اشتراک لفظی یکی از موضوعات مبحث الفاظ اصول فقه و منطق و نیز یکی از مباحث ضمنی علوم بیان (کنایه و تعریض) و بدیع (توریه و استخدام) و همچنین یکی از موضوعات مورد بحث در فقه اللغه و علم الدلاله به شمار می رود. چون علوم قرآن دانشی مصرف کننده است و هر مبحث آن از علمی گرفته شده، دانشمندان علوم قرآن مبحث اشتراک لفظی را از علوم یاد شده وام گرفته و بر آیات قرآن تطبیق کرده اند و از رهگذر آن دانش اشتراک لفظی، کلمات قرآن را فراهم آورده اند. به نظر می رسد، این وام گیری با این پیش فرض صورت گرفته است که اشتراک لفظی در کلمات قرآن یکی از مصادیق اشتراک لفظی در کلام عرب است و با آن سنخیت دارد و همان آثاری بر اختلاف نظرهای مربوط به آن مترتب است که بر اختلاف نظرهای اشتراک لفظی در کلام عرب ترتب دارد.

پژوهشِ توصیفی-تحلیلیِ حاضر با استفاده از الگوی جسم­ انگاری (آنتونانو، 1999 و 2002) و شبکه ی معناییِ افعال حسّی (افراشی و عسگری، 1396) چندمعنایی فعل حسّی دیدن را توصیف و تحلیل کرده است. بدین­ منظور، معانی فعل دیدن در زبان فارسی با استفاده از لغت نامه دهخدا، فرهنگ معین و پایگاه دادگان زبان فارسی جمع­ آوری شدند. در این مرحله (4500) جمله از پایگاه دادگان زبان فارسی استفاده شد که برمبنای معانی بسط­ یافته دسته­ بندی شدند. تحلیل­ های نوشتار پیش رو که بیشتر با مدّ نظر قراردادن قابلیت­ های حواس بشری و شیوة دریافت ما از جهان اطراف صورت می­ گیرد، نشان می­ دهد که جسم­ انگاری سرچشمه مفهوم­ سازی استعاری و بسط معنایی فعل دیدن است و چندمعنایی فعل دیدن حاصل تعامل محتوای معنایی این فعل با دیگر عناصر سطح جمله است. یافته­ های پژوهش حاضر در راستای آنتونانو (1999) و افراشی و عسگری (1396) است. مواردی نیز یافت شد که آنتونانو (1999 و 2002) به آن­ ها اشاره­ ای نکرده است. از طرفی، یافته­ های نوشتار پیش رو درراستای اظهاراتِ آنتونانو (2002)، ایوانز و ویلکینز (2000) و کووچش (2005) است که ایده جهانی بودن بسط معنایی افعال حسّی سویتزر (1990) را مورد تردید قرار داده بودند.

چندمعنایی در داستان های تمثیلی، افزون بر بافت معنایی و فهم مخاطب به منزله ویژگی های بیرونی حاکم بر تفسیر، با ویژگی های ساختاری این متون نیز رابطه دارد. هدف مقاله حاضر بررسی نقش ویژگی های ساختاری و روایی داستان تمثیلی در ایجاد تفاسیر متعدد از این متون است. از آنجا که تفسیر متن تمثیلی همواره بر یک خط داستانی و بر اساس کنش های داستانی انجام می گیرد، بررسی چندمعنایی نیز به تعداد خطوط داستانی در داستان های تمثیلی وابسته است. بنابراین، چندمعنایی تمثیل را می توان نتیجه دو فرایند روی دو محور متفاوت دانست: محور هم نشینی و محور جانشینی. در نخستین فرایند، تفاسیر گوناگون با خطوط متعدد داستانی متناظرند. این خطوط داستانی نیز خود نتیجه تعدد پی رفت ها و شخصیت های تمثیل هستند. در دومین فرایند نیز فقط یک خط داستانی و با توجه به بافت های معنایی متعدد می تواند تفاسیر گوناگون از تمثیلی واحد را ارائه دهد. این تقسیم بندی نتایجی نیز در زمینه چندمعنایی نمادهای ادبی می تواند درپی داشته باشد.

