علوم حدیث
سال:1384 | دوره:10 | شماره:4-3 (38-37) |تعداد مقالات:15

نویسنده در این مقاله می کوشد با معرفی مهم ترین مسایل و مباحث علمی مورد بحث جریان ها و گرایش های مختلف حدیث پژوهی در مغرب زمین طی دو قرن اخیر، مروری کامل بر تمام آرای موافق و مخالف در میان حدیث پژوهان غربی و گاه، محققان مسلمان انجام دهد. وی پس از بیان مقدمه ای کوتاه، به خاستگاه و نقل حدیث پرداخته و در آن، مبادی مطالعات حدیثی جدید، خاستگاه و ارزش تاریخی، شیوه های حفظ و نقل حدیث را بررسی کرده و در فصل دیگر به خاستگاه و وثاقت (اعتبار) اسناد پرداخته است. اسناد در مطالعات اسلامی و غرب، و تاریخ گذاری از روی سندها، عناوین بخش های این فصل است. فصل سوم مقاله، درباره روش های تحلیل و تاریخ گذاری احادیث است.

در نگارش و تدوین کتاب های حدیثی، مجموعه های همگن و هم ساختاری مشاهده می شوند که مشابه یکدیگر و یا با هدف واحدی تالیف شده اند؛ نگارش کتاب های امالی و مسائل از این قبیل به شمار می آیند. این مقاله در صدد معرفی کتاب های مسائل و مسائل نگاران است. اسامی این منابع و مولفان آنها از فهرست نامه های اصحاب و بعضی با استناد به اسناد روایان استخراج شده اند. از جمله این مولفان علی بن جعفر عریضی است که بخش قابل توجهی از تالیف او تا کنون بر جای مانده است. معرفی این شخصیت و طرق مختلف نقل نسخه های متفاوت کتاب علی بن جعفر- که به دست بزرگترین محدثان رسیده- در این مقاله مورد بحث قرار گرفته است.

علم اسباب نزول یعنی شناخت موقعیت زمانی، مکانی، فردی، اجتماعی، اعتقادی و دیگر زمینه هایی که نزول آیه یا بخشی از یک سوره را سبب شده است.بیشتر قرآن پژوهان و مفسران معتقدند تنها راه دستیابی به این علم، نقل و روایت است. بسیاری از دانشمندان اهل سنت گفتار صحابه درباره سبب نزول را در حکم حدیث مسند دانسته و دلایلی ذکر کرده اند.در این نوشتار، ضمن بازگویی و بررسی آرای دانشمندان علوم اسلامی درباره صحابه و روایات اسباب نزول تلاش کرده ایم به شکلی تحلیلی، مجموعه روایات صحابه را از اسباب نزول بررسی نماییم. مرویات صحابه درباره سبب نزول، به منزله شهادت از دانسته هایی است که به دلیل حضور در حال و هوای زمان نزول به دست آورده اند، از باب گزارش و اخبار از رویدادها و وقایع هم زمان با نزول آیات، یا تطبیق بعضی حوادث با آیات حجیت دارند و بحث درباره حجیت یا عدم حجیت خبر واحد درباره این گونه اخبار از جمله مستند به سیره عقلاست.

کتابت حدیث پس از صدور از معصوم علیه السلام و به دنبال آن تدوین در کتاب های قابل اعتماد، از عوامل مهم و موثر در حفظ حدیث و جاودانگی آن است. نگارش احادیث در شیعه و اهل سنت، به استناد شواهد تاریخی، وضعیت یکسانی ندارد. نگارش احادیث نبوی- که در حال حاضر در منابع حدیثی اهل سنت تجسم یافته است- در سیر تدوین خود با موانع و محدودیتهای فراوان روبه رو شده و با فاصله زیاد از زمان صدور اولیه محقق گشت، حال آن که کتابت حدیث در شیعه و نسبت به روایات امامان معصوم علیه السلام از زمینه های مناسب و مساعد برخوردار گردید. این مقاله در صدد است تا با اتکا به شواهد تاریخی به بررسی این موضوع بپردازد.

