همایش ادبیات تطبیقی خودی از نگاه دیگری
سال:1385 | دوره:4 |تعداد مقالات:14

از اصول مهم نقد امروز، بررسی آثار هنری، بنا بر تعاریف زیبایی شناسی است. در طی سالها متفکران بسیاری در جهت تعریف زیبایی و انطباق شاخه های مختلف هنر بنا بر این معیار تلاش کرده اند.با توجه به شهرت جهانی و ارزشهای والای مولانا و آثار او، نویسنده در نظر دارد تا ابیاتی از غزلیات شمس را بنا بر تعاریف و اصول زیبایی شناسی- از نگاه متفکران ایرانی و غیر ایرانی- بررسی نماید.محور اصلی این تحقیق مبانی زیبایی شناسی معنوی است و عناوین "زیبایی و طبیعت"، "زیبایی و تناسب"، "زیبایی و مذهب"، "زیبایی و والایی"، "زیبایی و تضاد" و "زیبایی و سوررئال" از نظر نقادانی هچون سقراط، نیوتن، هایدگر، کروچه، یونگ و ... که در نمونه هایی از غزلیات شمس آمده، تحلیل می شود.

فرهنگ و ادبیات، با فراتر رفتن از مرزهای هر کشور این امکان را فراهم می آورد تا خود را بهتر به جهانیان بشناساند و باعث پدیدار شدن دیدگاه های تازه ای گردد. هنرمندان خلاق دیاری دیگر نیز با فاصله گیری از خویشتن خویش و پذیرا شدن سخن دیگران، رویکرد های نوینی را نمایان می سازند. بدین گونه است آثار ادبی ایران که به مدد ترجمه به دیگر سرزمین ها راه یافت و برخی هنر دوستان آن سرزمین ها را به سمت آفرینش آثاری نو کشاند. عطار نیشابوری یکی از این شاعران است که هم در خارج از ایران و هم در داخل کشور مشتاقان بسیاری داشته و دارد. اثری که مورد بررسی قرار می گیرد، نمایشنامه ای است معاصر به نام زنان مهتابی، مرد آفتابی اثر چیستا یثربی که بر گرفته از الهی نامه عطار است و درد شاعر و راه سیر و سلوک او را به گونه ای دیگر و با نگاهی نو به نمایش در می آورد.

ایران به عنوان کشوری با فرهنگ هزاران ساله و تمدنی کهن و غنی از دیرباز کانون توجه نویسندگان و شاعران دیگر کشورها قرار گرفته است. به طوری که بسیاری از اندیشمندان غربی به مطالعه درباره ایران پرداخته و یا جهت خلق آثار ادبی- هنری خود از گنجینه های غنی ادبی ما الگوبرداری نموده اند. آنچه که در این تحقیق مدنظر می باشد ارایه دیدگاه های نویسندگان و شاعران اسپانیایی زبان است که شامل کشور اسپانیا و همینطور کشورهای آمریکای لاتین می گردد. از آنجایی که تعداد کشورهای اسپانیایی زبان زیاد می باشد و از طرفی با توجه به اینکه در این زمینه تاکنون مطالعه و کنکاشی صورت نگرفته، چنین تحقیقی می تواند جالب و قابل توجه باشد. جهت نیل به این هدف نویسندگان معروفی چون: خورخه لوئیس بورخس (آرژانتینی)، فدریکو گارسیا لورکا (اسپانیایی)، خولیو کورتازار (آرژانتینی)، خوزه لساما لیما (کوبایی) و چند تن دیگر انتخاب شده اند که در این مقاله به نظراتی چند از آنان درباره ایران، آثار ادبی و هنری ایرانیان، شاعران ایرانی و بناهای کشورمان استناد خواهد شد و مشخص خواهد شد که اندیشمندانی از دنیایی کاملا متفاوت چگونه به ایران می نگرند و چه دیدگاهی نسبت به فرهنگ و هنر غنی ایرانی دارند.

