علوم حدیث
سال:1386 | دوره:12 | شماره:2 (44) |تعداد مقالات:10

در حدیثی از رسول خدا (ص) نقل شده است که نیک بخت در شکم مادرش نیک بخت بوده و بدبخت نیز وضعیتی مشابه دارد.در این مقاله، ضمن اشاره به مصادر این حدیث و اعتبار آن، به تحلیل روایت پرداخته و با بیان چهار معنا برای حدیث معنای نخست ترجیح داده شده است.

تفسیر روایی گرچه خود از سودمندترین شیوه های تفسیری محسوب می گردد و نقش بی بدیلی در این رابطه برجای می گذارد، لکن گاه استناد به آن می تواند آبشخور دیدگاه هایی غریب و بیگانه با روح و مقصد قرآن گردد. این بدان سبب است که در میان روایات، سره و ناسره و صحیح و سقیم به هم درآمیخته و تمایز آنها باتوجه به گرایش ها و پندارهای متفاوت و مختلف مذهبی کاری سهل به شمار نمی رود. این مقاله بر آن است تا شایستگی ها و بایستگی های این نوع از تفسیر را در فی ظلال القرآن - که در زمره برجسته ترین تفاسیر معاصر است - بنمایاند.

دانش تاریخ در میان اعراب جاهلی با افسانه و خرافات درهم آمیخته بود. با ظهور اسلام این رشته از معرفت بشری حول شخصیت تاریخی پیامبر اسلام (ص) پدید آمد و به تدریج به علمی مستقل با اشکال و انواع مختلف تبدیل شد. تاریخ در آغاز بخشی از حدیث به شمار می رفت و به روش آن نقل و روایت می شد. به همین دلیل بعضی از مجامیع حدیثی، رویدادهای صدر اسلام بویژه شخصیت، سیره و شرح نبردهای پیامبر اکرم را در کنار روایات فقهی و تفسیری گزارش کرده اند.بی شک تاریخ نگاری اسلامی در پیدایی خود، مرهون حدیث است و بدین جهت پیوند عمیقی با آن دارد. البته حدیث نیز از این ارتباط سود برده است. معرفت تاریخی در شناخت میزان قوت و ضعف راویان - که اساس علم رجال در حدیث است - و نیز در تبیین، فهم و نقد اسناد، منابع و متون حدیثی موثر بوده است.در این مقاله، پس از مفهوم شناسی تاریخ و حدیث، به بررسی نحوه پیدایش و گسترش تاریخ نگاری اسلامی پرداخته شده و سپس با تبیین پیوند این دو علم، به برآمدن تاریخ از حدیث و نیاز حدیث به تاریخ اشاره شده است.

یکی از ادله مخالفان روش تفسیر قرآن به قرآن و نیز تفسیر موضوعی قرآن، روایات ضرب قرآن به قرآن است. در نگاه آنان، این روایات گویای ناهمگونی این روش تفسیری با فهم درست آیات و ایجاد اختلاف و مشکلات جدی در عرصه تفسیر قرآن خواهد بود و شاید، پیروی از روش پیروان دیگر ادیان آسمانی در تحریف و به انزوا کشاندن آیات در عرصه زندگی باشد.تلاش راقم این سطور آن است که با گردآوری روایات ضرب قرآن به قرآن در کتاب های فریقین، به بحث سندی و فقه الحدیثی این روایات پرداخته گردد و تفاوت تفسیر قرآن به قرآن و مساله ضرب قرآن به قرآن مورد بررسی قرار گیرد و تلاش شده است تا فهم درستی از روایات ضرب قرآن به قرآن را ارایه کند.

درباره روش های تفسیری بسیار سخن گفته شده است و در زمینه تفسیر ماثور و روش های تفسیری معصومین (ع) نوشته هایی یافت می شود که در غالب آنها سعی بر تطبیق میان کلام معصومین با یکی از روش های تفسیری بوده است، اما در آنها کمتر به خود نمونه تفسیری پرداخته شده است. این مقاله درصدد است تا علاوه بر تطبیق برخی نمونه های موجود در نهج البلاغه با روش های تفسیری به خود نمونه تفسیری هم بپردازد. این کار با بررسی هفت نمونه تفسیری - که مربوط به چهار روش مهم تفسیری است - صورت گرفته، اگر چه درهر بخش درباره آن روش تفسیری هم توضیحی ارایه شده است.