چگونگی تدوین و نقل و انتقال سنت نبوی به نسل ها و عصرها پس از رسول خدا علیه السلام با چالش های گوناگونی روبه رو شد. علی علیه السلام بر کتابت و نقل و گزارش سنت نبوی تاکید می ورزید، اما پس از رسول خدا وضع دگرگون شد. نویسنده در این مقاله بر آن است تا میراث مکتوب علوی را- که در جهت ضبط و ثبت نبوی و نگهداری از میراث رسول خدا علیه السلام به نگارش در آمده است- گزارش کند. وی در ابتدا سخنانی درباره تدوین حدیث و لزوم ثبت، ضبط و نشر آن، از علی علیه السلام نقل کرده است.

دراین مقاله، نتایج پیمایش (Survey) نگرش دانشجویان دانشگاه های دولتی و آزاد شهر تهران در رابطه با قرآن و حدیث مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. تدوین پرسشنامه بر اساس طیف لیکرت صورت پذیرفته که ضریب آلفای Cronbach برابر %73 نشانگر پایانی و قابلیت اطمینان مناسب پرسشنامه است. توزیع پرسشنامه به صورت خوشه ای و تصادفی بوده و تجزیه و تحلیل اطلاعات با آزمون کای دو و استفاده از نرم افزار Spss انجام شده است.با توجه به نتایج به دست آمده- که رابطه معناداری بین پاسخ به سوالات و نوع دانشگاه، مقطع و گروه تحصیلی و تشکل های دانشجویی را نشان می دهد، وجود یک کمیته راهبردی و اتخاذ شیوه نامه مشخص در رابطه با توسعه و تعمیق آشنایی با مفاهیم متعالی قرآن و حدیث در نزد دانشجویان ضروری می نماید. توجه به آموزش های کوتاه مدت و اهمیت مخاطب شناسی برنامه های آموزشی قرآنی از دیگر نتایج این پژوهش است.

در هر دانشی، به طور عام، و در حدیث، به طور خاص، با دو رویکرد و نگرش می توان به پژوهش پرداخت: 1. رویکرد پژوهشی محض یا «ثبوتی» و حقیقت یاب، که ناظر به مقام ثبوت و حقیقت حال مورد پژوهش است، 2. رویکرد کاربردی یا «اثباتی»، که تنها با دید و دغدغه کاربرد نتایج آن، پژوهش می کند؛ اما بسا عدم شناخت ماهیت و قلمرو این دو رویکرد، به ویژه ثبوتی، یا رعایت نکردن بایسته های آنها، موجب خروج از اعتدال در نقد، تاویل یا دفاع از احادیث و کنار نهادن اصول شرعی و منطقی حدیث پژوهی گردد و سبب پیدایش کژی ها و آسیب های جبران ناپذیری، از قبیل: رد و انکار و یا تهاجم به مجموعه ای از میراث معصومان علیه السلام، بستن دریچه هایی از علوم و معارف بی دلیل، معتبر پنداشتن اخباری نا معتبر یا فاقد نصاب لازم اعتبار در حوزه کلام و مانند آن می شود.

یکی از روش های تفسیر قرآن تفسیر روایی است؛ یعنی با استفاده از روایات صادر شده از معصومان به تفسیر قرآن بپردازیم. در این مقاله به دلایل و شواهد ماثور پرداخته شده و از ضرورت آن سخن به میان آمده است. آسیب های تفسیر ماثور از دیگر مباحث این مقاله است که در آن به افراط گری در تفسیر روایی پرداخته شده و راه حل هایی نیز ارایه شده است.نویسنده در پایان نمونه هایی از روایات تفسیری در تفسیر ابوالفتوح رازی را نقل نموده است.

در این نوشتار دعای مشهور ماه رجب- که در این ماه پس از تمامی نمازهای یومیه خوانده می شود- شرح شده است. نویسنده پس از بیان مقدمه ای درباره صدور این دعا از امام صادق علیه السلام منازل چهارگانه رحمت الهی را- که در این دعا اشاره شده- توضیح داده است.این منازل عبارت اند از:1.امید و آرامش، 2. کار و تلاش، 3. نیایش، 4. نیازمندی و تهیدستی.و سپس فرازهای دعا را با توجه به منازل چهارگانه یک یک شرح کرده است.