نویسنده- سیاحان همواره با این پرسش و چالش مواجه بوده اند که چگونه طبیعت یا فرهنگ غیر بومی را که هیچگاه مخاطب هدف آنرا ندیده است توصیف کنند. به عبارت دیگر، چه عناصر و صنایعی می توانند برای توصیف و تشریح متن هایی که مخاطب آنها را ندیده و نمی بیند به کار گرفته شود و به همین منظور فنون و صنایع گوناگون بلاغی را مورد استفاده قرار داده یا خلق کرده اند.مقاله حاضر به همین موضوع به ویژه نزد پیر لوتی در خصوص شهر اصفهان می پردازد. اصفهان این شهر اسطوره ای، این باغ شهر شرقی و شهری که هانری کربن آن را "عالم مثال" و هانری استرلن "تصویر بهشت" می نامد و امسال آیسسکو آن را به پایتختی جهان اسلام بر گزیده است، همواره مورد توجه سیاحان و نویسندگان بزرگ اروپایی بوده است. پیر لوتی در سفر نامه خود با نام به سوی اصفهان (Vers Ispahan) به توصیف ایران از بوشهر تا شیراز و اصفهان تا تبریز می پردازد. او از صنایع بلاغی گوناگون برای توصیف این شهر به اروپاییان استفاده می کند. همچنین او می کوشد تا به واسطه دانش های پیشین (پیش متن های) مخاطبان اروپایی به توصیف متن های جدید (بیش متن هایی) بپردازد که آنها هیچگاه ندیده اند.مقاله حاضر بر این اصل استوار شده است که هیچ تصویر جدیدی قابل دریافت نیست، مگر اینکه نسبتی با پیش متن های مخاطب برقرار کند. در این رابطه هدف مقاله شناسایی و طبقه بندی این پیش متن ها و نقش آنها در دریافت شهری غیر بومی– یعنی اصفهان– است. روش تحقیق با الهام از آثار ژرارژنت و گسترش آن توسط مولف مقاله اخذ شده است.

در بررسی تاریخ ادبیات ایران، اصطلاح ادبیات کهن به ادبیات دوره پیش از اسلام تعلق دارد که ادبیات پهلوی بخش عمده آن است. گرچه آثاری که به زبان پهلوی تالیف شده بیشتر آثار دینی زرتشتی است و آثار صرفا ادبی آن چه منثور و چه منظوم از میان رفته ولی بازتاب آنها به گونه ترجمه و یا اقتباس در آثار نویسندگان عربی و فارسی زبان سده های بعد نمایان است. در این مقاله ضمن اشاره کوتاهی به علل تاریخی و اجتماعی زوال این آثار اشاراتی داریم به آن دسته از آثاری که از این زبان باقی مانده که تنوع موضوعی آنان نشان از غنا و کثرت شان دارد.یکی از مهمترین بخش های ادبیات پهلوی بخش اخلاقیات آن است و علت اهمیت آن تاثیر بسزایی است که این آثار در ادبیات دوران اسلامی داشته است. مجموعه اندرزهای پهلوی به ویژه حکم عملی و تجربی مضامین بسیاری از اندرزهایی است که در میان ملل دیگر نیز راه یافته است. بررسی اندرزنامه های پهلوی و بازتاب آنها در آثار منظوم و منثور اسلامی موضوع اصلی این مقاله است که از آن میان از دو کتاب منثور و منظوم جاویدان خرد ابن مسکویه و شاهنامه فردوسی شاهدانی ذکر می شود.

