حسن و قبح اخلاقی (ذاتی یا عقلی) دارای جایگاه ارزشمندی در علومی همچون علم اخلاق است که با نفی آن اخلاق نسبی می شود. در این مقاله به تعریف و نقد مفاهیم حسن و قبح می پردازیم.برای جمع آوری منابع موجود از منابع معتبر کتب اسلامی و کتب موجود در کتابخانه موزه ملی تاریخ علوم پزشکی تهران و موتورهای جستجوگر سایت هایی مانند Google، Iran Medex،Yahoo استفاده شد.با بررسی متون، معانی متفاوتی برای حسن و قبح به دست می آیند که عبارتند از: «سازگاری و ناسازگاری باطبع»، «موافقت با اغراض و مصالح»، «کمال و نقص نفسانی»، «تفسیر حسن و قبح به مدح و ذم» و «کششهای فطری». طبع انسانی به دو نوع حیوانی و والا قابل تقسیم است. طبع حیوانی انسان نمی تواند ملاک بازشناسی فعل اخلاقی باشد، ولی انسانها در قلمرو تمایلات روحانی مشترک هستند. با تعریف طبع والا حسن و من علوی قابل اثبات نیست، مگر آنکه حسن آن را بدیهی بدانیم. اغراض نیز به اغراض شخصی، اغراض نوعی و اغراض مطلوب قابل تقسیم اند. اغراض شخصی مایه هرج و مرج نظام اخلاقی می شوند. اغراض نوعی می توانند پشتوانه اخلاق باشند، ولی چون تحسین و تقبیح مربوط به ذات عمل نیست، نمی توان این نظریه را جزء حسن و قبح ذاتی شمرد، بلکه بهتر است آن را حسن و قبح عقلایی یا عقلی غیر ذاتی نامید. منظور از غایت مطلوب، قرب و بعد الهی است که لازمه آن نیت است تا کمال و معنویت تحقق یابد. تعریف «کمال و نقص نفسانی» در حقیقت به همان نظریه «سازگاری با طبع والا» باز می گردد. از «تفسیر حسن و قبح به مدح و ذم» که تنها وصف فعل اختیاری انسان است، تعبیرهای گوناگونی ارایه شده است که عبارتند از: «درستی مدح و ذم»، «حکم به مدح و ذم»، «شایسته مدح و ذم بودن»، «خود مدح و ذم» و «بناء عقلا بر مدح و ذم». کشش ها یا دوری جویی های فطری نیز به همان نظریه «سازگاری با طبع والا» بازمی گردند.در تعریف حسن و قبح باید ملاکهایی که کاربرد کلامی و تا حد امکان اخلاقی دارند، مانند سازگاری با طبع والای انسانی، مایه کمال و نقص نفسانی، کششهای فطری و مصالح و اغراض نوعی مورد توجه باشند.

لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.

میان متکلمان و حکمای مسلمان در خصوص وجود یا عدم غایت و غرض در افعال باری تعالی اختلاف نظر وجود دارد. اشاعره وجود هر گونه غایت و غرض در افعال الهی را با کمال ذاتی او متعارض می دانند و آن را انکار می کنند. در مقابل، حکمای الهی و متکلمان عدلیه معتقدند که حضرت باری تعالی در افعالش غایت و غرض دارد و هیچ فعلی از او سر نمی زند مگر اینکه متوجه غایت و غرض خاصی باشد، اما در اینکه غایت و غرض در افعال الهی به چه کسی یا چه چیزی بر می گردد میان این اندیشمندان اختلاف نظر وجود دارد. متکلمان عدلیه معتقدند که غرض باید به غیر خدا برگردد تا او از هر گونه نقص و کاستی مبرا باشد، اما حکما می گویند غرض باید به خود خدا برگردد تا با قاعده «العالی لا یلتفت الی السافل و لا یستکمل بِه» در تعارض نباشد. آنچه همه صاحب نظران بر آن اتفاق نظر دارند این است که «نقض غرض قبیح است»، زیرا منجر به اجتماع خواستن و نخواستن فعل واحد می شود که محال است. قاعده قباحت نقض غرض» در کلام عقلی کاربرد زیادی دارد و کمتر قاعده ای از لحاظ کاربرد به پای این قاعده می رسد. اهمیت این قاعده تا بدان حد است که در تمام اصول دین از آن بحث می شود. اصل وجود غایت در افعال الهی در مباحث مربوط به توحید اثبات می شود و سپس به عنوان مقدمه در اثبات اصول دیگر یعنی عدل، نبوت، امامت و معاد به کار می رود.