حدیث موضوع و ساختگی، بنابر شواهد تاریخی و اتفاق علمای مسلمان، از پدیده های کهن میراث حدیثی مسلمانان است که سابقه آن به زمان پیامبر صلی الله علیه و آله  برمی گردد. این پدیده از ابعاد مختلفی، مانند زمان آغاز جعل حدیث، آغاز گران جعل حدیث، زمینه ها و علل جعل حدیث، وضاعان حدیث و… قابل بررسی و مطالعه است. در این مقاله تلاش می شود به اختصار به یکی از این ابعاد، یعنی شیوه های جعل حدیث، پرداخته شود تا معلوم شود که سازندگان احادیث جعلی چگونه به خلق احادیث موضوع می پرداختند. علاوه بر آن، برای تکمیل بحث، به دو مطلب مرتبط دیگر یعنی منابع جعل کنندگان حدیث و مضامین احادیث موضوع، اشاره می شود.

علامه طباطبایی در تفسیر المیزان، پس از تفسیر بخشی از آیات، مبحثی تحت عنوان بحث روایی ترتیب داده و در آن به نقد و بررسی روایات تفسیری پرداخته است نویسنده در این مقاله به بررسی بحث های روایی در تفسیرالمیزان پرداخته است به این نتیجه رسیده است که علامه طباطبایی، روایات تفسیری را به عنوان شاهد و گواه بر روش تفسیری خود ارایه کرده است و هرگاه سیاق آیات را مخالف مضمون روایت ها تشخیص داده، از پذیرش آن روایات اجتناب نموده است.نگاه علامه به روایات حوزه تفسیر برخاسته از روش تفسیری ویژه ایشان است که با نام «تفسیر قرآن با قرآن» شهرت یافته است.علامه طباطبایی در نقد و بررسی روایات تفسیری نقد متن را بر نقد سند مقدم داشته است.

دلایل نگاری، یعنی سعی در اثبات امامه ائمه علیه السلام از راه معجزات و کرامات، رویکردی بوده که در قرون اولیه تشیع مورد توجه عده ای از اخباریان این مکتب قرار گرفته است.از مهم ترین آثار به جای مانده در این موضوع، کتاب دلائل الامامه، منسوب به محمد بن جریر طبری، حاوی بسیاری از روایات پیشینیان در این زمینه است.علی رغم تلاش بزرگانی همچون آقا بزرگ تهرانی در الذریعه و النابس، شوشتری در الاخبار الدخیله و مامقانی در تنقیح المقال در راه شناسایی مولف، هنوز نقاط مبهمی درباره هویت وی وجود دارد. همچنین نکات قابل تامل فراوانی در اسناد و محتوای روایات این کتاب وجود دارد که هنوز کاری درخور آن انجام نشده است. مقاله حاضر سعی دارد نکات یادآوری شده را به بوته نقد و بررسی گذارد.

گروه تفسیر، یکی از گروه های پژوهشی موسسه علمی- فرهنگی دارالحدیث است.نویسنده، در این مقاله، پس از بیان توضیحاتی درباره تفسیر و تاویل، از تفسیر ماثور سخن به میان آورده، پیشینه و جایگاه آن را بر نمایانده است. وی ضمن بیان اهداف گروه، روش تحقق و محصولات آن را معرفی کرده است.

نویسنده در این نوشتار به معرفی کتاب القرآن الکریم و معالم المدرستین، اثر علامه سید مرتضی عسکری پرداخته و ضمن بیان ویژگی های علمی مولف به انگیزه وی از تالیف کتاب، محورها و خطوط کلی مباحث، گستره منابع و روش تحقیق آن اشاره کرده است و کتاب را ردیه ای بر دو کتاب فصل الخطاب میرزا حسین نوری و الشعیه و القرآن احسان الهی ظهیر دانسته که با مطالبی سودمند، در هر فصل آمیخته شده است.