ویلیام اُ. بی من مردم شناس– زبانشناس آمریکایی در دهه 1970 میلادی تحقیقی را درباره ارتباط زبانی ایرانیان انجام داده و حاصل تحقیقاتش را در کتابی تحت عنوان زبان، منزلت و قدرت در ایران: and power in Iran،status ،  Languageدر سال 1985 و در چند مقاله پیش و بعد از چاپ کتاب فوق منتشرکرده است.بی من ضمن بررسی ویژگی ها و ابعاد مردم شناختی فرهنگ ایرانی می کوشد اصول ارتباطی موثر درنظام ارتباطی ایرانیان راصورت بندی کرده ونشان دهد گویندگان فارسی زبان ازامکانات سبکی زبان خود چگونه برای نشان دادن جهت گیری هایشان درمراودات روزمره استفاده می کنند.در این مقاله تلاش می شود نظر بی من درموردالگوی بنیادی تعامل، راهبردهای ارتباطی و شگردهای زبانی ایرانیان برای تمشیت تعاملات و مراودات روزمره به تفصیل بررسی شود. همچنین پس از بیان نظریات این محقق، آرا منتقدان او نیز مورد بررسی قرارخواهد گرفت.

کولریج، شاعر و زیباشناس قرن نوزدهم، در زمینه های ادبی از سرآمدان ادبیات انگلیس به شمار می رود. سوای دغدغه های او درباره اصول کلی ادبیات که، به همراه دیگر نظریه پردازان دوران رمانتیسیسم، مرزهای تازه ای برای آفرینش ادبی گشود، دیدگاه های او درباره ادبیات نمایشی و تئاتر به ژرف اندیشی بیشتری نیاز دارد.او به عنوان فیلسوف و سیاستمدار اصلاح طلب و محافظه کار، از اندیشه های تندروهایی چون جکوبین ها که می خواستند انگلیس را به سوی خیزشی همانند انقلاب فرانسه بکشانند، هراس داشت و، به همین دلیل، بر اهمیت نمایشنامه و تئاتر به عنوان ابزاری برای رویارویی با خطر انقلاب در جزیره تاکید می کرد.این مقاله تلاش می کند نمایشنامه ندامت کولریج را با تاکید بر لایه های پنهان گفتمان ملی گری کولریج و در چارچوب دغدغه های سیاسی- اجتماعی او بررسی کند. کولریج انقلاب را پدیده ای نابخردانه و اصلاح را روندی خردمندانه می دانست؛ اما این مقاله، با توجه به حضور و شیوه پروراندن دو قوم مسیحی و مسلمان در متن نمایشنامه، کولریج را اندیشمندی می شناسد که این اثرش به شیوه تفکر حاکم بر اذهان انگلیسی ها درباره شرق دامن زده است، زیرا او در این نمایشنامه خردورزی و گرایش به اصلاحات را ویژگی اروپاییان اما عقل گریزی و گرایش به انقلاب را ویژگی مسلمانان دانسته است. همچنین، این مقاله مدعی است که کولریج برای نشان دادن نابخردی انقلاب فرانسه در اروپا، فرانسه انقلابی را دشمن یا "دیگر" اروپا دانسته اما نکته مهم این است که او برای این کار از استعاره مسلمانان نابخرد و شورشی استفاده کرده است.

نیکولا بوویه (Nicolas Bouvier) نویسنده سوییسی الاصل در کتاب خود تحت عنوان L'usage du monde ماجرای سفر خود به ایران و به خصوص به آذربایجان را با ظرافت تمام به تصویر کشیده است. در اقامت طولانی در تبریز در سال های - 1954  1953و در ادامه سفر خود به سوی جنوب ایران، نیکولا بوویه به همراه دوست نقاش خود "تی یری ورنه"  (Thierry Vernet)آداب و رسوم، منش و نحوه زندگی مردم ایران، به ویژه مردم آذربایجان را با نگاهی نو و با ارزیابی های منبعث از فرهنگ غربی مورد قضاوت قرار داده است. نیکولا بوویه در این کتاب علاوه بر مطالعه مسایل فردی، اجتماعی، دینی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی مردم آذربایجان، که گاهی نیز به لحاظ عدم آشنایی با فرهنگ این مردم لغزش ها و خطا هایی نیز در آن به چشم می خورد، به بررسی اوضاع و احوال اقوام مختلف و چگونگی روحیات آنان در برخورد با خارجیان و غیر مسلمانان نیزپرداخته است. این مقاله تلاش دارد تا نحوه نگاه نیکولا بوویه به این مردم را از خلال سفر وی از تبریز تا میر جاوه بررسی کند.

