روستا و توسعه
سال:1385 | دوره:9 | شماره:4 |تعداد مقالات:10

یکی از چالش های اساسی در برنامه ریزی توسعه روستایی بودجه و تخصیص اعتبارات است. در این تحقیق، تاثیر بهره گیری از فناوری اطلاعات و ارتباطات روستایی در رشد و توسعه روستاها و نیز نتایج تجربیات پاره ای از کشورها با بهره گیری از فنون تجزیه و تحلیل تاکسونومی عددی مورد بررسی قرار گرفته و از این رهگذر، روستاهای استان تهران از لحاظ اولویت در انتخاب هر یک از آنها برای تبدیل دفاتر پستی روستا به دفاتر فناوری اطلاعات و ارتباطات رتبه بندی شده اند. انتخاب مورد نظر از بین 3371 آبادی استان و بر اساس 9 شاخص صورت گرفته است، که عبارتند از: تعداد کل جمعیت، تعداد جمعیت با سواد، تعداد جمعیت دانش آموز، نسبت جمعیت با سواد به کل جمعیت، نسبت جمعیت دانش آموز به کل جمعیت، نسبت جمعیت شاغل به کل جمعیت، نسبت جمعیت 10 ساله و بیشتر به کل جمعیت، نسبت خانوارهای معمولی ساکن به کل خانوارها، و تعداد واحدهای مسکونی در هر یک از روستاها. مطالعه حاضر نشان می دهد که از میان روستاهای استان تهران، با توجه به شاخص های انتخاب شده، 20 روستا برای تبدیل دفاتر پستی اولویت بیشتری دارند.

جامعه آماری این پژوهش را روستاییان سرپرست خانوار ساکن روستاهای دارای شوراهای اسلامی شهرستان کرمانشاه تشکیل می دهند که با استفاده از روش نمونه گیری چند مرحله ای، 320 نفر از آنها به صورت نمونه انتخاب شده اند. ابزار اصلی پژوهش، عبارت است از پرسشنامه ای شامل دو بخش «مقیاس سنجش انتظارات روستاییان» و «ویژگی های فردی و حرفه ای آنها». بر اساس یافته های پژوهش، مهمترین انتظارات روستاییان از شوراهای اسلامی به ترتیب عبارتند از: برقراری نظافت عمومی روستا، مدیریت بحران در حوادث غیرمترقبه، و همکاری با نیروی انتظامی جهت برقراری امنیت روستا. رضایت شغلی و رضایت زندگی روستاییان 24 درصد از تغییرات مربوط به انتظارات آنها از شوراهای اسلامی را تبیین می کنند. توجه شوراهای اسلامی روستا به انتظارات مردم در ابعاد مختلف فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی نرخ ماندگاری مردم را در روستاها افزایش می دهد و زمینه مشارکت واقعی آنها را برای تحقق توسعه روستایی فراهم می سازد.

