هم معنایی یک پدیدۀ مشترک در میان تمامی زبان های مختلف است. زبانشناسان دنیا نظرات گوناگونی دربارۀ آن داشته اند. از این رو، ابتدا دیدگاه زبانشناسان در این خصوص بررسی و سپس دربارۀ گسترۀ آن در نهج البلاغه بحث می شود. پدیدۀ هم معنایی موافقان و مخالفانی دارد که هر کدام دلایل خاص خود را مطرح می کنند و سبب پیدایش این اختلاف، نبودن تعریفی جامع و مانع از هم معنایی بوده است. موافقین بر این باورند که در نهج البلاغه برای یک واژه انبوهی از کلمات مترادف وجود دارد که باعث غنا و وسعت زبان گردیده است و بر همین اساس، کثرت مترادفات را باعث آهنگین شدن نثر عربی دانسته اند. مخالفین وجود ترادف، صرف نظر از طبیعت و سرشت واژه، بر این باورند که هیچ دو کلمه ای را در نهج البلاغه نمی توان یافت که از نظر معنی کاملاً یکسان باشند؛ چون آن را حکیمانه نمی دانند، بلکه به دنبال شناسایی تفاوت های دقیق و عمیق میان ارتباط کلمات هستند. در این نوشتار، نگارندگان با تکیه بر روش توصیفی- تحلیلی و با استفاده از نظریۀ لاینز مبنی بر نظریۀ پیوستارهم معنایی، معانی مختلف چهارده واژه ی مترادف در نهج البلاغه را استخراج و مورد تحلیل و بررسی قرار داده اند. شایان ذکر است که گزینش محدودِ وازگان تنها به دلیل محدودیت حجم مقاله بوده است. نتایج نشان داد که بر اساس نظریۀ لاینز مبنی بر نظریۀ پیوستارهم معنایی، واژه ها نمی توانند به طور قطعی در بافت های مختلف جایگزین هم گردند و از این رو، وی هم معنایی را پدیده ای نادر در زبان می داند.

ترادف در واژگان قرآن از دیرباز یکی از موضوعات اختلافی در میان دانشمندان علوم قرآن بوده است. اختلافات آنان به نظر برخی لفظی و ناشی از بی توجهی آنان به مقاصد یکدیگر بوده و ریشه اختلافات آنان نداشتن تلقی و تعریف واحدی از ترادف دانسته شده است. در این مقاله تلاش می شود، ضمن تعریف توصیفی ترادف، دیدگاه های آن دانشمندان بررسی و نقد شود و از رهگذر آن پیشینه، شروط، انواع، ادله، اسباب و فواید ترادف تبیین گردد.

تجربة تدریس نشان می دهد که گاه ریشه شناسی می تواند یادگیری واژگان زبان دوم را بهبود بخشد و بعضی اوقات دانستن واژه های مترادف به افزایش دانش واژگانی زبان آموزان کمک می کند. از آنجا که این دو روش از روش های متداول آموزش زبان هستند بنابراین موضوع این پژوهش ارزیابی نقش آموزش ریشه شناسی در مقایسه با ارائة واژه های مترادف آشنا در یادگیری واژگان می باشد. از آنجا که میزان توانایی زبان آموزان در استفاده از واژه ها در فواصل مختلف زمانی پس از یادگیری از اهمیت بسزایی برخوردار است، تأثیر این دو روش بر حافظة کوتاه مدت و بلندمدت زبان آموزان سطوح مختلف مهارت زبانیبررسی شد. شرکت کنندگان 120 زبان آموز دانشگاه الزهرا(س) در تهران، ایران بودند. بر اساس نتایج آزمونPET، آنها به دو سطح مبتدی و پیشرفتة مهارت زبانی تقسیم شدند. واژگان از دو طریق ریشه شناسی و ارائة واژه های مترادف به آنها تدریس شد. نتایج این بررسی نشان دهندة تأثیر قابل توجه ریشه شناسی واژه ها در افزایش دانش واژگانی در حافظة کوتاه مدت و بلندمدت زبان آموزان سطح پیشرفتة مهارت زبانی است.