چنانچه چندین متن ترجمه شده از یک اثر را در کنار هم قرار دهیم- منظور ترجمه های خوب و وفادار به متن است- متوجه ویژگی نگاه و زبان مترجم در هر متن خواهیم شد، نگاهی که متفاوت از نگاه آن دیگری است و مهمتر از همه متفاوت از نگاه نویسنده متن که خود به زبانی دیگر تعلق دارد. هر مترجم، هر قدر آشنا به زبان مقصد باشد، باز هم متنی را که برای ترجمه به دست می گیرد از خلال فرهنگ خویش نظاره می کند.این مقاله، با مقایسه برخی متون ترجمه شده، به گونه ای نگاه بیگانه مترجم را در فرهنگ بومی بررسی می کند و حاصل این بیگانه نگری را و این که آیا این نگاه در نهایت متن را از اصلیت خود خارج نمی سازد؟ یا بعکس زمینه تعبیرهای بیشتری را برای متن مهیا می کند.

استعمار، تنها به غارت دارایی ها و نعمتهای آفریقا و یغمای منابع سرشار این قاره پهناور اکتفا نکرد و با خدمت گرفتن سیاهان در مزارع و ارتش، نهایت بهره را از نیروی انسانی آن برد. جور و ستم زالوصفتانِ سفیدپوست همچون داغی بر دل مردم رنج کشیده آفریقا به یادگار مانده است. چگونه می توان درد اجداد و نیاکان خود را از یاد برد؟ آتش کینه و حقد گذشته را با کدام آب می توان خاموش کرد؟احمدو کوروما (Ahmadou Kourouma) نویسنده ساحل عاجی، ذلت و خواری پدران خود را فراموش نکرده است. او در رمان سیاسی انتقادی خود منه، تحقیر و تحریک outrages et défis)  (Monné، داستان ورود استعمار و پی آمدهای آن را نقل می کند. سالها بعد از انتشار این رمان، کوروما ادامه ماجرای مصائب کشورهای آفریقایی را در کتاب دیگری به نام در انتظار رای حیوانات وحشی (En attendant le vote des bêtes sauvages) حکایت می کند. این بار هدف انتقادهای گزنده او دیکتاتورهای آفریقایی و حکومتهای خونریز آنها می باشند. احمدو کوروما زشت ترین صحنه های تاریخ بشر را با زبانی طنز آمیز و شاد به تصویر می کشد و بی پروا، پرده از جنایات استعمارگران و دست نشاندگان آنها بر می دارد. خامه قدرتمند و سبک منحصر به فرد این نویسنده مستعد، حربه او برای مبارزه و ارشاد و افشاگری است. در این مقاله به بررسی دو دوره عمده درتاریخ کشورهای آفریقای سیاه یعنی دوران استعمار و دوران استقلال یا استعمار نو از نگاه انتقادی احمدو کوروما می پردازیم.

در حوزه نقد پسامدرن، تحلیل ژاک لاکان از جایگاه ویژه ای برخوردارست. او با معرفی بحثهای ساختارگرایی در حوزه ناخودآگاه، تحول شگرفی در روانکاوی کلاسیک ایجاد کرد. بر خلاف فروید که وجود ناخودآگاه را مقدم بر زبان می دانست، در تئوری پساساختارگرایی لاکان این زبان است که ناخودآگاه را می سازد. اما آنچه در لاکان اهمیت می یابد این است که زبان نه تنها در ایجاد ناخودآگاه که در ایجاد سوژه (فاعل) نیز نقش اساسی ای را ایفا می کند. مفهوم دیگری در لاکان در سه زمبنه متفاوت مطرح می شود. اولین بار در مرحله آینه (mirror stage) وقتی که سوژه با یافتن تفاوت بین خود و "خود دیگر" شکل می گیرد. نظم نمادین زمینه دومی است که دیگری در آن بحث می شود. نظم نمادین که حیطه زبان است مرحله ای است که نه تنها به سوژه هویت می بخشد که او را وابسته به زنجیره دلالت می سازد. و بالاخره زمینه سوم در لاکان ناخودآگاه است که محل گفتگوی دیگری است و سوژه برای تثبیت خود به آن وابسته است. بنابراین در تئوری لاکان، دیگری کانون اصلی هویت سوژه است: با دیگری است که شکل مییابد، با دیگری خود را در مییابد و با دیگری به شناخت می رسد. علاوه براین در نظر لاکان، مفهوم تمایل (desire) نیز فقط با دیگری معنا می یابد و ماهیت آن متکی به دیگری است چرا که دیگری هم علت و هم غایت میل است. هدف این مقاله ابتدا تعریف مفهوم تمایل است و سپس ارتباط آن با دیگری و سپس جایگاه آن در تئوری روانکاوی لاکان مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

