در این مقاله ژئوشیمی سه ناحیه از بازالت های اطراف اردبیل، شامل منطقه حیران، رضی و صائین بررسی شده است که دو منطقه اول از نوع زیردریایی با ساختار گدازه های بالشی به سن کرتاسه پسین- ترشیری پیشین و نمونه های منطقه صائین به سن کواترنری از نوع هوایی با ویژگی پلکانی از نوع تراپ (trapp) هستند. بازالت های مناطق حیران و رضی از نوع اولیه و در محدوده گوشته سنگ کره ای زیر قاره ای و منطقه صائین از نوع تحول یافته هستند و منشا عمیق تری نسبت به دو نمونه قبلی دارند. نمونه ها از نظر نسبت های ایزوتوپی 87Sr/ 86Sr در قلمرو OIB و از نظر نسبت ایزوتوپی Nd-Sr در قلمرو گوشته ای قرار دارند و در عین حال آغشتگی شدیدی با مواد پوسته ای دارند.

فورانهای آتشفشانی با سن پلیو - کواترنری در آذربایجان و شمال غرب ایران با خروج گدازه های بازالتی همراه بوده اند. گدازه های بازالتی با ساخت منشوری واحدهای آذرآواری پلیو - پلیوستوسن و ته نشستهای آبرفتی را پوشانده اند. مناطق مورد مطالعه واقع در استان های آذربایجان شرقی و غربی عبارتند از: منطقه منور در شمال تبریز، هریس، اهر، کلیبر، مهاباد، سلماس، ماکو، مرند (کشکسرای)، سراب، و زنوز. واحدهای سنگی مورد مطالعه عبارتند از الیوین بازالت، تراکی بازالت و بازالتهای آندزیتی. در مقاطع میکروسکوپی، بافت میکرولیتیک پورفیری، هیالومیکرولیتیک پورفیری حفره دار و دولریتی دارند. بر پایه نتایج آنالیزهای شیمیایی، ماگمای تشکیل دهنده سنگها دارای ماهیت قلیایی به نسبت Na2O/K2O>1 است. محیط زمین ساختی نمونه های مورد مطالعه در نمودارهای مورد استفاده در گستره قوس های آتشفشانی که پس از برخورد بوجود آمده اند قرار می گیرند. بررسی الگوهای عناصر کمیاب خاکی برای نمونه های مورد مطالعه نشان می دهد که شیب عمومی تغییرات دارای روند نزولی است و نشانگر غنی شدگی سنگهای بازالتی از عناصر نادر خاکی سبک (LREE) و تهی شدگی از عناصر نادر خاکی سنگین (HREE) است. از بی هنجاری های دیگر در نمودارها، ناهنجاری منفی ضعیف عبارتند از Eu، Ta، Nb، و ناهنجاری مثبت و شاخص عناصر U، Th، La، Rb، Ba، Cs، است. بررسی الگوهای پراکندگی عناصر نادر خاکی، نشان دهنده تشکیل ماگما از یک خاستگاه گوشته ای استنوسفری (گارنت لرزولیت) است.

منطقه مورد بررسی یکی از جوان ترین جریان های آتشفشانی واقع در زون ساختاری سنندج- سیرجان و در امتداد خطی شمال باختری- جنوب خاوری در راستای گسل زاگرس است. ترکیب کلی سنگ های منطقه بازیک و شامل اولیوین بازالت، پیروکسن بازالت، تراکی بازالت بیشتر با ماهیت آلکالن است. وجود گزنولیت های گنایسی و گزنوکریست های کوارتز نشانگر آلایش پوسته ای این سنگ هاست. نمودار تغییرات عناصر کمیاب در برابر DI نشان می دهد که در تشکیل سنگ های منطقه فرایند تفریق موثر بوده است و پراکندگی های موجود در نمودارها وابسته به پدیده آلایش ماگما با پوسته است. غنی شدگی این سنگ ها از LIL نشان می دهد که افزون بر پدیده تفریق ماگمایی، فرایندهای دیگری شامل اختلاط ماگمایی و آلودگی پوسته ای نیز در پتروژنز سنگ های منطقه دخالت داشته است. شیب منفی نمودار عناصر REE، تفاوت الگوی سنگ های منطقه با الگوی بازالت های مورب، شباهت الگوی عناصر کم تحرک مثل Y, Yb, Sr با الگوی بازالت های آلکالن OIB، همچنین ترکیب آلکالن سنگ های منطقه گویای این است که ماگمای سازنده بازالت ها از ذوب بخشی درجه پایین یک گوشته به نسبت غنی شده سرچشمه گرفته است.