مساله جمع و تدوین قرآن کریم و بررسی احادیث مربوط به آنان یکی از مهم ترین مباحث علوم قرآنی است. عالمان اسلامی علاوه بر اهمیت خود موضوع از آن رو که فضل جمع قرآن را به خلیفه ای خاص نسبت دهند، درباره آن بحث کرده اند. اما دانشمندان غربی انگیزه های دیگری برای تحقیق در این مساله داشته اند. خاورشناسان در مطالعات قرآنی خود همواره در پی مقایسه قرآن کریم با کتب مقدس در ویژگی های مختلف بوده اند و سعی کرده اند خاستگاهی یهودی برای قرآن و مفاهیم آن اثبات کنند. از سوی دیگر مشاهده می شود مناقشات مربوط به تاریخ تدوین متن عهدین را به تاریخ تدوین قرآن نسبت داده اند. پس از نولدکه، دانشمند آلمانی که دیدگاه مسلمانان در جمع قرآن را تقریبا پذیرفته است، خاورپژوهان دیگر در پی نقد و رد آرای مسلمانان در این باره بوده اند. پرفسور هارالد موتسکی در این مقاله، با استفاده از منابعو ماخذ متقدمی که اخیرا در دسترس قرار گرفته اند و نیز با به کاربردن روش های پژوهشی نوین در مطالعات تاریخی، همه احادیث جمع و تدوین قرآن با نقل های گوناگون آن در منابع متقدم و متاخر را بررسی کرده و با روش تحلیل ترکیبی اسناد و متن ثابت می کند، مطالعات قبلی خاورپژوهان در این موضوع هم به لحاظ مقدمات و پیش فرض ها و هم به لحاظ روش شناسی و نتایج قابل نقد است. پرفسور موتسکی پس از تبیین آرای دشمنان غربی و نقد تفصیلی آنها به این نتیجه می رسد که مطالعات مسلمانان در این موضوع معتبرتر و قابل استفاده تر از مطالعات غربی است.

فعالیت و تعامل مکاتب حدیثی امری است که از دیرباز در رونق و اعتلای حدیث پژوهی نقش بسزایی داشته است. گاه، این تعامل و ارتباط به حدی عمیق و وثیق می گردد که نشانه های تاثیرپذیری در رویکردهای حدیثی و آرای روایی بارز می گردد.از میان مکاتب، دو مکتب ری و بغداد به سبب نقش مهم و بنیادین در تقویت حدیث شیعه، هر کدام به تنهایی از اهمیت بسزایی برخوردارند و به خاطر همین موقعیت، تعامل این دو مکتب و تبیین حدود تاثیر و تاثر آن دو می تواند یک محقق حدیث پژوه را در اخذ آرای حدیثی یاری رساند. در این نوشتار ما برآنیم تا تعامل رجالی این دو مکتب را بررسی کنیم.

پیدایش و تثبیت مکاتب نخستین حدیثی در مناطق گوناگون جهان تشیع، با سیر انتقال کتاب ها ارتباطی ناگسستنی دارد؛ زیرا حدیث شیعه در قالب کتب و مصنفات جلوه گر است و کمتر بر نقل های شفاهی تکیه دارد. دانشیان شیعه هم در رحلات و سفرهای حدیثی خویش بر آن بوده اند که کتاب های منطقه مبدا را از طریق محدثان بزرگ و مشایخ اجازه آن اخذ کرده، به منطقه خویش منتقل کنند. در این مقاله سعی شده با واکاوی تراجم موجود در الفهرست شیخ طوسی و رجال النجاشی و بررسی اسناد و طرق موجود در آنها، سیر انتقال میراث مکتوب درمیان شهرهای مهم شیعه نشین باز شناخته شود تا از این گذر، روند شکل گیری مکاتب بزرگی چون قم، بغداد و خراسان آشکار گردد و واسطه های انتقال کتب میان مدارس حدیثی و مشایخ اجازه هر منطقه شناسایی شوند.

حصول اطمینان به صدور حدیث از جانب معصومان امر مهمی است که با شناخت حکم راویان سند گره خورده است. هر گونه خللی در سند ممکن است، اعتبار حدیث را از جنبه صدوری دچار خدشه کند. اما برای رفع خلل های احتمالی وارده بر اسناد بعضی از روایات، که عمدتا دامنگیر «عناوین» و «عبارات سند» شده، چه راهکارهایی را می توان به کار بست و چه قراینی را باید ترتیب داد؟ مقاله در پاسخ از پرسش فوق، و تنها در مقوله اختلالات مربوط به تحریفات، به سامان رسیده و نتایج حاصله را دو مقوله راهکارها و قراین صورت بندی کرده است:راهکارهای خلل زدایی: 1- مطابقت دادن اسناد روایات متحد المضمون یا متشابه السند با یکدیگر، 2- رجوع به اصول روایی و مصادر رجالی یا مشیخه و مقایسه اسناد روایات با اسناد و طرق موجود در این گونه منابع، 3- مراجعه به شروح و جوامع روایی ثانویه، 4- طبقه شناسی راویان و مشایخ آنها، 5- استقصای روایت کنندگان از یک عنوان.قراین خلل زدایی: 1. عدم امکان جمع دو نسب مختلف برای عنوان واحد، 2. وجود عنوانی غریب در سند بدون موجه بودن جهت ابهام آن، 3. ناهماهنگی اجزای سند از جهت قواعد دستوری، 4. ورود روایت درکتب غیر مشهور.

عالمان و محدثان شیعه و سنی در بررسی و نقد احادیث، ملاک های مختلفی ارایه کرده اند و طبق آن به شناسایی احادیث موضوع از میان احادیث رسیده، پرداخته اند.این جوزش مدعی است با به کارگیری معیارهای صحیح سنجش حدیث، به معرفی احادیث جعلی پرداخته است، لکن با بررسی نوع این احادیث و روش جعلی معرفی کردن آن، این نتیجه حاصل می شود که او در بررسی احادیث دچار خطاهایی شده است که این خطاها به نقد سند و متن حدیث بر می گردد که با عنایت به آنها و توجه به شخصیت و اعتقادات ابن جوزی، ریشه اشتباهات وی شناسایی می شود.