همایش تحلیل جایگاه مدیریت شهری در کاهش آسیب های اجتماعی
سال:1387 | دوره:1 |تعداد مقالات:8

حمایت و توانمندسازی آسیب دیدگان یکی از برنامه های خدمات اجتماعی در سراسر جهان محسوب می شود و از این رو موضوع خدمات اجتماعی در جوامع مختلف همیشه به صورت های گوناگون مطرح بوده است. بررسی های مقدماتی نشان می دهد کشورهای توسعه یافته در ارائه ی خدمات اجتماعی و برنامه ریزی رفاه اجتماعی از تجربه های مفیدی برخوردار می باشند. بدیهی است، در جهان بینی اسلامی هدف از زندگی در این دنیا مرفه زیستن نیست چه انسان در کره ی زمین مسوولیت دیگری غیر از آسوده زیستن دارد و شایسته است به سعادت نه که به کمال برسد ولی برخورداری از عدالت اجتماعی در اثر توزیع عادلانه ثروت در جامعه یک از اصولی است که مورد توافق همه صاحب نظران می باشد.

هر شهر بعنوان یک سیستم زنده دارای جنبه های مختلف و در ارتباط متقابل با هم است. فضای کالبدی یکی از این ابعاد است که ضمن اینکه از ابعاد اجتماعی و اقتصادی تاثیر می پذیرد، بر این ابعاد تاثیر نیز می گذارد. یک شهر با ویژگیهای کالبدی و فیزیکی متناسب می تواند به روانی جریانهای اجتماعی و اقتصادی شهر و بطور کلی حیات شهری کمک کند در حالیکه ساخت کالبدی یا معماری نامتناسب با شرایط اجتماعی، فرهنگی و محیطی می تواند به عمیق تر شدن مشکلات شهری منجر شود.مباحثی مانند امنیت محیطی، امنیت اجتماعی، هویت، انسجام و مشارکت اجتماعی از جمله مقولات اجتماعی هستند که در ارتباط با فضای کالبدی و معماری شهر باید مورد توجه قرار گیرند. ایجاد شهر سالم و ارتقا کیفیت زندگی در شهر به عنوان مقوله های اجتماعی دارای ابعاد کالبدی و معمارانه نیز هستند. یک معماری متناسب و طراحی فضای کالبدی مطلوب بستر مناسب برای رسیدن به مقوله های مورد اشاره را فراهم می کند و معماری نامتناسب می تواند به فاصله گرفتن از معیارهای اجتماعی مطلوب شهر منجر شود. سوال اصلی در این بررسی این خواهد بود که وضع موجود معماری شهر تا چه حد این مفاهیم اجتماعی را برآورده می کند و تا چه حد این موضوعات مورد توجه معماری قرار می گیرد. نارساییهای وضع موجود تا چه اندازه به ترکیب نامناسب فضای کالبدی، اجتماعی و اقتصادی و محیط جغرافیایی مربوط است و در چه مواردی ترکیب مطلوب زمینه های ایجاد فضای مطلوب شهری را فراهم کرده است.

امروزه سرمایه اجتماعی نقش بسیار مهم تری از سرمایه فیزیکی و انسانی در شهرها ایفا می کند و ارزش ها، هنجارها، روابط اجتماعی و شبکه های روابط جمعی، انسجام بخش میان شهروندان و سازمان هاست. هرچه توجه به سرمایه های اجتماعی در یک نظام مدیریت شهری بالاتر باشد، موجب پایین آمدن هزینه های مربوط به تعاملات رسمی می گردد. این امر نشان دهنده آن است که هماهنگی بین اعضای نظام های اجتماعی بر اساس هنجارهای غیررسمی در حال تبدیل شدن به یک بحث مهم در جوامع مختلف است و به تدریج جایگاه مهم تری را در الگوهای اقتصادی نوین به خود اختصاص می دهد. بطور تاریخی این سه سرمایه (انسانی، اجتماعی، اقتصادی ) مکمل یکدیگرند و با هم شکل می گیرند و رشد می کنند بطوریکه سرمایه انسانی فقط در دامن سرمایه اجتماعی رشد می کند و سرمایه اقتصادی نیز بدون وجود آن دو سرمایه بازده ندارد در این پی توجه به حیات مدنی در شهر که از سه رکن اصلی شهروند،کالبد شهر و مدیریت شهری تشکیل شده است جهت حفظ سرمایه های اجتماعی برای ارتقا سلامت جامعه حائز اهمیت می گردد.