پیشینیان با پرداختن به اسامی یا صفات متعدد برای یک یا چند مسمی، بدون اشاره به اصطلاح ترادف، لغت نامه هایی بسیط یا اندکی متنوع ارایه داده که تطور آنها به تشکیل معاجم گسترده ختم شده است. می توان گفت نخستین لغت نگاران، مترادف نگاران بودند. اختلاف الفاظ و اتفاق معانی نیز اصطلاح دیگری در همین زمینه بود. افزون بر این محورها، در موضوع های متنوع هم این هدف پی گرفته شد. پس از قرن سوم به تدریج واژه ترادف به میان این کتاب ها وارد شد و اصطلاحات پیشین را کنار زد. رمانی و ابن فارس در این زمینه اولین کسانی معرفی می شوند که اصطلاح ترادف را به کار گرفتند. هر چند با تامل در افرادی چون همدانی یا ترمذی این حق تقدم از آنان گرفته می شود و پیشینه تاریخی این اصطلاح اندک تغییری می کند و به زمانی عقب تر بر می گردد.بین معنای مشتقات «ردف» در قرآن و مفهوم اصطلاحی ترادف، ارتباط ویژه ای سراغ داریم که عبارت است از عدم تبعیت کامل الفاظ از یکدیگر و این نکته ای بر تایید نظریه پیشینیان در عدم ترادف کامل است.در برخی از موضوع های علوم قرآنی نامی از ترادف به بیان می آید. از جمله این مباحث احرف سبعه است که به دلایل عقلی و نقلی نباید با موضوع ترادف مرتبط شود. اما در دیگر موضوع ها مثل: تاکید، آیات مشابه و تفسیر باید به تعریف ترادف به طور واضح پرداخت. با تعریف قدما می توان ترادف را در این موضوع ها طرح کرد.

درباره رابطه «صفات ذاتی» با «ذات حق» سه دیدگاه مهم وجود دارد. اشاعره به زیادت وجود صفات بر وجود ذات حق و تخالف معانی آنها با هم و با ذات حق معتقدند، عموم فلاسفه به عینیت موجودیت حقیقی صفات با وجود ذات حق و در عین حال، به تخالف معانی آنها با هم و با ذات حق قائلند و عرفا به بیصفتی ذات حق، هم معنایی صفات و ذات، موجودیت بالعرض صفات متخالف المعنی به عین وجود حق و تاخر آنها از ذات حق باور دارند. بنظر میرسد بر خلاف دیدگاه اشاعره و فلاسفه، که هر دو گرفتار اشکالات عقلی و نقلیند، حقانیت دیدگاه عرفا با شواهد عقلی و نقلی فراوان قابل اثبات است.

ظاهرة التّرادف قضیة محوریة فی الدراسات اللسانیة، قدیمها وحدیثها، وهی قضیة متداخلة فی کل العلوم والاختصاصات الأخرى ویترتّب علیها آثارٌ وضعیةٌ مع وجود الاختلاف حول التّرادف نفسه، وحول مدى فاعلیته أو أوجه الاستفادة منه؛ کما یعدُّ التّرادف من الظواهر اللغویَّة المهمّة؛ لعلاقة الألفاظ بالمعانی من أثر التواصل بین الناسِ؛ ففکرة التّرادف فی حقیقتِها مسألةٌ دلالیةٌ قبل کلّ شیءٍ، تتعلّقُ بالمعنى وما یعتریه من تغیّر من جراء الاستعمال. فقام البحث بدراسة ما هی المسمّاة بالترادف فی ألفاظ نهج البلاغة، وقدتوصّلنا إلى نتائج من أبرزها أنّ مفهوم التَّرادُف لایعنی الاتحاد التامّ فی المعنى ، ولا یعنی المساواة فی الدلالة، وإلاّ لسمیّت بالألفاظ المتساویة، وإنّما هی مترادفة بمعنى أنّ بعضها یقوم مقام بعض. وإنّ التَّرادُف ظاهرة موجودة فی اللغة العربیة، ولکن لیس بالکثرة المزعومة، فإنّ أغلب ما سمّی بالمترادف لا صحّة له، وربّما کان لخلط جامعی الألفاظ المترادفة ومنهجهم الأثر فی ذلک. ومن نتائج التطبیقات على نصوص نهج البلاغة، اتضح خلوّه من ظاهرة التَّرادُف، لوجود الفروق الدلالیة بین المفردات؛ فإنّ نهج البلاغة جاء سیاقه اللغوی مطابقاً سیاقه الاجتماعی من قبل واضعه، فالکلمة فی نهج البلاغة، اختارها الإمام علی (ع) قاصداً لفظاً ومعنى فی موقعها المحدّد، فهی أصیلة فی وضعها ومعناها. والمنهج المتّبع فی البحث هو المنهج الوصفیّ، ولعل هذا المنهج یَتلاءمُ مع طبیعة البحث حول الترادف.

