم تعرضنا لنقل الإمامیة لهذه الروایات، ثم تناولنا مضامینها بالبحث، حیث تختلف الأنظار تجاه مصادیقها. وفی مقام تقییم هذه الروایات توجد عدة نظریات أساسیة، حیث صرح البعض بصحة هذه الروایات، و حاول آخرون إعلام موافقتهم لها من خلال سکوتهم عنها، بینما خالفها عدد آخر - وهم جمیعاً من المتأخرین - و رأوا أنها جمیعا من الموضوعات، کما اختار البعض حدا وسطا بین المسلکین المذکورین، فقالوا بأن بعضها صحیح و الآخر محرّف. وفی الختام تناولنا أسانیدها بالدراسة الرجالیة والسندیة لندرس صحتها من هذا الجانب أیضا.

چکیده فارسی:خمس یکی از مباحث مهم حدیثی، فقهی و قرآنی است، وجوب این فریضه به قرآن و اجماع مسلمین ثابت است. با وجود اتفاق نظر در اصل وجوب آن، در برخی احکام، مانند مالکیت، موارد تعلق و مصرف آن میان فقیهان و پیشوایان مذاهب اختلاف است. منشا این اختلاف، احادیث فراوانی است که از فریقین در باره برخی احکام آن آمده است. احادیث، برداشت ها و نظریات محدثان و فقیهان اهل سنت، در کشف فضای فکری و به دست آوردن حکم شرعی، نقش برجسته ای دارد. خمس در صحیح البخاری به عنوان مهم ترین کتاب حدیثی اهل سنت چه جایگاهی دارد و احادیث مربوط به این فریضه الهی در آن چگونه چینش شده است؟ بخاری نیز به عنوان محدث، فقیه و مفسر نسبت به این مبحث چه روی کردی داشته است و برداشت و دیدگاه وی نسبت به این اخبار چگونه بوده است؟ این پژوهش در پی پاسخ به این پرسش هاست و در آن، تحلیلی از بحث خمس در صحیح البخاری ارائه می گردد. وی احادیث مربوط به خمس را در همه مجلدات جامع خویش به جز یک جلد و در بخش های گوناگون آورده است. پراکندگی و تکرار که از ویژگی های کلی صحیح البخاری است در این بحث نیز مشهود است. برداشت های متفاوت و در برخی موارد ناسازگار با یکدیگر از احادیث در عناوین ابواب به روشنی به چشم می خورد، افزون بر این که در برخی موارد، تناسب عنوان با احادیث یاد شده روشن نیست. احادیث خمس به دو گونه مطرح شده است: در ابوابی که واژه خمس به صراحت در عنوان باب آمده است و ابوابی که به طور ضمنی به بحث خمس پرداخته شده است. چکیده عربی:یمثل الخمس أحد الأبحاث الهامة حدیثا و فقها و قرآنا، ووجوب هذه الفریضة الإلهیة ثابت بالقرآن و إجماع المسلمین. و علی الرغم من الاتفاق فی أصل وجوبه إلّا أنه وقع الاختلاف بین فقهاء المذاهب الإسلامیة فی بعض أحکامه، نظیر ملکیته، ما یتعلق به، و مصارفه. و منشأ هذا الختلاف هو اختلاف الروایات الکثیرة المرویة فی کتب الفریقین فی تلک الأحکام.فالأحادیث و ما یستنبط منها و آراء الفقهاء و المحدثین من أهل السنة لها دور فاعل فی التعرف علی الأجواء الفکریة التی صدرت فیها الروایات و استنباط الحکم الشرعی.فما هی منزلة الخمس فی صحیح البخاری الذی هو أهم مصادر الحدیث عند أهل السنة؟ و کیف رتبت أحتدیث الخمس فی هذا الکتاب؟ و ما هو موقف البخاری باعتباره محدثا و فقیها و مفسرا تجاه هذه الروایات؟ و ما الذی استنبطه منها؟البحث الحاضر للإجابة علی الأسئلة المتقدمة، و استعرضنا خلال قسمین تحلیلا لبحث الخمس فی صحیح البخاری، فأورد البخاری روایات الخمس ضمن أحد الإطارین التالیین: الأحادیث التی وردت ضمن الأبواب المصرح فیها بعنوان الخمس، و الأحادیث التی وردت ضمن الأبواب التی تناولت الخمس بشکل ضمنی.