اسکان غیررسمی اگر چه ریشه در توسعه بروزن زا و شرایط ویژه شهر و شهرنشینی در کشور ما دارد و حداقل از نیمه دوم سال سالهای دهه 1350 مساله جدی کلان شهرهای ایران بوده است، اما در سال های اخیر به شدت رشد کرده و تبدیل به معضل اصلی و غیرقابل انکار غالب کلان شهرها و شهرهای میانی کشور شده است. اسکان غیررسمی اگر چه در غیاب برنامه ریزی و کنترل های رسمی توانسته است بدل به بخشی از راه حل اسکان کم درآمدهای شهری شده و با این نگاه «گذز از آسیب به نوعی راه حل» تلقی شود اما خود موجد و موجب شماری از آسیب های اجتماعی- اقتصادی، کالبدی، زیست محیطی و حتی روان شناختی در ارتباط با ساکنین خود و یا شهر ما در و مجموعه نظام شهری و شهرنشینی کشور شود که با توجه به گسترش ابعاد آن، نیازمند بررسی های بیشتر و تدوین و کاربست روش های موثر و کارآمدی است که سرانجام به مهار و کنترل آن بیانجامد. در این میان نقش مدیریت شهری و به ویژه مدیریت منطقه کلان شهری - بعنوان ضرورتی اجتناب ناپذیر- در دو عرصه راه حل های کلان در سطح برنامه ریزی و مدیریت کلان (آمایشی و منطقه ای) و راه کارهای مدیریت موضعی و مقطعی آسیب های ناشی از این نوع اسکان قابل طرح است. در این مقاله سعی شده است پس از تعریف پدیده و مرور و علل و عوامل شکل گیری، انواع آسیب های ناشی از آن، نقش و جایگاه مدیریت شهری و راه حلها و راهکارهای بلند مدت و بنیادی و هم کوتاه مدت و موضعی مورد اشاره قرار گیرد.

در راستای گسترش و تراکم شهرها و نزدیکی بیش از پیش افراد در یک جامعه شهری و بروز نیازهای متعدد و متفاوت آنها همچنین رفع این نیازها که هر کدام در صورت برآورده شدن یا برآورده نشدن دیدگاه و خواستگاه گوناگون افراد را در پی خواهد داشت که در برخی موارد می تواند به عنوان یک دغدغه اجتماعی مطرح یا شکل گیرد که در نهایت هر یک از این دغدغه ها خود باعث ظهور آسیب های اجتماعی می گردد.این آسیب ها گاه از طرف فرد یا گروه یا صنف یا سنن خاصی در جامعه ایجاد می شود که رفع آن در جهت حفظ نظم، امنیت، آرامش و شرایط زندگی نرمال لازم و ضروری است زیرا افراد دارای دیدگاه، سلیقه ها و نظرات متمایزی هستند و هر یک طبق خواسته خود قصد بر طرف کردن و یا رفع آن موانع را دارند در اینجاست که قانون ها مدون شده و حد و مرز حق و حقوق هر فرد را مشخص می کند. در همین راستا و بر اساس نیازها و احتیاجات لازم ضروری جامعه شهری، ادارات، ارگانها و نهادهای شهری شکل گرفته است و هر کدام طبق قوانین مصوبه درونی و بیرونی خود حل و فصل امورات مربوطه را بر عهده دارند.