قرن پانزدهم میلادی را می توان نقطه عطفی بر سفرنامه نویسی در فرانسه در نظر گرفت. هر گاه مسافری تلاش نموده تا از نوشتار پدیده ای فراتر از سفر خود ایجاد نماید، اولین گام جهت دستیابی به آن فقط از طریق "نگاه" میسر شده است. اما مشکلات سفر و اشتغالات ذهنی حاصل از آن، پیش داوری ها، وسوسه ها و وسواس ها از جمله عللی است که می توانند نگاه نویسنده را تیره کنند و محصول سفر را بی رونق. بنابراین سفرنامه نویس می بایست بتواند به تعالی دست یابد میان مفعول بودن از آن جهت که منظره جهان به سوی دیدگان او بیاید و بر او اثر گذار باشد، و فاعل بودن به جهت رسیدن به فرآیند ذخیره سازی هر آنچه "نگاه" می یابد. از این رو بهترین سفرنامه ها همان هایی هستند که به طور ضمنی این تمرین نگاه را در جریان تطابق های متعدد خود در برابر تعدد اشکال واقعیت، در انطباق های دایمی به ما نشان می دهند. هر چند که سفرنامه نویسان سده های گذشته با اطمینان از دیده ها و شنیده های خود سخن می گفتند، اما در قرن بیستم و در "عصر بدگمانی" سفرنامه نویسان بر این باورند که دیده ها و واقعیت هایی که در آثارشان به تصویر می کشند، همواره محصول سلسله ای از دگرگونی هایند. در این مقاله نگارنده تلاش نموده تا ضمن بررسی ژانر سفرنامه نویسی، ارتباط آن را با "نگاه" از منظر برخی سفرنامه نویسان قرن بیستم از جمله میشل لریس، ویکتور سگالن، نیکولا بوویه نشان دهد.

