موضوع مورد بررسی در این مقاله، عدم باهم آیی پیشوند التزامی با پیشوند نفی در زبان کردی سورانی است. مبنای نظری مقاله بر اساس صرف توزیعی است. دلایل مختلفی پیشنهاد و بررسی می شود، و در نهایت، این نتیجه حاصل می شود که بنا به ویژگی های زمان - محور متفاوت زبان کردی، توجیهی که برای تعامل پیشوندهای وجه و نفی در زمان حال ارائه می شود، مستقل از این توجیهات برای تعامل این دو در زمان گذشته است. پیشوندهای منفی متفاوت در زمان حال محصول فرایند درج واژگانی در بخش ساختواژه در صورت آوایی هستند، در حالی که پیشوندهای یکسان منفی در زمان گذشته و حذف ظاهری be- التزامی حاصل اعمال فرایند تهی سازی برای پیشوند التزامی در بخش ساختواژه صورت آوایی است. نتیجه نهایی این است که فرایندهای ساختواژی موجود در بخش صورت آوایی عامل تغییرات پیشوندی در زبان کردی هستند.

سخن گویان هر زبان، در گفتار روزمره، برای مبادله پیام های گوناگون و افاده معانی، به شیوه های متنوعی متوسل می شوند. بررسی شیوه های استفاده از امکانات حوزه های زبان این واقعیت را نمایان می سازد که سخن گویان همه زبان های به صرفه جویی در گفتار، زمان صرف شده برای آن و صرف حداقل انرژی گرایش دارند که در زبان شناسی به اصل کم کوشی موسوم است. از طرف دیگر، اهمیت سرعت در قرن حاضر و نیاز به ارائه حداکثر اطلاعات با استفاده از حداقل داده های زبانی ایجاب می کند که اهل زبان از صورت های هم سان احتراز کنند. جنسن (1991)، به نقل از کیپارسکی، اصل اجتباب از هم معنایی را مطرح می سازد. به موجب این اصل، هیچ قاعده واژه سازی نمی تواند واژه ای هم معنی با یکی از واژه های موجود زبان تولید کند. اما، با مطالعه زبان فارسی، در می یابیم که برای ساختن واژه های دارای معنای منفی یا متضاد بیش از یک نوع پیشوند نفی در اختیار فارسی زبانان است که به پایه افزوده می شود تا واژه ای نو بسازد و این از اصل کم کوشی و اقتصاد به دور است. از این رو، در این مقاله، در حوزه صرف به مطالعه یکی از اجزای ساختاری موسوم به پیشوند می پردازیم و از بین تمام انواع آن نیز فقط یک نوع، یعنی پیشوند نفی، بررسی خواهد شد. تلاش خواهیم کرد تا، ضمن بررسی انواع پیشوندهای نفی در زبان فارسی، روشن سازیم که چرا برای مدلولی واحد چند وند متفاوت به کار می رود و آیا کاربرد این پیشوندها با هم تفاوت دارد و اگر چنین است هر کدام چه نقشی بر عهده دارند و، بر این اساس، آیا می توان آنها را دسته بندی کرد و بافت و کاربرد هر یک را مشخص ساخت. به این منظور، تک تک وندهای نفی در زبان فارسی معرفی و بافت کاربرد آنها مشخص می گردد...

پیشوند «هم-» در زبان فارسی، با اتصال به پایه های اسمی و قیدی، صفت، اسم و یا قید مشتق می‏سازد. در این مقاله که در چارچوب صرف ساختاری بوی (2010) نگاشته شده است، ابتدا حوزه‏های معنایی بیش از 500 واژه‏ی مشتق دارای پیشوند «هم-» که از پیکره ی بیجن خان و نیز چند فرهنگ لغت فارسی استخراج شده اند، بررسی شده‏اند. سپس، طرحواره ها، زیرطرحواره ها و درخت وراثت واژه های مشتق حاصل، ارائه و بررسی گردیده‏اند. براساس نتایج این پژوهش، پیشوند «هم-» دارای پنج حوزۀ معنایی و 14 معنا و کارکرد متفاوت است؛ بنابراین چندمعناست. این چندمعنایی در سطح طرحواره‏های انتزاعیِ ساختاری قابل تبیین است و از این رو چندمعنایی ساختاری نامیده می‏شود. بررسی این واژه‏های چندمعنا نشان داده است که پیشوند «هم-» بیشتر نقش صفت‏ساز و اسم ساز دارد تا نقش قیدساز.