حسن و قبح یکی از مسایل بسیار مهم است که توجه متکلمان را به خود جلب کرده است. عدلیه، بر ذاتی، عقلی بودن حسن و قبح افعال شخص عاقل اصرار دارند، در حالی که اشاعره، بر الهی، شرعی بودن چنین افعالی تاکید می ورزند. پرسش اصلی این است که هر کدام از این واژگان (حسن و قبح، ذاتی و الهی و عقلی و شرعی) چه معنایی دارد و مراد اندیشمندان مسلمان از کاربرد آنها کدام معنا و چه چیزی بوده است؟در پژوهش حاضر چهار معنا برای حسن و قبح در نظر گرفته شده و نشان داده شده که اختلاف نظر عالمان مسلمان اغلب به معنای چهارم (استحقاق مدح و ذم) مربوط است. بنابراین، با توجه به مقام ثبوت و اثبات چهار صورت برای مساله حسن و قبح به معنای چهارم می توان در نظر گرفت.الف. حسن و قبح ها از حیث مقام ثبوت، الهی و از حیث مقام اثبات، شرعی باشند؛ب. حسن و قبح ها از حیث مقام ثبوت، ذاتی و از حیث مقام اثبات، شرعی باشند؛پ. حسن و قبح ها از حیث مقام ثبوت، الهی و از حیث مقام اثبات، عقلی باشند؛ت. حسن و قبح ها از حیث مقام ثبوت، ذاتی و از حیث مقام اثبات، عقلی باشند.منظور اشاعره از حسن و قبح به گزینه «الف» مربوط است، اگر چه ظاهر سخن آنان، نفی مقام ثبوت، خواه ذاتی یا الهی، است، ولی منظور عدلیه، به گزینه های «ب، پ و ت» مربوط است که توضیح آنها در خلال تحقیق خواهد آمد.

در باب اجرا یا عدم اجرای قاعده «قبح عقاب بلابیان» (برائت عقلی) در اطراف شبهات موضوعیه، دو دیدگاه از سوی دانشمندان اصول فقه قابل باز شناسی است. یک دیدگاه قائل است که این قاعده در شبهات موضوعیه و البته حکمیه جاری است و در مقابل، دیدگاه دیگر منکر اجرای قاعده در شبهات موضوعیه شده است. هر کدام از دیدگاه های مذکور به ادله ای استناد جسته اند که نقد و بررسی آن دیدگاه ها و ادله آنها ما را به قول سومی رهنمود می سازد. مطابق نظریه مختار، از آنجا که شبهات موضوعیه مستنبط شرعی مانند شبهات حکمیه اند جریان قاعده، بلا اشکال می باشد البته در همین خصوص، جایی که مورد شبهه، اموال، دماء، فروج و اعراض باشد به دلیل حکومت و بنای عقلا از دایره شمول قاعده خارج می باشند و نیز در موضوعات غیر مستنبط شرعی، برائت عقلی مجرایی نخواهد داشت.

