پژوهش دینی
سال:1384 | دوره:- | شماره:11 |تعداد مقالات:18

این نوشتار نخست نگاهی دارد به معنای لغوی خلود، آنگاه مروری بر آیات و احیانا روایاتی که پیرامون مساله خلود سخن گفته اند، دارد. از آن پس می پردازد به بیان برخی از اشکالاتی که بر مساله جاودانگی عذاب وارد شده و پاسخ های آن. بحث درباره اینکه آیا خلود در عذاب برای اقلی از انسانهاست یا برای اکثریت، پایان بخش این نوشتار است.

از مسایل مهم در حوزه مباحث قرآنی مساله بلاغت قرآن است که به باور دانشمندان و مفسران اسلامی می توان نسبت به آن ادعای اجماع کرد. در مقاله کنونی دیدگاه های بلاغی مرحوم علامه طباطبایی (ره) در تفسیر المیزان ذیل آیاتی از قرآن مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است.

مرحوم علامه طباطبایی (رضوان اله تعالی علیه) در تفسیر قرآن کریم به سائقه نگرشی ژرف، طرحی نو افکند که می تواند راهگشای همه محققان در فهم و برداشت صحیح و استوار از قرآن کریم باشد که در این مقاله کوتاه از آن سخن به میان می آید.

تفسیر المیزان از جمله تفاسیر ارزشمند قرآن در قرن چهاردهم هجری است که مولف آن در کنار روش تفسیر قرآن به قرآن و ارایه بحث های متنوع اعتقادی، اختلاقی، اجتماعی و ...  از روایات وارده در منابع حدیثی شیعه و سنی نیز استفاده وافر کرده است. با آن که علامه طباطبایی معتقد به استقلال قرآن در دلالت بر مفاهیم خود بوده و به دفعات بر استغنای قرآن از غیر خود از جمله روایات تاکید می کند، با این وجود وی کوشیده است تا به نحو معقول بین «تفسیر قرآن به قرآن» و «بهره گیری از روایات در تفسیر آیات» را جمع کند که این مقاله درصدد تبیین این موضوع و نشان دادن دیدگاه علامه طباطبایی به حدیث و نوع تعامل این دانشمند با روایات تفسیری است.

فهد بن عبدالرحمن بن سلیمان الرومی در کتاب «اتجاهات التفسیر فی القران الرابع عشر» درصدد ارایه مکاتب تفسیری (عقایدی، علمی، ادبی، عقلی و ...) در قرن چهاردهم است. در این کتاب از منهج شیعه در تفسیر قرآن نیز سخن به میان آمده و پاره ای از مهمترین کتاب های تفسیری معاصر به اجمال معرفی شده اند. فهد رومی در این میان به بررسی تفسیر المیزان با تفصیل بیش تر پرداخته و منهج تفسیری علامه را با پاره ای از نمونه های تفسیر آیات از المیزان ارایه کرده است. نویسنده در این معرفی، دچار لغزش های فاحش و تناقض گویی های آشکار است. پیش داوری های وی درباره امامیه و اصول تفسیر شیعه، وی را به طرح ادعاهای بی اساس سوق داده است. وی تفسیر شیعه را از پای بست ویران می بیند، علامه را به خرافه گویی و پندارزدگی متهم می کند، سپس این داوری ها را از سر صدق و انصاف می نگرد. در این نقد ابتدا پاره ای از لغزش ها، تناقض ها و تحریف های مولف درباره تفسیر المیزان برملا شد و سپس اساس ادعای وی درباره هدم ارکان تفسیر المیزان با تفصیل بیش تر، به محک نقلی در آمده است.

بررسی مساله إسرا با تاکید بر مقایسه میان دیدگاه علامه طباطبایی و فخر رازی موضوع مقاله حاضر است. این مقاله می کوشد تا با بررسی آیات مرتبط با مساله اسرا در سوره های «الإسرا» و «النجم» و مقایسه نظر این دو مفسر بزرگ، وجوه اشتراک و افتراق را دریابد و به جمع بندی مناسب برسد. در این راستا بررسی نظر مفسران دیگر نیز ضروری بوده که تا حدی بدان پرداخته شده است.

علامه طباطبایی همواره بر همسویی عقل و دین در آثار خود تاکید داشت و نقطه عزیمت وی برای حل مسایل گوناگون دینی، بر اساس این اصل اصیل بود. نویسنده در این مقاله می کوشد تا با بررسی موردی قسمت های از المیزان، پاسخ های علامه به منتقدان خود و سلوک عملی وی، منزلت عقل در اندیشه علامه، پاسخ عقل گرایانه علامه به انتقادات اخباری گرایانه در المیزان، تحلیل انتقادی که متوجه کتاب شیعه شد و پاسخ علامه به آن ها، بررسی پاسخ علامه به انتقادات علامه مجلسی و بالاخره سلوک علامه در تدریس فلسفه و بازتاب آن است.

ظهور ادیان الهی و مجموعه معارفی که به این سبب از سوی خداوند بر بشر عرضه می شود بزرگترین حادثه ای است که در تاریخ بشر اتفاق افتاده است. این رویداد مبارک مبتنی بر استعداد خاصی در سرشت بشر و ساختار خاصی در ذهن و تفکر اوست که بدون آنها چنین حادثه ای ممکن نمی بود. به عبارت دیگر تناسب و سازگاری وحی و عقل و توانایی انسان برای اخذ وحی و درک آن و ساختار عقلانی جامعه بشری ویژگی های مهمی است که امکان وحی و بسط آن را فراهم آورده است.در این مقاله تناسب وحی و عقل و نحوه رابطه آنها از دیدگاه علامه طباطبایی مورد بررسی قرار می گیرد.