تحقیق مزرعه ای (تم) مکمل تحقیق ایستگاهی و پل ارتباطی میان کشاورزان، تحقیق و ترویج است؛ موضوعی که مقاله حاضر به معرفی و توصیف آن می پردازد. نوع کشاورز (خرده پا یا بزرگ، مرد یا زن)، زمین کشاورز، ماهیت و میزان درگیر شدن کشاورز در تحقیق و محیط کشاورز به مثابه متغیرهای عمده هر یک بر تم تاثیر می گذارند. این نوع تحقیق با هدف آزمایش و تایید نتایج ایستگاهی، ایجاد و سازگاری فناوری جدید، و یا نمایش و ترویج فناوری های ایجاد شده صورت می گیرد. تم بیشتر از نوع آزمایشی و در پاره ای موارد توسعه ای است. مدیریت آزمایش ها یا با محقق است، یا به طور مشترک با محقق و کشاورز، و یا حتی تنها با کشاورز. میزان درگیر شدن کشاورز در تحقیق آزمایشی از سطوح انفعالی و ابزاری گرفته تا سطح کاملا فعال متغیر است. تم توسعه ای از فنون و روش های ترویج برای معرفی مفاهیم یا نظام و آگاه سازی کشاورز استفاده می کند، و از این رو، درگیر شدن مشترک محققان، کشاورزان و مروجان را می طلبد. تم توسعه دارای سه مرحله اکتشافی، میانی و طرح آزمایشی است.فناوری های مورد آزمایش در این تم یا تک جزیی اند، شامل کود شیمیایی یا یک رقم محصول، و یا بسته ای اند، شامل چندین جز مستقل مانند بذور اصلاح شده، کود شیمیایی و علفکش ها، و یا مرکب اند، شامل چندین جز در تعامل، مانند کشت راهرویی. تحویل از مرحله تم تک جزیی به تم مرکب مستلزم کاهش تدریجی و حذف شکاف بین تحقیق و ترویج کشاورزی است. توصیه برای ترویج فناوری جدید باید از طریق رهبران جامعه روستایی و با تشکیل جلسات عمومی و بیان فواید فناوری جدید صورت گیرد. در پذیرش فناوری جدید از سوی دیگران، استفاده از پوستر، نمایش های طریقه ای و نتیجه ای و نیز نمایش نمونه های موفق بسیار موثر است.جلب مشارکت و ایجاد حس اعتماد در کشاورز، آموزش او، کاربردی شدن تحقیق، و ایجاد ارتباط میان تحقیق و ترویج از مهمترین مزایای تحقیق مزرعه ای به شمار می روند. مهم ترین عیب آن نیز عدم کنترل کامل محقق بر موضوع تحقیق است.

در این تحقیق، سرمایه اجتماعی مفهومی است که دارای دو جز ساختاری و شناختی است؛ جز ساختاری کنش جمعی منافع دو طرفه را تسهیل می کند و جز شناختی به ایجاد و تقویت وابستگی متقابل مثبت برای کنش جمعی دو طرفه می پردازد. برای اندازه گیری این مفهوم بر همین دو جز تکیه می شود، به گونه ای که در جز ساختاری عواملی مانند عضویت گروهی، حمایت متقابل، تفاوت و خدمات و در جز شناختی شاخص هایی مانند اعتماد، انسجام و تضاد در نظر گرفته شده است. همچنین، تاثیر عوامل زمینه ای مانند متغیرهای جمعیتی، متغیرهای اقتصادی – اجتماعی، و متغیرهای شخصیتی به همراه سرمایه اجتماعی سنجیده می شود. جهت تحلیل یافته ها و بررسی فرضیه ها، از دو روش آماری ضریب همبستگی پیرسون و رگرسیون چند متغیره استفاده شده است. داده های این تحقیق در 12 روستای استان فارس، که با روش نمونه گیری انتخاب شدند، و از طریق مصاحبه با 509 نفر از سرپرستان خانوارها جمع آوری شد. تحلیل نتایج نشان داد که یازده فرضیه از بیست فرضیه مربوط به بررسی رابطه بین متغیرهای زمینه ای و سرمایه اجتماعی تایید شد که از آن میان، پنج فرضیه به شاخص های سرمایه اجتماعی مربوط می شود؛ همچنین، مدل تحلیل رگرسیونی معنادار شد که در واقع، تاییدی بر فرضیه تحقیق بود. سطح بالای سرمایه اجتماعی به سطح بالای رضایت از کیفیت زندگی می انجامد. بنابراین، سرمایه اجتماعی در مقایسه با متغیرهای زمینه ای مانند سن، شغل، و... پیش بینی کننده ای بهتر برای رضایت از کیفیت زندگی به شمار می رود.