مقدمه: هدف این پژوهش، بررسی ارتباط فرآیند چند معنایی یکی از پیشوندهای فعلی زبان فارسی با رویکردی شناختی است. در واقع با رویکرد معناشناسی شناختی، پیشوندهای فعلی نیز معنای خاص خود را دارند که آن معنا را به فعل میزبان می افزایند و با ترکیب با آن، فعلی با معنایی جدید می آفرینند. پیشوند «فرو» یکی از پیشوندهای فعلی پربسامد در زبان فارسی است که با پیوستن به فعل های مختلف، نوعی ساختار معنایی شعاعی را تشکیل می دهد. در این مقاله به تحلیل معانی پیشوند «فرو» از منظر شناختی پرداخته شده است. روش کار: ابتدا تمامی فعل های پیشوندی با پیشوند «فرو» از کتاب فرهنگ سخن گردآوری و سپس داده های مزبور طبق مفاهیم شناختی چند معنایی، مقوله بندی و طرحواره تحلیل شدند. بر این اساس با مشخص کردن شبکه ی شعاعی این پیشوند، معنای سرنمونی، شبکه ی معنایی و ساختار این پیشوند در قالب یک مقوله ی شعاعی تعیین گردید. در نهایت، برای تحلیل شبکه ی معنایی این پیشوند از تعامل مکانی شیء متحرک (Trajector) و ثابت (Landmark) استفاده شد. یافته ها: نتایج حاصل از تحلیل ها نشان می دهد معنای سرنمونی این پیشوند «پایین و زیر» است و معانی حاشیه ای و خوشه ای آن نیز که شامل چند گروه می باشند، عبارت اند از: ثبوت و وقفه، عقب، کنار، تقلیل، تحقیر، کنترل و غیره. همچنین همه ی معانی حاشیه ای با معنای اصلی یعنی «پایین» در ارتباط هستند. به عنوان مثال معنای «پایین» در مفاهیم تقلیل، تحقیر، وقفه نهفته است. نتیجه گیری: با بررسی پیشوند فعلی «فرو» در چارچوب معناشناسی شناختی به این نتیجه رسیدیم رویکرد شناختی علاوه بر معانی مختلف یک پیشوند و کاربردهای آن در بافت های مختلف، روابط مفهومی بین این معانی را هم نشان می دهد و لذا در مقایسه با رویکردهای سنتی تحلیل بهتری از معناشناسی پیشوندها ارائه می دهد.

در گذشتة زبان فارسی، پیشوندهای فعلی کارکردهای گوناگونی بر عهده داشتند، از جمله کارکرد قیدی و گاهی هم معنای اصلی فعل را گسترش یا محدود یا به کلی دگرگون می کردند. غالب پیشوندهای فعلی در اصل هم به جای قید به کار می رفته اند و هم به عنوان حرف اضافه. در دورة میانة زبان فارسی، از کارکردهای نقشی آنها به تدریج کاسته شده و زبان به سمت تحلیلی شدگی پیش رفته و پیشوندهای فعلی کمتر باعث تغییر معنای واژگانی فعل شده اند. به دیگر سخن، به صورت پیشوندهای تثبیت شده و غیرزایا در دورة میانه و سپس در دورة بعدی ظاهر شده اند. این صورت های زبانی در روند تحول زبان فارسی، غالباً دستوری شده اند و نقش های گوناگون دستوری را بر عهده گرفته اند. یکی از این صورت های واژگانی، پیشوند «می» در زبان فارسی امروز است که چنین روندی را پشت سر گذاشته و موضوع این مقاله هم بررسی تحولات تاریخی و نقش آن در زبان فارسی امروز است. در فارسی امروز، «می» به عنوان پیشوند تصریفی با افعال ماضی و مضارع همراه می شود و نمود استمرار یا عادت را بازنمایی می کند. در این مقاله، سیر تحول «می» از دورة باستان تا فارسی امروز بررسی می شود و به کارکردهای آن در ادوار مختلف زبان فارسی اشاره می گردد. این پیشوند بازماندة صورت *hamaiwa در دورة باستان است که به صورت hamē به فارسی میانه رسیده است. hamē در فارسی میانه قید به معنی «همیشه» است و نمود استمرار و عادت را بازنمایی کرده و جای ثابتی در جمله نداشته و در جایگاه های گوناگون به کار رفته است. در متون ادب فارسی، این پیشوند به صورت «همی» و «می» باقی مانده و به تدریج به فعل جمله نزدیک شده و طی روند دستوری شدگی، کارکرد پیشوند تصریفی بر عهده گرفته است. در فارسی امروز، «می» علاوه بر نمود استمرار و عادت، برای بازنمایی مفاهیم وجهی نیز کاربرد دارد. در جملاتی که مفهوم آرزوی تحقق-نیافته و فرض نامحقق را بیان می کنند، این پیشوند به فعل ماضی افزوده می-شود و کارکرد وجهی بر عهده می گیرد. بدین ترتیب، پیشوند «می» که پیشتر روند دستوری شدگی را طی کرده و از مقولة قیدی به پیشوند تصریفی بدل شده و بازنمایی نمود استمرار و عادت را بر عهده گرفته است، در فارسی امروز، دستوری تر شده و در بازنمایی وجه نیز نقش ایفا کرده است.