ایده سینوی در باب ترادف مفهومی صفات ذاتی ایزد متعال شاذترین نگاه در باب اوصاف ذات احدی محسوب می شود. طبعا این رخداد معلول برخی دلایل علمی و عوامل غیرمعرفتی است، که پژوهش پیش رو عهده دار گردآوری و تبیین آنهاست. عدم ارائه استدلال قیاسی به سود این مدعا در آثار مشهور سینوی، عدم طرح نظریه در اشارات و تنبیهات، بی توجهی شارحان آرا بوعلی به اصل نظریه، گزارش های ناقص اندک ناقدان ایده «ترادف»، خوانش کلامی از کلمات شیخ، و تقلیل نظریه وی به اتحاد مصداقی صفات، همگی عوامل مستند مهجوریت ایده سینوی در باب مفاهیم اوصاف الهی به شمار می آیند. اما نقدهای پررنگ صاحب اسفار بر ایده «ترادف» بستر مناسبی برای اطلاع اجمالی متاخران، از آن نظریه، فارغ از شناخت قائل آن فراهم ساخت. در این میان، احمد احسائی از ایده «ترادف» استقبال کرد و با تمهیدات بیشتری به تبیین دقیق تر آن نظریه و دفع انتقادات صدرایی همت گمارد. احسائی همچنین در جهت تطبیق ایده «ترادف» با آموزه های شیعی تلاش شایانی نمود، اما به دلیل مهجوریت مکتب فکری وی در محافل علمی رسمی و نیز برخی نقود تخریبی اندیشمندان متاخر بر آرا او، به فاصله اندکی، مجددا ایده مزبور به دست فراموشی سپرده شد.

در انواع روابط معنایی بین الفاظ، ترادف یکی از مباحث لغوی و به مثابه پدیده ای تلقی می شود که همواره محل مناقشه بوده است. موافقان و مخالفان با استناد به مصادیق آن به اثبات یا رد واژگان مترادف پرداخته اند و به لحاظ نقشی که در ترجمه و تفسیر کلمات قرآنی دارد، در متون تفسیری و در ذیل مباحث ادبی مورد توجه مفسران قرارگرفته است. در این مقاله پدیده ترادف در تفسیر مجمع البیان، بنا به جایگاه برجسته ادبی آن، مورد کندوکاو قرار گرفته است. از این رو با نگاهی به پیشینه ترادف در زبان ادبی و اشاره به دیدگاه های موافقان و مخالفان و تحلیل آن، ترادف در علوم قرآن و جایگاهش در مجمع البیان را مورد ارزیابی قرار داده است. رهاورد این پژوهش، معطوف به این حقیقت است که طبرسی به ترادف تام قائل نبوده است و اگر در تفسیر مجمع البیان از کلمات متقارب المعنی سخن گفته، صرفا برای تفهیم و تقریب به ذهن مخاطبان بوده و حداکثر اعتقاد به نوعی ترادف جزئی داشته است.