روستاها از دیر باز نقش حیاتی در تعادل زیستی، جمعیتی و اقتصادی جوامع داشته اند، از این رو، موضوع توسعه همه جانبه روستایی در کانون توجه محققان بسیاری بوده است. در این میان، نظریه های نوین توسعه نیز جایگاه خاصی برای توسعه روستایی قائل اند. از سویی، همین نظریه ها به گسترش مشارکت های اجتماعی به مثابه اصلی ترین ابزار توسعه می نگرند. امروزه مشارکت اجتماعی به تعبیری هم هدف توسعه و هم وسیله آن تلقی می شود که تحقق آن، نیازمند بهره گیری از ابزارهای قدرتمندی همچون رسانه های جمعی است. رسانه های جمعی نه تنها شاخص توسعه، بلکه عامل آن هم قلمداد می شوند. در این میان تاکید نظریه های مشارکتی در طرح های توسعه روستایی بر رسانه های محلی به جای رسانه های ملی است، اما تجربه چندین دهه فعالیت این رسانه ها در کشور ما نشان می دهد که از عملکرد مطلوبی بدین منظور برخوردار نبوده اند. هدف این مقاله بررسی رابطه بین ساختار و محتوای برنامه های شبکه تلویزیونی استان اردبیل از حیث سازگاری با ویژگیهای جامعه روستایی در ابعاد اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، روان شناختی، عملکردی و شکلی از یک سو، و مشارکت اجتماعی روستاییان استان از سوی دیگر است. بر اساس یافته های تحقیق، میزان سازگاری این برنامه ها در ابعاد برشمرده پایین بوده است، و به استثنای سازگاری اقتصادی اثر سایر متغیرها بر مشارکت اجتماعی روستاییان معنی دار به شمار می رود. توسعه روستایی مستلزم رسانه های توسعه یافته ای است که موضوع توسعه را در تمامی ابعاد آن محور فعالیت و برنامه سازی خود قرار دهند.

اداره امور تحقیقاتی از امور منحصر به فرد به شمار می رود. در یکی از سمینارهای سازمان بهره وری آسیایی، «ساختار ضعیف مدیریتی» در بسیاری از نظام های تحقیقاتی، یکی از ده مساله اصلی عنوان شده است. مطالعات مختلف در ایران نیز روشن کرده است که «ضعف در مدیریت پژوهشی» موجب کارآیی پایین و عملکرد نامناسب موسسات تحقیقاتی است. برای انتخاب مدیران واحدهای تحقیقاتی جهاد سازندگی معیاری وجود نداشت و بعضا انتخاب مدیران این واحدها مورد سوال قرار می گرفت. دستیابی به معیارهای عقلانی و ارزشی در قالب یک الگوی متناسب با ماهیت واحدهای تحقیقاتی از جمله ضروریات است.ویژگی های شغلی و فردی از قبیل دانش، مهارت ها و گرایش ها مشخص کننده شرایط  احراز تصدی پست های مدیریتی است. از این میان مهارت های مدیریت واحدهای تحقیقاتی شامل: فنی، انسانی، ادراکی و طراحی و حل مساله در انتخاب مدیر تعیین کننده است. در این مطالعه ضرایب مهارت ها در قالب یک تابع که متغیرهای آن مهارت های مدیریتی است، به عنوان ابزار مناسب انتخاب مدیر واحد تحقیقاتی مورد سنجش قرار گرفت.  این ضرایب بر اساس میانگین نظرات جامعه تحقیقاتی جهاد سازندگی نسبت به 33 مولفه مهارت های سه گانه (به جز مهارت فنی که اندازه گیری نشد) تبیین شده است. جامعه آماری دو گروه شاغلین 50 مرکز، موسسه و ایستگاه تحقیقاتی مستقل جهاد سازندگی بودند. گروه اول را رییس و پژوهشگران با 1139 نفر«فوق لیسانس و بالاتر» و گروه دوم را 5001 نفر سایر کارکنان شامل«افراد لیسانس و پایین تر بجز بی سوادها  روزمزدها» نمایندگی می کنند. با استفاده از روش انتساب متناسب در هر مرکز، موسسه، ایستگاه مستقل به ترتیب تعداد 288 و356 نمونه از گروه اول و دوم به دست آمد. آلفای کرونباخ جهت بررسی پایایی پرسشنامه 90 درصد محاسبه شد. در این تابع ضریب مهارت های انسانی (X2) ، ادراکی(X3)  و طراحی و حل مساله (X4) به شکل یک معادله ریاضی برای سه دسته مدیران تحقیقاتی، با اندکی تفاوت مقادیری بین 15.83 تا17.73  را به خود اختصاص داد. با استفاده از این معیار و همچنین اندازه گیری مهارت فنی می توان مدیر شایسته را انتخاب کرد.