اشتراک لفظی در کنار ترادف و اضداد، از جمله مباحث معناشناسی است که زبان شناسان پیشین بدان پرداخته اند و تعریف هایی نیز از آن ارائه داده اند. زبان شناسان معاصر بر این باورند که در بررسی اشتراک لفظی، باید میان دو اصطلاح «چند معنایی» (Polysemy) و «اشتراک لفظی» (Homonymy) تفاوت گذاشت. در اشتراک لفظی، دو واژه از روی تصادف، ساختار صرفی واحدی پیدا می کنند و هر یک با حفظ معنای خود، هم آوا و هم نویس می شوند و میان آنها رابطة معنایی، وجود ندارد؛ مانند: «الخال» به معنای خال روی چهره، برادر مادر و تپه. همچنان که میان آنها ارتباط ریشه ای نیز وجود ندارد؛ مانند قانع به معنای راضی و سائل که در معنای نخست از «قنَِعَ یَقنَعُ قَنَعاًو قَنعاناً» و در معنای دوم از«قَنَعَ یَقنَعُ قنوعاً» است، ولی در پدیدة چند معنایی، یک واحد زبانی پس از انتقال و تغییر معنایی در گذر زمان، از چند معنا برخوردار می شود مانند «سیاره» که در قدیم به معنای کاروان و امروزه به معنای ماشین به کار می رود. این مقاله در صدد است ضمن تحلیل و بررسی این دو پدیده، با آوردن نمونه هایی عینی از زبان عربی به تفاوت و تشخیص این دو پدیده و چگونگی پیدایش آنها در زبان بپردازد.

خواجوی کرمانی در غزلیات خود از تمهیدات و ابزار های بلاغی مختلفی برای گسترش دامنۀ معنا استفاده کرده است که در بلاغت معاصر آن ها را زیرمجموعۀ صنعت ایهام می‎دانند و می توان گفت با مقوله های تزئینی ایهام، از جمله ایهام تناسب، ایهام تبادر، ایهام تضاد، ایهام ترجمه، ایهام ترادف و... تفاوت دارند. گونه‎های مختلف این شگردها عبارت‎اند از: ایهام لفظی، ایهام مجازی، ایهام کنایی، ایهام ساختاری، ایهام چندگانه خوانی، ایهام اضافی و ایهام استخدامی. مسأله‎ای که در این مقاله به روش تحلیلی توصیفی بدان پرداخته می‎شود، آن است که خواجوی کرمانی، در غزلیات خود از کدام‎ گونه‎های ایهام برای بالابردن ظرفیت معنایی سخنانش سود جسته است؟ و ترتیب فراوانی استفاده از این شگردهای ایهامی در کلام او چگونه است؟ پس از ارائۀ تعاریف ایهام در بلاغت گذشته و معاصر و بررسی گونه‎های ایهامی منجر به چندمعنایی، بر مبنای بررسی جامع غرلیات خواجو، این نتایج به دست آمد: نخست، خواجو در غزل هایش، به جز ایهام چندگانه خوانی، از همۀ گونه‎های معناساز ایهام، استفاده کرده است؛ دوم، از میان انواع ایهام چندمعنایی، استخدام را بیشتر و ایهام اضافی را کمتر از گونه های دیگر به کار برده است. دیگر گونه های ایهامی به کاررفته در غزلیات خواجو، به ترتیب، عبارت‎اند از: ایهام لفظی، ایهام کنایی، ایهام ساختاری، ایهام مجازی و ایهام اضافی.

متن کامل این مقاله به زبان انگلیسی می باشد. لطفا برای مشاهده متن کامل مقاله به بخش انگلیسی مراجعه فرمایید.لطفا برای مشاهده متن کامل این مقاله اینجا را کلیک کنید.