اخلاق و اهمیت و تاثیر آن در زندگی بشر غیرقابل انکار است، و در این باره نه تنها اندیشمندان، بلکه مردم عادی و عامی نیز اتفاق نظر دارند. اما در میان ارباب اندیشه، فلاسفه، بویژه فیلسوفان اخلاق، تنها کسانی هستند که در باب مبانی اخلاق به طور جدی و به تفصیل بحث می کنند و ایشان نیز، با همه اختلاف نظرهایی که در مسایل فرعی دارند، در اصل سرنوشت ساز بودن نهاد اخلاق کمترین اختلافی با هم ندارند.یکی از مسایل مهم فلسفه اخلاق، که از قدیم مورد اختلاف فیلسوفان اخلاق بوده و گروه های فکری دیگری نظیر متکلمان نیز به مناسبت در آن وارد شده اند، معیار خوبی و بدی یا «حسن و قبح» اخلاقی کردارهاست.در این مقاله پس از مقدمه و بیان یک توضیح مهم پیرامون پاره از اصطلاحات جاری در این بحث، گزارش مختصری پیرامون آرا متکلمان اسلامی و فلاسفه مشا ارایه خواهد شد تا محتوای بحث و سیر تاریخی آن نموده شود و راه دریافت نظر صدرالمتالهین هموار گردد. سپس نظر این فیلسوف درباره حسن و قبح افعال، علی رغم آنکه به اظهار نظر صریح وی درباره آن دست نیافته ایم، به طور غیرمستقیم، از آرایی که در مسایل دیگری اظهار داشته استنباط خواهد شد.

یکی از چالش های روابط زناشویی، مطالبات جنسی نامتعارف و غیر معمول است روابطی که با عدم رضایت یکی از طرفین صورت می گیرد و حق جنسی زوجه یا زوج ضایع می شود. پرسش اصلی این است که آیا مطالبات جنسی نامتعارف از نظر اخلاقی ناپسند و غیر موجه است یا می توان از نظر اخلاقی دلیل معتبری برای توجیه آن فراهم آورد؟ در این مقاله با روش توصیفی، تحلیلی و با برشمردن برخی از مهم ترین مصادیق روابط جنسی نامتعارف تلاش شده است تا با دلیل نقلی و عقلی قطعی، غیر اخلاقی بودن روابط جنسی نامتعارف تبیین و اثبات شود. عدم رضایت، یکی از مولفه های مهم غالب روابط جنسی نامتعارف است و عناوین غیر اخلاقی دیگری مانند ایذاء، ظلم، اجبار، اضرار، تحقیر، نقض کرامت، تضییع حق، معاشرت به غیر معروف، ... بر آنها صدق می کند ازاین رو باید عناوین فوق به عنوان چارچوب های روابط جنسی در نظر گرفته شود تا نه حق کسی تضییع شود و نه امری غیر اخلاقی رخ دهد و نیاز های طرفین به شکل مطلوبی تأمین گردد.

این نوشتار عهده دار تبیین حسن و قبح از دیدگاه متکلمان و حکمای مسلمان به طور عام، و بیان دیدگاه علامه طباطبایی در این راستا به نحو خاص می باشد. از این رو ضمن تحلیل و نقد دیدگاه متکلمان، حسن و قبح عقلایی و اعتباری از دیدگاه حکمای مسلمان مورد توجه و تاکید قرار گرفته است. از آن رو که برای این موضوع در آثار حکمای قبل از علامه بابی مستقل باز نشده است و آنچه در این زمینه از آن ها برجای مانده است، نکاتی اجمالی است که این اجمال را نیز بیشتر باید در لا به لای آثار منطقی ایشان، جستجو و اصطیاد نمود. از این رو بجاست این موضوع را در آثار علامه طباطبایی بکاویم چه اینکه ایشان ضمن پایبندی فی الجمله به همان موضع حکما در این باب ورود جدی و جدیدی نموده اند، و موضوع را مورد تامل و دقت و بازنگری قرار داده اند، از این رو ایشان در آثار خود بحثی تحت عنوان ادراکات حقیقی و اعتباری طرح نموده اند و امور اعتباری را به اعتباریات قبل الاجتماع و بعد الاجتماع تقسیم نموده اند و پس از نقد تلقی متکلمان اشعری و معتزلی از حسن و قبح، حسن و قبح عقلایی و اعتباری را در قالب اعتباریات بعد الاجتماع، تشریح، تحلیل و مورد تاکید قرار داده اند و در مواضع مختلف به زوایای گوناگون این دیدگاه پرداخته اند. نگاه علامه در این باب از ابعاد مختلف مانند بعد معرفتی، دینی، فلسفی، اخلاقی، اصولی و کلامی می تواند مورد توجه قرار گیرد که در این نوشتار به برخی از این ابعاد پرداخته شده است. ضمن اینکه از بیان برخی دیدگاه های مغایر و مخالف با علامه نیز غفلت نشده است.