در اغلب گونه های گیلکی، فعل های «گذشته ساده» پیشوندی تصریفی (/-bv/) دارند که اکثر منابع نحوی گیلکی یا آن را وند وجه دانسته و یا کلا از پرداختن به نقش آن سرباز زده اند. با برافتادن این پیشوند از گذشته ساده، غالبا فعل به گذشته استمراری تبدیل می شود. در این تحقیق نشان داده خواهد شد که وند مزبور، وند وجه، زینت یا زائد نیست و نمودنما محسوب می شود. این وند در گیلکی، با توجه به ملاحظات تاریخی و تحولات صورت پذیرفته، اساسا تصریفی نیست، بلکه به تدریج به سوی تصریفی و دستوری شدگی گام برداشته است. بر این اساس، فرایند فوق، گذشته ساده را از لحاظ صوری به سوی نشان داری سوق داده است و این در حالی است که فعل مزبور در روزگاران پیشین مقوله ای نشان دار نبوده است. بنابراین می توان گفت که ارزش های نشان داری به لحاظ تاریخی و بر پایه تحولات تدریجی، ممکن است تغییر نمایند.

پیشوند 3а– یکی از پرکاربردترین پیشوندها است. این پیشوند به فعل پایه معانی مختلفی می دهد، از عمده ترین معانی این پیشوند می توان معانی «شروع عمل» و «مکان انجام عمل» را نام برد. برای درک هر چه صحیح تر معنی و مفهوم «مکان انجام عمل» این پیشوند، نیاز به بافت جملات دقیقی داریم تا بتوانیم معانی مکانی این پیشوند را در موقعیت های مختلف مکانی درک کنیم، در این مقاله کوشیده ایم تا قواعد کلی در زمینۀ موارد کاربردی این پیشوند، در بیان معانی ارائه گردد، تا زبان آموز بتواند به آسانی به تفاوت های موجود پی ببرد و نقش آن را در بافت های جملات در ترکیب با افعال و معانی آن به خوبی درک کند.

در این پژوهش با تحلیل بیش از 140 فعل از گویش دیباجی به بررسی پیشوند /ba-/ و مقایسه آن با زبان فارسی معیار می پردازیم. گویش دیباجی یکی از گویش های کناره دریای خزر و جزء زبان های شمال غربی محسوب می شود. روش انجام این پژوهش از نوع توصیفی، تحلیلی و تطبیقی است. برای مقایسه سیر دستوری شدگی پیشوند /ba-/ در هر دو گونه زبانی ناگزیر از منابع و متون کهن فارسی و دوره های میانه و باستان بهره گرفته ایم. به دلیل قرابت این گویش با گویش های مازندرانی و گیلکی از منابع موجود در این گویش ها نیز بهره گرفته ایم. در این پژوهش به دنبال کشف تفاوت های نقش و کارکرد این پیشوند در دیباجی و فارسی معیار علاوه بر سیر تحول آن هستیم. برای رسیدن به این هدف به دسته بندی افعال دارای پیشوند /ba-/ دیباجی در صورت های فعلی مختلف پرداخته ایم. سپس نقش و کارکرد این پیشوند در افعال دیباجی را در مقایسه با فارسی بررسی کرده ایم. برای سهولت کار در انجام این پژوهش فقط از افعال ماضی ساده در گویش دیباجی استفاده شده است. یافته های این پژوهش نشان می دهد که پیشوند/ba-/ دیباجی همچون پیشوند /ba-/ فارسی در سیر تحول خود دچار دستوری شدگی شده است؛ به این مفهوم که این پیشوند از تکواژ چندهجایی آزاد در نقش قیدی به هجایی وابسته تحول یافته است و در این مسیر تغییر، در معرض فرایند های مختلف دستوری شدگی از جمله مقوله زدایی، تغییر معنایی و معنی زدایی، کاهش آوایی و فرسایش واجی، تثبیت ترتیب واژگانی و ... بوده است. بر اساس شواهد، الگوی دستوری شدگی این پیشوند را با زبان فارسی معیار مقایسه خواهیم کرد. همچنین نشان خواهیم داد که این پیشوند در دیباجی با رسیدن به خط پایان مسیر دستوری شدگی، حذف نشده بلکه با ادغام معنایی در صورت بسیط فعلی، پدیده واژگانی شدگی را رقم زده است که خود نوعی دستوری زدایی محسوب می شود.