صفه
سال:1389 | دوره:20 | شماره:50 |تعداد مقالات:10

ارزیابی طرح های معماری از مسایل روزمره عالم ساختمان است. رسیدن به معیارهایی که بتوان با آن طرح را سنجید دغدغه ای قدیمی است. با تقسیم وجوه طرح معماری به کمی و کیفی می توان در پی معیارهایی در این دو وجه بود. وجه کمی طرح پاسخ گویی به برنامه و موضوع هایی چون دسترسی و تطبیق با اوضاع اقلیمی و آسایش فیزیکی و پایداری است. برای این وجه می توان معیارهایی ساخت و به زبانی مشترک رسید. وجه دیگر طرح که می توان آن را وجه کیفی یا وجه ناظر به کارکرد فرهنگی طرح دانست چندان معیار پذیر نیست. در اینجا باید به خبرگان عرصه رجوع کرد و در پی زبان و چشم اندازی مشترک میان آنان بود. آنچه در این عرصه اهمیت می یابد را می توان با دو واژه «حیثیت» بیان کرد.

انتشار پنجاهمین شماره صفه را و نیز تقارنش را با پنجاهمین سالگرد تاسیس دانشگاه شهید بهشتی، به فال نیک و نشانه ای از موفقیت نسبی در راهی طولانی که تاکنون طی کرده ایم؛ گرچه معترفیم که کاستی هایی فراوان نیز در این تجربه داشته ایم.رسیدن به موفقیت انتشار پنجاه شماره صفه طی زمانی نزدیک به دو دهه تنها با همت و تلاش یارانی عزیز و نستوه میسر شده است که هر یک سهمی بزرگ در استمرار حیات و ارتقای مجله بر عهده داشته است. برخی از این یاران دیگر همراه صفه نیستند و برخی نیز دیگر در میان ما نیستند و به سرای باقی شتافته اند. برای همه آن یاران خیرات دنیوی و اخروی آرزو می کنیم. این تلاش ها بی گمان نقشی مهم در بدل شدن صفه به یکی از پرسابقه ترین و دیرپاترین مجله های معماری کشور داشته است و اکنون در این فرصت ویژه از همه یاران همکار قدردانی می کنیم. اما بی گمان مهم ترین سرمایه صفه خوانندگان و نویسندگانش بوده و هستند، کسانی که در نگاه نخست به نظر می رسد «میهمانان» صفه باشند، اما در حقیقت «میزبانان» و «حامیان» اصلی ایشان اند. نویسندگان به امید رساندن پیام شان به خوانندگان با بزرگواری مقاله شان را به صفه می سپارند، و خوانندگان به امید خواندن سخنانی که گویای یافته های ناب نویسندگان است، به صفه توجه می کنند.

تحولات و پیشرفت های چند دهه اخیر در توسعه علوم موجب رشد سریع جمعیت جهان شده است و پیامدهای ناخوشایندی نیز برای محیط زیست داشته است. فعالیت های مربوط به ساخت و ساز چهل درصد از منابع و انرژی جوامع را مصرف می کند و به همین نسبت نیز در آلودگی های زیست محیطی سهیم است. با توجه به اهداف معماری پایدار، با شناخت آثار مخرب این صنعت، می توان در هدایت پیشرفت های این عرصه و انطباق آنها با ظرفیت های طبیعی تلاش کرد. در این میان نقش معماران انکارناپذیر است. در این راستا دانشگاه های معتبر دنیا با توجه به ماهیت فعالیت های خود وارد عمل شده و دوره های تحصیلات تکمیلی این تخصص را راه انداخته اند. مجموع این دستاوردها را می توان در قالب نظام های ارزیابی پایداری در عرصه آموزش و پژوهش و ساخت و ساز به کار بست.

شاید بتوان منطق و استدلال منطقی را فراگیرترین واژگان مطرح در حوزه دانش بشری دانست. این حضور فراگیر ناشی از ماهیت محوری این مفاهیم در شکل دادن به تمامی معارف عقلی است. در مجموعه کلان دانش بشری، می توان حوزه هایی را تشخیص داد که کسب معرفت در آنها متکی به بهره گیری از توان منطق و استدلال منطقی در شکل دادن به سامانه های منطقی و مفهومی است. در این حوزه از معارف عقلانی، استدلال منطقی را باید یگانه روش پژوهش قلمداد کرد. بر این اساس می کوشیم با تامل در موضوع متدولوژی، جایگاه استدلال منطقی را در پژوهش در حوزه معماری بررسی کنیم و به تشریح ویژگی های پژوهش با چنین راهبردی بپردازیم.

