متن پژوهی ادبی (زبان و ادب پارسی)
سال:1393 | دوره:18 | شماره:62 |تعداد مقالات:7

ژرار ژنت نظریه ترامتنیت را با توجه به آشنایی با نظریه بینامتنیت یولیا کریستوا در نیمه دوم قرن بیستم میلادی مطرح کرد. نظریه ترامتنیت به پنج بخش تقسیم می شود: 1ـ بینامتنیت. 2ـ فرامتنیت. 3ـ سرمتنیت.4ـ پیرامتنیت. 5ـ زبرمتنیت. پس از فردوسی، سنت حماسه سرایی با الهام گیری از شاهنامه ادامه پیدا کرد. بازتاب شاهنامه فردوسی در تمام آثار حماسی که پس از قرن چهارم هجری سروده شده، مشهود است. از جمله این آثار، «شاهکار» اثر رحیم معینی کرمانشاهی است که در آن تاریخ پس از سقوط ساسانیان تا اواخر دوره قاجاریه در قالب مثنوی و به وزن شاهنامه به نظم کشیده شده است. «شاهکار» که در نوع حماسه مصنوع و تاریخی قرار می گیرد، از شاهنامه فردوسی در زمینه های مختلف تاثیر پذیرفته است.بازتاب شاهنامه بر اساس نظریه ترامتنیت در شاهکار معینی کرمانشاهی زیاد است و این بازتاب باعث شده است تا اثری زیبا و درخور ستایش شکل گیرد. نگارندگان در این جستار بر آنند که بر اساس نظریه ترامتنیت، به صورت مدون و منسجم این تاثیرها را مورد بررسی و تحلیل قرار دهند.

دوره ادبی را که همزمان با روزگار صفوی در ایران رواج داشت، عده ای دوره انحطاط ادبی می دانند و گروهی برخلاف آنان معتقدند این دوره از دوره های پویا و پررونق ادب فارسی است که علاوه بر تداوم سنت های ادبی رایج در دوره های بعد، زمینه ظهور تجارب جدیدی فراهم آمد. در این مقاله، بی آنکه این دو دیدگاه ارزیابی شود، یکی از این تجربه های جدید به نام واقعه سرایی بررسی و تحلیل می شود. از شواهد و قرائن برمی آید که مبدع این خرده نوع ادبی، شاعری است به نام آقامحمد شیخا متخلص به مقبل اصفهانی (م. 1157 ق.) که از شاعران متعهد و معتقد شیعی بود. وی در ایام آشفته و ناامن اواخر عهد صفوی به تته و دکن پناه برد و دردستگاه نوابان و سخنوران آن دیار با اکرام و احترام روزگار را به سر برد. شیوه شاعری او در دوره های مختلف با اقبال بسیاری از شاعران مرثیه سرا روبه رو شد. مقبل در ساحت شعر فارسی سنتی بنیادی گذارد که امروز به «واقعه» شناخته می شود. واقعه را می توان از فروع «مرثیه» به شمار آورد. در این مقاله، ساختار و ویژگی های واقعه تببین می شود و نقش مقبل در شکل گیری و رواج این سنت ادبی بررسی و تحلیل می گردد.

از دیرباز ارتباط بین نگرش هنرمند با زبان او، اعم از زبان ادبی و غیرادبی، مورد توجه سبک شناسان بوده است. برخی توجه به مشبه به ها را در متن ادبی از مهم ترین روش های یافتن ارتباط بین محتوا و فرم دانسته اند و از آن روی که وجه شبه از مشبه به اتخاذ می شود، برای بررسی نگرش هنرمند مهم قلمداد کرده اند. در این جستار، بر آنیم تا تاثیر مفهوم قدرت و سلطنت معنوی اولیاء را که از بنمایه های متن انس التائبین است، در تصویرهای شیخ جام بررسی کنیم. برای این منظور، با استفاده از روش خوشه های تصویری، تصاویر مربوط به سلطنت و دربار را در تشبیه های شیخ استخراج می کنیم و نشان خواهیم داد که این تصاویر در صفحات و باب های مختلف کتاب تکرار شده است. همچنین تاثیر مفهوم قدرت و سلطنت معنوی اولیاء در تصاویر حیوانات در مشبه به های کتاب مشاهده می شود که موارد و تکرار آن را در صفحات و باب های مختلف کتاب نشان خواهیم داد. در این مورد، برای نمونه تشبیهات شیخ جام را مورد بررسی قرار می دهیم. در بخش بعد، بیان آشکار این مضمون را در سخنان شیخ در انس التائبین بررسی خواهیم کرد و از این طریق، ارتباط میان فرم و محتوا کاملا مشخص می شود. پس از انجام همه این مراحل به مقایسه آن با نمونه هایی از مقامات ژنده پیل که در قالب حکایات و کرامات شیخ و در شکل دیگر، به همین مضمون اختصاص دارد، خواهیم پرداخت و نشان می دهیم که افسانه های سدیدالدین غزنوی در این باب، ریشه در حقیقتی از اندیشه و زندگی شیخ جام دارد.