کرمان بزرگترین استان کشور است و کشاورزی از بخش های عمده اقتصادی این استان به شمار می آید. در این پژوهش، ارزش تولید نهایی عوامل تولید در برخی محصولات زراعی استان کرمان برآورد شده است. نمونه مورد بررسی، مربوط به سال 1381، شامل 679 بهره بردار برای 8 محصول زراعی در استان کرمان بوده است. محصولات مورد مطالعه شامل گندم، جو، ذرت، نخود، عدس، آفتابگردان، پنبه، چغندر و سیب زمینی است. ارزش تولید نهایی هر یک از عوامل با استفاده از قیمت محصولات و تخمین تابع تولید کاب – داگلاس و متعالی محاسبه شده است. تخصیص بیش از حد و کمتر از حد عوامل تولید در هر یک از محصولات بر اساس ارزش تولید نهایی، قیمت عوامل تولید، و اصول اقتصادی مورد بررسی قرار گرفته است. نتایج نشان می دهد که در وضع موجود، تخصیص بسیاری از منابع تولید به طور بهینه انجام نمی گیرد؛ از این رو، به نظر می رسد که با تخصیص مجدد  بهینه منابع می توان سودآوری و درآمد کشاورزان را افزایش داد. همچنین، اندازه مزارع از مقدار بهینه آن کوچکتر است که برای اصلاح این شرایط اتخاذ سیاست های یکپارچه سازی پیشنهاد می شود.

مردم را نمی توان توسعه داد بلکه باید زمینه توسعه آنها توسط خودشان را فراهم نمود. در سال های اخیر پژوهش های «متخصص – برانگیخته» همچون توسعه عمودی به شدت زیر سوال رفته و موضوع نقش مردم محلی در تحقیق تقویت شده است. به عبارت دیگر، به موازات نقد رهیافت های توسعه بالا- پایینی و متداول، تحقیقات موسوم هم به نحوی به چالش کشیده شده اند. ایران هم از این قاعده مستثنی نیست؛ هر چند این موضوع در ایران با کمی تاخیر در حال شکل گیری است. دیگر زمان آن گذشته است که بیرونی ها برای مردم پژوهش، برنامه ریزی و اجرا کنند، بلکه این فعالیت ها باید با مردم و حتی توسط خود مردم انجام پذیرد. البته تاکنون هم کشاورزان مشغول انجام فعالیت های پژوهشی و توسعه ای بوده اند، ولی «بیرونی ها» کمتر این گونه فعالیت ها را به رسمیت شناخته اند.در این مقاله سعی می شود که یکی از عوامل مهم توسعه روستایی، یعنی پژوهش، محور بحث قرار گیرد. پس از نقدی گذرا درباره تحقیقات متداول، سعی خواهد شد که بحث بیشتر در زمینه تحقیقات مشارکتی و رهیافت های مهم آن دنبال گردد. همزمان محقق بر حسب تجربیات پژوهشی مشارکتی خود تلاش می کند که موانع تحقیقات مشارکتی در ایران را مورد مطالعه قرار دهد. سپس پیشنهادهایی برای اصلاح تحقیقات مشارکتی در ایران ارایه می شود. شایان توجه است که در ایران موضوع مشارکت نظام مند کشاورزان در زمینه پژوهش در مراحل ابتدایی خود قرار دارد و بدیهی است که ما راهی طولانی را برای اصلاح فعالیت های پژوهشی در پیش رو داریم. محققان و کارگزاران توسعه روستایی قبل از پژوهش با مردم، اول باید تمرین آموزش و مشارکت را از خود شروع کنند. همچنین موفقیت در امر مشارکت کشاورزان در پروژه های تحقیقاتی و توسعه ای نیاز به سازماندهی مجدد دارد که باید در قالب فرآیند تغییر سازمانی شکل بگیرد که البته این فرایند یک شبه اتفاق نمی افتد.