با ورود اسلام به ایران، تمدن ایرانی در بسیاری از زمینه ها، از جمله معماری و شهرسازی، از این آیین جدید تاثیر پذیرفت. مطابق با این تحولات، ساختار پیشین شهر ایرانی، ساختاری ایرانی – اسلامی شد. آگاهی از این ساختار برای شناخت پیشینه ایرانیان در زمینه شهرسازی و معماری ضروری و مقدمه ای است برای رسیدن به طرح معماری و شهرسازی شایسته ایرانیان.متاسفانه به سبب وقوع حوادث طبیعی و غیر طبیعی بسیار در طول زمان، دسترس به این ثروت ها و مطالعه مستقیم آنها در بسیاری از موارد به راحتی میسر نیست. از این رو، برای بررسی این شهرها و بازسازی تصویر آنها در ذهن، ناگزیر باید به منابع مکتوب هر دوره رجوع کرد؛ کتاب ها و نسخ و متون ارزشمندی که می توان تاریخ گم شده معماری و شهرسازی را از لابه لای سطور آنها به دست آورد.این نوشتار به بررسی طرح فرضی یکی از شهرهای تاریخی مهم به نام ربع رشیدی اختصاص دارد. ربع رشیدی به لحاظ جامعیت، مهم ترین اثر شهری دوره ایلخانان است. این شهر با مرکزیت یافتن فضاهای دینی – آموزشی شکل گرفت که الگوی شهرسازی عصر ایلخانان بود. مهم ترین منبع و مرجع مستند درباره این شهر «وقف نامه ربع رشیدی» است که نوشته بانی آن، خواجه رشید الدین فضل اله همدانی است. به مدد این متن ارزنده، علاوه بر آشنایی با جغرافیای شهری تبریز، نظام آب رسانی، باغ های شهر، اصطلاحات و لغات معماری اسلامی، و دیگر ویژگی های شهری مربوط به آن زمان، می توانیم به طرحی کلی از این شهر و ساختار و سازمان فضایی آن دست یابیم.ربع رشیدی شامل دو قسمت کلی «ربع» و «شهرستان» بود و با یک طرح شطرنجی از پیش اندیشیده و ساختار هندسی منظم، از چهار دروازه به بیرون راه داشت. چهارچوب آن را دو محور عمود بر هم منتهی به دورازه ها تشکیل می داد. یکی از این محورها بازار و دیگری ممری بود که به ربع می رسید. همچنین علاوه بر باروی شهر، باغ های اطراف آن را به شکل باغ شهری در آورده و حدود خارجی اش را محصور کرده بودند.

استفاده از زباله های ماندگار و تجزیه ناپذیر در ساخت دیوار با هدف کاهش مصرف انرژی، این دیوار انباره ذخیره آبی است. سبک است و مصالح آن بطری های پلاستیکی است. این بطری ها برای ذخیره انرژی خورشیدی از آب پر شده است و در بین دو جداره به گونه ای محصور است که ایستایی دیوار هم تامین می شود. جداره خارجی پلی کربنات دوجداره شفاف و نورگذر است تا بطری ها انرژی خورشیدی را بدون مانع دریافت کنند. جداره داخلی کدر و ضد آتش است. از پرده ای برزنتی که لایه داخلی آن منعکس کننده است در جلوگیری از هدر رفتن گرما استفاده شده است. این دیوار در فصول سرد سال در طول روز قادر به جذب انرژی خورشیدی است. در هنگام شب با گسترداندن پرده برزنتی گرمای ذخیره شده عمدتا از طریق جابه جایی به داخل منتقل می شود. در فصول گرم در طی ساعات روز پرده برزنتی دیواره را از تابش مستقیم آفتاب محفوظ می دارد و در طول شب با برداشتن پرده این گرما به محیط خارج داده می شود. این دیوار بسیار سبک و عایق حرارت و صوت است.

با به قدرت رسیدن رضاشاه و تشکیل دولت قاهر مرکزی، دوره ای نو از تجددگرایی آغاز شد که چون همیشه در انگاره ها و طرح های شهرسازی نمود یافت. از آغاز دهه 1310 بر اثر اقدامات اولین دولت پهلوی، تهران از یک شهر سنتی و محصور در میان باروها به شهری مدرن و نوآور تبدیل شد. این مقاله به بررسی تحول انگاره ها و طرح های شهری تهران از اولین اقدامات نوپردازانه شهری در دولت رضاشاه تا تهیه نخستین طرح جامع تهران (طرح فرمانفرماییان 1345) می پردازد. دوره ای که در آن همگام با رشد شتابان شهر و متاثر از اندیشه های جهانی، شهرسازی نوگرای ایران شکل گرفت. در این دوره تاریخی، اندیشه های برون سر و بیگانه در شکل گیری انگاره های شهرسازی موثر بوده، اما اندیشه های درون سر نیز در تبلور و بومی کردن انگاره های نو سهم داشته است. بسیاری از انگاره های مطرح در این دوره در طرح های شهرسازی دوره های بعد، از جمله نخستین طرح جامع تهران، تداوم یافته است. در پایان مقاله، انگاره های اصلی مطرح در این دوره و الگوهای غالب شهرسازی و مفاهیم پایه آنها معرفی شده است.

منطقه باغمشه شهر تبریز بسیار پرتراکم و البته زلزله خیز است. طراحی شبکه ارتباطی و فضای باز و سبز در چنین مناطقی باید با رعایت ملاحظات خاصی برای کاهش آسیب زلزله همراه باشد. مطالعه در این منطقه، به روش دلفی، نشان می دهد که فضاهای باز و شبکه ارتباطی منطقه باغمیشه صرف نظر از مشکل کیفی از نظر کمی نیز وضعیت نامناسب دارد. اغلب ضوابط و معیارهای شهرسازی مناطق پر خطر رعایت نشده و بنابراین فضاهای باز و شبکه ارتباطی در صورت بروز زلزله و حتی آتش سوزی عملا نمی تواند نقش چندان موثری در کاهش آسیب پذیری ایفا کند. برای کمک به پایداری و کاهش تلفات ناشی از زلزله در منطقه، باید چنین نکاتی را در نظر آورد: فاصله گیری کاربری های حساس از خط گسل، پهنه بندی و تعیین حریم کاربری های ویژه، کاهش تراکم جمعیتی و ساختمانی، رعایت مقررات مربوط به هر یک از کاربری ها، توسعه کمی و کیفی شبکه های ارتباطی، بازنگری در توزیع فضاهای سبز و باز به ویژه ترکیب و تلفیق بهینه فضاهای باز.