سبک هندی از حیث بنمایه های شاعرانه، اهمیت فراوانی دارد، چراکه شاعران این سبک با بهره گیری از خلاقیت و نیروی آفرینشی خود، نوآوری هایی در بنمایه های شعری انجام دادند یا شبکه تداعی های آن را گسترده تر ساختند. در این میان، عبدالقادر بیدل را می توان نقطه اوج تصویرسازی با این بنمایه ها دانست. این مقاله بر آن است تا با نگاهی به بنمایه حباب در شعر بیدل، شبکه تصویرهای آن را در سه قالب کلی تشبیهی، توصیفی و فراتوصیفی مشخص سازد. روش تحقیق به صورت اسنادی و با استفاده از امکانات کتابخانه ای و شیوه تحلیل محتوا و طبقه بندی داده هاست. جایگاه بیدل در شعر فارسی، بایستگی مطالعه درخصوص او و نیز نبودن پژوهشی در باب این موضوع، اهمیت و ضرورت تحقیق را نمایان می سازد و نتیجه پژوهش، برجسته سازی بنمایه حباب در شعر بیدل از طریق کشف و طبقه بندی شبکه تصویرهای آن است.

با توجه به اهمیت رمزپردازی روایت های عرفانی و لزوم تفسیر آنها در درک متن و حصول کارکردهای روایی آن، نشانه های روایت های مربوط به زمان و مکان را در سه اثر اصیل و تاثیرگذار کشف المحجوب، رساله قشیریه و تذکرهالاولیاء بررسی کرده ایم. حاصل این پژوهش نشان می دهد که بسیاری از نشانه ها چندلایه هستند و کارکرد ارجاعی دارند. نشانه های زمانی عمدتا محملی برای بنیان نهادن «زمان دیگر» است تا عارف با شکستن زمان یا تفوق بر آن بتواند به تجربه عرفانی دست یابد و امر قدسی برای او متجلی شود. مکان ها و متعلقات آنها نیز نشانه هایی هستند که در روساختی متفاوت، اما با رمزگانی یگانه بار معنایی مشترکی را با خود حمل می کنند؛ روساخت های متعددی که در افق های فرهنگی مختلف، ابزاری برای انتقال و انعکاس احساس و نیز تجربه امر قدسی و تجربه دینی هستند.

نفسدر عرفان اسلامییکی از مهم ترین و پیچیده ترین مباحث به شمار می رود. در کتاب های عرفانی، یکی از وظایف مهم سالک، در اختیار گرفتن زمام نفس دانسته شده است و سالک تا زمانی که گرفتار نفس است، نمی تواند به پایه های عالی کمال نائل آید. این نفس، خصلت های بسیار گوناگونی دارد و در وجود هر کس با توجه به استعداد او، به گونه ای جدید خودنمایی می کند. نفس در ادبیات عرفانی گاهی تجسم و تجسد یافته است و بر اساس خصلتی که مورد نظر نویسنده یا شاعر بوده، آن را به شکلی نشان داده اند. گاهی برای آن صورت حیوانی تصور کرده اند و برخی حیوانات را (با توجه به ویژگی های آنها) نماد نفس قرار داده اند. در مقدمه مقاله حاضر، به تعریف گذرا از دو اصطلاح مهم این تحقیق، یعنی نماد و نفسپرداخته شده است و در ادامه، ابتدا جانورانی جستجو شده که شاعران مورد بحث، آنها را به عنوان نماد نفس به کار برده اند و پس از آن تا حد امکان به این امر پرداخته شده است که چرا شاعران مذکور، یک جانور را نماد یکی از خصلت های نفس قرار داده اند. هدف این تحقیق روشن کردن یکی از جنبه های بسیار متنوع، یعنی تجلی نفس در ادبیات فارسی است. در این تحقیق، از روش تحلیل توصیفی بهره برده شده است.

رمان سالمرگی، نوشته اصغر الهی، داستان نویس و روان پزشک ایرانی، روایت پریشان حالی و تعارض شخصیت های آن است. الهی در پرداخت شخصیت های این رمان، حالات روحی آنان همچون ترس، روان پریشی و حقارت را با شگردهای تازه ای چون خودواگویی روانی به تصویر می کشد. ما در این پژوهش برآنیم تا این رمان را با توجه به نظریه روانشناختی کارن هورنای بکاویم. در این پژوهش که به روش تحلیل محتوا صورت گرفته، شخصیت ها و کارکردهای آنان مورد بررسی قرار گرفته است و نتایج تحقیق حاکی از آن است که شخصیت های روان پریش این رمان، برای درمان روان پریشی و احساس حقارت خود، بسته به موقعیت، به شیوه های دفاعی چون مهرطلبی و انزواطلبی روی می آورند. آنها برای رهایی از عذاب وجدان از واقعیت می گریزند و با گسترش دامنه تخیل روانی، باعث پیچیدگی بیشتر روایت ها می شوند. زمان در ذهن های متوهم و پریشان آنان در حرکت و تداخل است و روایت های تازه ای از این تداخل به وجود می آید. گاهی روایت های آنان زمان مشخص ندارد و همین بی زمانی در تک گویی ها، مخاطب را با آشفتگی روایت در این رمان درگیر می کند. زندگی شخصیت مهرطلسب، وابسته به محبت و کمک دیگران است. بنابراین، تمایلات برتری طلبی خود را سرکوب می نماید. شخصیت عزلت طلب هم بنا به ضروریت های روحی و موقعیتی که در آن قرار گرفته است و به واقع، در راستای رسیدن به آرامش و شخصیت مطلوب خود، از انزواطلبی بهره می برد.