در هیچ دوره ای از تاریخ تفکر بشر نقش دیگری در حوزه های دانش به سان امروز اهمیت نداشته است. این مفهوم امروزه در حوزه سیاست (مهاجرت)، جامعه شناسی (جوامع چند فرهنگی)، زبان شناسی و فلسفه زبان (وینگنشتاین و هایدگر)، فلسفه (لویناس)، روانشناسی (لاکان) و نقد ادبی (دریدا) از اهمیت بسیاری برخوردار است. مقاله حاضر به چهار محور اصلی جهت بررسی این مفهوم در اندیشه ژاک دریدا می پردازد:.1 دریدا با استفاده از اصطلاحاتی از قبیل اروپا محوری (Euro centrism)، نرینه محوری(Phallo centrism) ، کلام خرد محوری (Logo centrism) به این نکته اشاره دارد که فلسفه غرب از دیرباز با نگاهی متافیزیکی قادر به خروج از نگاه خودمحور نبوده است. تعامل با دیگری (چه در زمینه جنسیت، ملیت یا نظام زبانی) نقشی در این فلسفه نداشته است و جهان از دید خود و با نادیده انگاشتن دیگری تفسیر شده است..2 رویکرد پساساختارگرا نظریات متعددی را درباره کنش تاویل و فهم مطرح کرده است. به عنوان مثال، باختین در رویکرد مکالمه گرایی (Dialogism) به این نکته اشاره دارد که همیشه فهم ما از چیزی بر اساس رابطه آن با دیگری شکل می گیرد. در اینجا هم چنین این نکته قابل بحث است که هر گزاره تنها زمانی قابل معنادهی ست که به دیگری خطاب شده باشد..3 دریدا بر این نکته تاکید دارد که هیچ نظامی (چه زبانی، چه هویت فردی به نام من و غیره) بدون قرار دادن دیگری و خود بی معنی ست. همیشه دیگری درون خود حضور دارد و فردیت (یا هویت فردی) بدون جاگذاری دیگری مفهومی انتزاعی و ناممکن است. در اینجا استراتژی تفاوت- تعویق (difference) در قرار دادن دیگری درون نظام های بسته از اهمیت بالایی برخوردار می شود..4 اما در این میان رابطه زبان ادبی با دیگری از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است چراکه در این محور است که دریدا به واقع مباحثی کاملا  نو و بدیع را مطرح کرده است. دریدا زبان ادبی را زبانی تعریف می کند که همیشه به دیگری خطاب شده و نکته اینجاست که این مخاطب دیگر همیشه غایب است. خوانش واساز (deconstructive) در عمل قرار دادن دیگریت (alterity) درون زبان است. این آن چیزی ست که دریدا از آن به گذر از متافیزیک حضور یاد می کند. زبان ادبی به تمامی از حصار متافیزیک حضور خارج نمی شود اما همیشه وعده رهایی را با شکستن دیواری که دنیای درون و بیرون متن را از هم جدا میسازد به ما می دهد.این مقاله با تشریح چهار محور فوق حاضر به بررسی خاستگاه، جایگاه و اهمیت مفهوم دیگری در نقد پساساختارگرا و به ویژه خوانش واساز دریدا می پردازد.

ادبیات مهاجرت تجربه گران سنگ نسلی را به تصویر می کشد که دور از مام وطن، با بر دوش کشیدن محنت های جامعه و زبان، به مدد قلم فرهیخته هنر، اندیشیدن و دانستن را پاس می دارند.کوشش هایی نظیر آنچه براهنی در امریکا و فرانسه، قاسمی در فرانسه، معروفی در آلمان و خاکسار در هلند انجام داده اند، بی شایبه به گسترش ارتباط و تعامل فرهنگی، معرفی توانایی و قابلیت های ادبیات خودی و پیوند زبان مادری با دیگر زبانها انجامیده است.در این میان نمی توان نقش نگاه سنجیده، متین، منصفانه و اما نگران مهاجر را از نظر دور داشت. ادبیات مهاجر فارسی به رغم تمام دغدغه هایی که فرارو دارد، وارد مرحله نوینی از مناسبات جهانی شده و می توان نوید داد که نسل خجسته ای در راه است. ادبیاتی که در دل تغییرات پرشتاب جوامع، در تعاملی فرهیخته تر و عقلانی تر با سرزمین میزبان و به دور از سردرگمی ها و غرض ورزی ها به بیان حس ها و دریا فت ها می پردازد.مهاجر دیگر هویت خود را در برزخ گذشته ای که پشت سرگذاشته و آینده مبهمی که در سرزمین میزبان پیش رو دارد جستجو نمی کند و رویکردش به تعلقات خاطر گذشته و بازسازی آن در حد نوستالژی باقی نمی ماند. امروز اگر چه ادبیات مهاجرت بیرون از وطن و بیرون از زبان اتفاق می افتد اما در موقعیت زیستی و فرهنگی جدید سردرگم نمی شود و دیگر دیوار تناقض ها و نا همسانی ها را نفوذ ناپذیر نمی داند.نوشته حاضر به مقایسه و بررسی مولفه های نوظهور در طرز تلقی مهاجر از سرزمین میزبان و نگاه او به ساختارهای اجتماعی و فرهنگی آن پرداخته است.