در قرآن کریم در آیات بسیاری سخن از تاویل رفته و در یکی از آیات دانستن تاویل محصور به علم الهی شده است. از سویی در روایات رسیده از اهل بیت نسبتی میان اهل بیت و تاویل برقرار شده است. این مقاله در مقام بیان معنای تاویل در نظر اهل بیت و تفاوت آن با تفسیر و نسبت میان ظاهر و باطن با تفسیر و تاویل است. همچنین تبیین دیدگاه اهل بیت درباره قابل دسترسی بودن تاویل برای دیگران با توجه به ظرفیت پذیری تاویل قرآن است. تصدیق این نظریه نیز منوط به پاسخ شباهت از آن جمله مذمت هایی است که در لسان اهل بیت (ع) نسبت به تاویل گران شده است.

یکی از مسایل در خور دقت و تامل چگونگی بهره گیری از روایات در تفسیر قرآن است، علامه طباطبایی (ره) مولف «المیزان» در این مساله دیدگاه و روش تفسیری ویژه ای دارد. در این مقاله ابتدا دیدگاه و روش وی با استناد به مباحث «المیزان» در سه محور گزارش و سپس بررسی می شود و در بررسی ضمن اشاره به نقاط قوت دیدگاه و روش وی، تامل هایی که در برخی دیدگاه ها و استفاده های وی از روایات به نظر می رسد در معرض داوری اندیشمندان قرار می گیرد.

حدیث رکن دوم تشریع و قانونگذاری در اسلام است و به همین جهت از اهمیت و جایگاه برجستهای نزد مسلمانان برخوردار است. از صدر اسلام تاکنون، مسلمانان توجه ویژه ای به این منبع مهم تشریع داشتند و از جوانب گوناگون به بحث و بررسی پیرامون آن پرداختند. یکی از مهم ترین بخش های این بررسی، بحث نقد حدیث است که شامل دو بخش مهم نقد سند و نقد متن حدیث می شود.آنچه در مقال کنونی مد نظر است، بررسی شیوه های نقد حدیث و ارایه نمونه هایی از آن در تفسیر گرانسنگ المیزان است که به نظر می رسد مرحوم علامه طباطبایی در المیزان و در خلال مباحث تفسیری و قرآنی خویش، یک دوره نسبتا جامع حدیث پژوهی، به ویژه از بعد نقد حدیث به ارمغان نهاده است. امید است آنچه تقدیم می شود بیان کننده دیدگاه واقعی آن مرحوم در المیزان باشد.

بحث انسان و جامعه و نوع نگرش اسلام به حکومت، از مسایل مهمی است که در کتب گوناگون فقهی، تفسیری و کلامی مورد بررسی قرار گرفته است. مقاله حاضر به بررسی این مساله و نگاه علامه طباطبایی به آن می پردازد.

مفسران اسلامی در مواجهه با روایات دو گروهند: گروهی فهم آیات را منحصر در روایات می دانند و گروه دیگر مخالف این سخن را معتقدند. علامه طباطبایی که از جمله مفسران گروه دوم به شمار می رود. او بر این باور است که آیات قرآن در تبیین خود مستقل می باشند. ایشان ضمن اعتقاد به اعتبار سنت و عدم حجیت خبر واحد در غیر احکام شرعی، از روایات معصومین علیهم السلام در تایید و تاکید مفاهیم مستفاد از آیات سود جسته است، آن هم روایاتی متواتر، قطعی الصدور و یا همراه با قراین دال بر صحت باشند.در این راستا علامه به نقد روایات با معیارهایی مانند قرآن، عقل، سنت و تاریخ قطعی و بدیهیات پرداخته است و نیز روایات اسراییلی را کنار می نهد و با سخنان صحابه و تابعان با احتیاط برخورد می کند.

یکی از روش های تفسیری، روش تفسیر عرفانی است. عرفای اسلامی با توجه به نکاتی که در برخی روایات در این رابطه وجود داشته، سعی کرده اند با ذوق عرفانی خود، اشارات و لطایفی را از ورا معانی ظاهری و تحت اللفظی قرآن کریم استخراج کرده و بیان نمایند. قشیری در لطائف الاشارات دست به چنین کاری زده و با توجه به شواهد و قراین موجود می توان گفت که این تفسیر، اولین تفسیر عرفانی کامل قرآن مجید است که به رشته تحریر در آمده و مباحث عرفانی عملی در آن به وفور یافت می شود. در این مقاله به بررسی کوتاهی در خصوص تفسیر لطائف الاشارات به همراه معرفی اهم تفاسیر عرفانی دیگر، پرداخته می شود.

قدرشناسی و تجلیل از صاحبان علم و دانش و اصحاب فضیلت از سنت های حسنه ای است که جامعه علمی و پژوشی ما در راستای بالندگی خود بدان نیازمند است.مقاله حاضر کوششی است در جهت معرفی استاد دکتر سید محمد باقر حجتی و آثار و فعالیت های علمی ایشان؛ و از میان آثار این استاد گرانقدر به معرفی تفسیر «کاشف» و روش تفسیری آن پرداخته شده است.