پیشوند «هم-» در زبان فارسی، با اتصال به پایه های اسمی و قیدی، صفت، اسم و یا قید مشتق می‏سازد. در این مقاله که در چارچوب صرف ساختاری بوی (2010) نگاشته شده است، ابتدا حوزه‏های معنایی بیش از 500 واژه‏ی مشتق دارای پیشوند «هم-» که از پیکره ی بیجن خان و نیز چند فرهنگ لغت فارسی استخراج شده اند، بررسی شده‏اند. سپس، طرحواره ها، زیرطرحواره ها و درخت وراثت واژه های مشتق حاصل، ارائه و بررسی گردیده‏اند. براساس نتایج این پژوهش، پیشوند «هم-» دارای پنج حوزۀ معنایی و 14 معنا و کارکرد متفاوت است؛ بنابراین چندمعناست. این چندمعنایی در سطح طرحواره‏های انتزاعیِ ساختاری قابل تبیین است و از این رو چندمعنایی ساختاری نامیده می‏شود. بررسی این واژه‏های چندمعنا نشان داده است که پیشوند «هم-» بیشتر نقش صفت‏ساز و اسم ساز دارد تا نقش قیدساز.

فعل های سبک معمولا به عنوان طبقه ی خاصی از مقولات دستوری شناخته می شوند که مشارکت معنایی اندکی در گروه های فعلی دارند و به همین دلیل کمتر مطالعه ای به رابطه ی معنایی این فعل ها با فعل های سنگین پرداخته است. مقاله ی پیش رو با استفاده از چارچوب پویایی نیروی بروگمن، معنی شناسی واژگانی شناختی و بررسی بیش از 130 ساخت سبک و مرکب متشکل از فعل «گرفتن» نشان داد که اگرچه این فعل سبک همانند فعل سنگین متناظرش معنای غنی واژگانی ندارد ولی روابط معنایی نظام مندی بین این دو وجود دارد. با توجه به تعداد اندک فعل های ساده ی زبان فارسی، فعل های سنگین با حضور در ساخت های مرکب امکان بیان مفاهیم فعلی جدید را فراهم می کنند و به همین دلیل انتظار می رود که فعل سنگین «گرفتن» در ساخت های مرکب یا سبک بسیاری به کار رود و جنبه هایی از معنی خود را در این فرایند از دست بدهد. با این حال، در این مقاله نشان داده شد که نه تنها فعل سبک «گرفتن» جنبه های معنایی مختلفی از فعل سنگین ازجمله پویایی نیرو را حفظ می کند، بلکه کاربردهای مختلف فعل سبک تابعی از چندمعنایی فعل سنگین است.

غالباً متون برجسته ی ادبی علاوه بر زیبایی و خیال انگیزی، اثرگذار هستند. یکی از عوامل اثرگذاری و بلاغت کلام در این متون، چندبُعدی بودن معنای متن و تأویل پذیری آن است. در غزلیات حافظ، ابیات بسیاری دیده می شود که چندوجهی هستند و ظرفیت تأویل پذیری به دو یا چند معنای متمایز را دارند. در این مقاله، به روش توصیفی تحلیلی به این مسئله پرداخته می شود که حافظ با چه ابزارها، شگردها و تمهیداتی، سخنش را ذووجوه، چندمعنا و سرانجام، اثرگذار کرده است و آیا استفاده ی حافظ از این تمهیدات، آگاهانه و تعمدی بوده است! نتیجه ی بررسی ها نشان داد که برخی از شگردهای حافظ در ایجاد ظرفیت های معنایی و زایندگی متن، عبارتند از: استفاده از کلمات چندمعنایی، استفاده از کنایه ها در بسترهای تازة معنایی، شناور بودن معناهای مختلف در بافت کلّی کلام به سبب ساختارهای خاص نحوی، تعلیق معنا به دلیل دو یا چندوجهی بودن مرجع ضمیرها، امکان تبدیل ترکیب های اضافی و استفاده همزمان از ظرفیت های مختلف یاهای وحدت، نکره و مصدری. دیگر اینکه استفاده ی مکرر حافظ از این شگردها در ابیات متعدد، بیانگر تعمّد او در این کار و آگاهانه و هدفمند بودن حضور این تمهیدات در شعر وی است.