چکیده فارسی:باران رحمت الهی است، خداوند با فرو فرستادن این عامل حیات، سرسبزی نشاط و شادابی را بر همگان رقم زده است.باران و سودمندی های آن بارها در روایات اسلامی مطرح شده است و در آنها به نوشیدن از آب باران توصیه شده و از آثار مهم آن در دفع بیماری ها سخن به میان آمده است.در روایات، به زیبایی، ارتباط میان بارش باران و معنویت ترسیم شده و گناهان مانع نزول باران فهرست شده اند، ولی در این که منشا باران، ابرها هستند یا این که باران در لایه ای فراتر از ابرها شکل می گیرد و ابرها حکم غربال را دارند، روایاتی وجود دارد که نیاز به بررسی بیشتری دارند. برخی این روایات را مخالف قرآن یا مخالف علم تلقی کرده و به دلیل ضعف سندی آنها را وانهاده اند. در این مقاله این روایات از جهت متنی و سندی مورد بررسی قرار گرفته اند. چکیده عربی:المطر الذی هو مظهر من مظاهر الرحمة الإلهیة، و بإنزال الله لهذا العامل الحیوی، یبعث النشاط و البهجة للجمیع.و قد تعرضت الروایات الإسلامیة للمطر و فوائده، و أوصت بشرب مائه، و أوضحت آثاره الهامة فی دفع الأمراض.هذا و قد ذکرت الروایات بشکل لطیف الترابط الموجود بین نزول المطر و القضایا المعنویة، فالذنوب أحد الموانع لنزول المطر. نعم اختلفت الروایایات فی أن الغیوم هل هی منشأ الأمطار، أم أن منشأ المطر طبقات فوق الغیوم، و الغیوم بمثابة غربال له. و لهذا فإن الروایات المذکورة بحاجة للبحث والدراسة، علما أن بعض هذه الروایات قیل إنها مخالفة للقرآن، أو مخالفة للعلم، و قد تم طرحها نظرا لضعف أسانیدها. المقال الحاضر تناول هذه الروایات بالبحث من ناحیتی المتن والسند.

چکیده فارسی:پژوهش حاضر بر آن است تا تاریخ حدیث شیعه را در محدوده زمانی پنج قرن نخست هجری در بخشی از آسیای میانه (ماوراء النهر) بررسی کند. برای این منظور شاخصه های اساسی که به بررسی تاریخ حدیث این منطقه منجر می شود مطالعه و به تفکیک بررسی شده است. این شاخصه ها عبارت اند از: تعداد راویان، جلسات حدیث، کتاب های حدیث و موضوعات آنها، ارتباط با دیگر حوزه های حدیثی و نحوه تعامل حدیثی با اهل سنت منطقه.از آنجا که این منطقه در شرق بلاد اسلامی، بسیار وسیع بوده و در دوره های مختلف نیز حالت های گوناگون به خود دیده است در نحوه بررسی این شاخص ها عناصر زمان و محدوده جغرافیایی مورد توجه قرار گرفته است. چکیده عربی:المقال الحاضر بصدد دراسة تأریخ حدیث الشیعة فی القرون الخمسة الأولی فی منطقة آسیا الوسطی (ما وراء النهر). و لتحقیق هذا الهدف تمت مراجعة تمام العناصر الأساسیة التی تنتهی لدراسة تاریخ حدیث الشیعة فی هذه المنطقة، و تمت دراستها بشکل مفکک. هذه الأمور عبارة عن: عدد الرواة، مجالس الحدیث، کتب الحدیث و مواضیعها، ارتباطها بالمدارس الحدیثیة الأخری، و کیفیة التعامل الحدیثی مع أهل السنة فی تلک المنطقة.و نظرا لسعة هذه المنطقة و الواقعة فی شرق العالم الإسلامی، و أنها أخذت حالات مختلفة خلال العصور المختلفة، فقد لوحظ عاملا الزمان و الحدود الجغرافیة فی دراسة هذه العناصر.