در جنوب خاور شهر طبس منطقه ای به وسعت حدود 400 کیلومتر مربع از بازالت های مربوط به کواترنری پوشیده شده است که از نظر زمین شناسی جزء زون لوت به شمار می آیند. بر اساس مطالعات سنگ نگاری و تجزیه میکروپروب الکترونی(EMPA) ، بافت این سنگ ها بیشتر پورفیری و گاهی آفیریک است. درشت بلورهای این بازالت ها به طور عمده اولیوین از نوع کریزولیت، اوژیت و پلاژیوکلاز (لابرادوریت تا آندزین) است که در خمیره ای از میکرولیت های پلاژیوکلاز و بلورهای ریز پیروکسن و گاه شیشه قرار دارند. بر اساس نمودارهای مقدار مجموع قلیایی ها در مقابل مقدارSiO2  ماهیت ماگمای این سنگ ها قلیایی تا نیمه قلیایی تعیین شد و علت ویژگی های نیمه قلیایی برخی از سنگ ها، پدیده آغشتگی ماگمای قلیایی با مواد پوسته ای است. فقر نیوبیم در سنگهای غنی تر ازSiO2  یکی از دلایل مهم این پدیده است. نمونه های قلیایی دارای نفلین نورماتیو و نمونه های نیمه قلیایی دارای کوارتز نورماتیو هستند. مطالعات ایزوتوپ های Sr و Nd این آغشتگی پوسته ای را تایید کرده اند و به علاوه نشان دهنده این است که منشا ماگمای اولیه بازالت ها از بخش های بالای گوشته است. بر اساس مطالعات صحرایی و نمودارهای زمین ساختی - ماگمایی این بازالت ها از نوع درون قاره ای است که در کواترنری در اثر فعالیت گسل بزرگ نای بند و بازشدگی در محل تقاطع با شاخه های فرعی این گسل به سطح زمین راه یافته اند .

مجموعه بازالتی سلطان میدان "م.ب.س.م" دامنه ای از سنگ های ولکانیک مافیک شامل بازالت، تراکی بازالت، بازالتیک تراکی آندزیت و بازالتیک آندزیت به ضخامت 1068 متر می باشد. وجود سنگ های ولکانیک فلسیک و سرشار از سیلیس با ترکیب ریولیتی به همراه این مجموعه مافیک، ولکانیسم دو منشایی را محتمل می سازد. علاوه بر این وجود زینولایت های آلکالی فلدسپات گرانیت در افق آگلومرایی این مجموعه دلالت بر نقش آلایش پوسته قاره ای فلسیک در ماگمای اولیه"م.ب.س.م" است. این آلایش در نمونه های سرشار از اکسید پتاسیم (K2O)  با آلکالینیته بالا مشهود است. ماگماتیسم "م.ب.س.م" ویژگی سری های ترنزیشنال را ارایه می کند. به طوری که نمونه های آن در حول وحوش خط جدا کننده سری آلکالن از ساب آلکالن ولی با گرایش بیشتر به سری آلکالن قرار می گیرند.

بازالت های جوان آذربایجان شرقی در پهنه البرز باختری- آذربایجان جای گرفته اند. تکاپوهای آتشفشانی از پلیوسن تا کواترنری با بیرون آمدن گدازه ها از سیستم های شکستگی و گسل ها روی داده است. سنگ ها الیوین بازالت و تراکی بازالت هستند. کانی های اصلی آنها الیوین، پیروکسن، پلاژیوکلاز در خمیره ای شیشه ای و یا ریز بلور هستند. بافت این سنگ ها هیالوپورفیریتیک و هیالومیکرولیتیک پورفیریتیک با درشت بلورهای الیوین ها است. عناصر کمیاب و خاکی نادر در نمودار های عنکبوتی، نسبت بالایی از LREE/HREE را نشان می دهند. شیب منفی در نمودار عناصر خاکی نادر نشان دهنده سرشت آلکالن آنهاست. در نمودارهای زمین ساختی، بازالت های منطقه مرند در گستره IAB، اهر، هریس، کلیبر و میانه در گستره OIB و بازالت های سهرل در گستره CRB جای گرفته اند. نمونه های مرند و سهرل از خاستگاه گوشته ای سنگ کره ای - سست کره ای، با نرخ ذوب 2 تا 5 درصد، هریس، اهر، کلیبر با همان خاستگاه با نرخ ذوب بخشی 1 تا 2 درصد و نمونه منطقه میانه نیز از ذوب بخشی 10 تا 20 درصد از گوشته سنگ کره ای پدیدآمده اند و چه بسا نشان دهنده ژرفای کم گوشته و نرخ ذوب بالای آن است. برپایه نمودار های پهنه زمین ساختی، نمونه ها در گستره کمان های پس از برخورد جای گرفته اند.

دو توده کمانی شکل پلور با جنس بازالت و تراکیت بازالت در 75 کیلومتری شمال شرق تهران و جنوب آتش فشان دماوند واقع شده اند. محل خروج آن ها هنوز مشخص نیست و از نظر زایش، نحوه قرارگیری و پراکندگی جزء مباحث حل نشده زمین شناسی می باشند و نمونه های مشابه آن ها در شرق آتش فشان دماوند نیز وجود دارد. این دو توده از نظر جنس، سن و منبع تغذیه کننده با گدازههای دماوند اختلاف دارند. با برداشت داده های مغناطیسی، جهت تجزیه وتحلیل ساختارهای زمین شناسی مورد نظر با اعمال روش های ترکیبی سیگنال تحلیلی-اویلر، واهمامیخت اویلر و تحلیل طیف توان، شاخص ساختاری و عمق گدازههای مولد بیهنجاری مغناطیسی برآورد شد. حداکثر عمق چشمه در هر دو کمان تقریباً کمتر از 95 متر از سطح زمین است. با توجه به محل چشمه ها در هر دو کمان، به نظر می رسد مجرای خروج بازالت ها حدوداً در این عمق، زیر سطح کنونی آن ها واقع شده است. با انجام مدل سازی سه بعدی، نتایج حاکی از ریشهدار بودن ساختارهای مورد تجسس دارد. هر چند در کمان چپ، ارتباط آنومالی سه بعدی با توده قابل نمایش نبوده و احتمالاً توده از وسعت بیشتری برخوردار بوده و فرسایش رودخانه ای در این مسیر بخشی از توده را در سطح از بین برده است. به دلیل طول کوتاه پروفیل ها و عمق کم توده های شناسایی شده، در مورد روند صعود ماگما و محل احتمالی مخزن نمی توان اظهارنظر کرد که متعاقباً با توسعه شبکه برداشت و همچنین به کارگیری اطلاعات تکمیلی حاصل از سایر روش های ژئوفیزیکی می توان اطلاعات دقیق تری ارائه کرد. وضعیت آنومالی های زیرسطحی و عمق آن ها نشان می دهد که بازالت ها ریشه عمقی برجا دارند و از محل دیگری به این ناحیه روان نشده اند.

بازالت های پشتاسر در حوضه رسوبی مغان، زون ساختاری تالش و شمال غرب ایران با روند شرقی – غربی برونزد دارند. از نظر سنگ شناسی دارای ترم های مختلف سنگی از قبیل بازالت، بازالت آندزیتی، آندزیت بازالتی، آندزیت مگاپورفیر، لویسیت تفریت و برش های ولکانیکی هستند. کانی های اصلی تشکیل دهنده بازالت ها پلاژیوکلاز، کلینوپیروکسن و الیوین های ایدنگزیته و در تفریت ها پلاژیوکلاز به صورت مگاکریست، کلینوپیروکسن و لویسیت می باشند. ریز پردازش الکترونی انجام شده روی کلینوپیروکسن بازالت ها نشانگر ترکیب دیوپسیدی آنها است. کلینوپیروکسن بازالت های پشتا سر دارای ماهیت آذرین و از نظر تکتونوماگمایی متعلق به سری ماگمایی آلکالن و قاره ای می باشند. بررسی های دما فشار سنجی نشان دهنده تبلور کلینوپیروکسن ها در گستره دمایی 800 تا 1200 درجه سانتیگراد و فشار تشکیل کمتر از 5 کیلو بار است. ماگمای سازنده این سنگ ها فاقد آب در ترکیب خود بوده است. میزان تیتانیوم در کلینوپیروکسن ها پایین بوده که معلول حضور کانی های تیتانومگنتیت (اوپک) در سنگ است. میزان آهن فریک در کلینوپیروکسن ها نشان دهنده گریزندگی بالای اکسیژن ماگما است.