عمر صد ساله شهرداری تهران حکایت از نگاه حاشیه ای به موضوع آسیب اجتماعی در این نهاد عمومی است، عمده وظایف شهرداری بیشتر در حوزه خدمات عمومی و عمرانی تدوین و در صورت نگاه به افراد آسیب دیده و آسیب های اجتماعی بیشتر جمع آوری و دور نگه داشتن آنها از منظر عمومی و فضاهای شهری مد نظر بوده است که بیشترین اقدامات در این زمینه در حوزه متکدیان صورت گرفته است.این روند با شکل گیری رویکرد مدیریت شهری غیر متمرکز و توجه شهرداری به عنوان یک نهاد اجتماعی به دغدغه اجتماعی شهروندان تحول یافت و مدیریت شهری با تمرکززدایی و توجه به ناحیه و محله محوری زمینه های اجرای آن را فراهم آورد.عملکرد مدیریت شهری در حوزه آسیب های اجتماعی در 3 سال اخیر رشد چشمگیری را در زمینه های توسعه خدمات تخصصی کاهش آسیب، توسعه خدمات به گروه های مختلف در معرض آسیب و آسیب دیده اجتماعی از جمله کودکان و زنان، توسعه برنامه های اجتماع محور، توسعه طرح های پایه ای شناسایی آسیب جهت مداخله اجتماعی و توسعه مشارکت نهادهای غیردولتی تخصصی در برنامه های کاهش آسیب نشان می دهد .

در بین تحرک های جمعیتی، مهاجرت از روستا به شهر به دلیل نتایج اجتماعی و اقتصادی آن همواره مورد توجه خاص بوده است. از آثار منفی مهاجرت در شهرهای بزرگ می توان به وجود شغل های کاذب، مختل شدن بخش کشاورزی، افزایش هزینه زندگی در شهرهای بزرگ‏، احتمالا دزدی، فقر و فحشا اشاره کرد. در کشورهای در حال توسعه، مهاجرت روستاییان به جوامع شهری در حقیقت انتقال فقر روستاها به شهرهاست. این توده های انبوه انسانی که در مرحله تحول از زندگی روستایی به شهری قرار می گیرند، برای تطبیق و تثبیت وضع موجود خویش از نظر اقتصادی و اجتماعی، ناگزیرند در حاشیه شهرها زندگی کنند. همچنین در توسعه بی رویه شهرهای بزرگ، ناهنجارهای حاشیه نشینی به عنوان عوامل احتمالی موثر در ایجاد بی ثباتی و ناامنی اجتماعی در جامعه به شمار می روند.

شهر امروز بسیار متفاوت تر از شهر در دهه های قبل و قرون گذشته می باشد. شهرهای قرن بیستمی در واقع کلانشهر ها هستند. بر اساس دیدگاه گاتمن کلانشهر مدرن بزرگترین و پیچیده ترین مصنوعی است که بشر تا کنون تولید کرده است و به عبارتی شکل معینی از اسکان است که روش های کیفی معینی از برنامه ریزی را نیز طلب می کند. کلانشهر و مسایل کلان شهری به واحد تحلیل مسایل شهری در جهان امروزی مبدل شده اند؛ به گونه ای که در قرن بیستم موضوع نابرابری های بین شهر و روستا به تدریج جای خود را به نابرابری های درون و میان مناطق کلانشهری داده است. از سویی دیگر بسیاری از آسیبها به ظاهر زاییده شهر هستند اما بر محیطی وسیع تر از کالبد شهری اثر گذارند. فقر، مهاجرت، حاشیه نشینی، اسکان غیر رسمی و ... مشکلات کلانشهرهای امروزی هستند که در حیطه ای فراتر از شهر نفوذ کرده و مشکل آفرین شده اند. بی توجهی به معضلات پیرامون شهر موجب تهدید متن شهر می شود و انواع آسیبهای روانی، اجتماعی و آسایشی و امنیتی را به وجود می آورد، حاشیه بر شهر حاکم می شود و کالبدی را به وجود می آورد که شکل شهری ندارد و اجتماعی را می سازد که ردی از توسعه و امنیت در آن دیده نمی شود. برنامه ریزی منطقه ای در کنار مدیریت منطقه ای با نگاهی جامع تر و فراتر از مدیریت شهری با نگاهی فضایی به کلیه مسایل مطروحه در مورد شهر ها و پیرامون آنها در سه سطح کلان، میانی و خرد می تواند در کاهش، کنترل و یا جلوگیری از افزایش آسیبهای وارده به منطقه کلانشهری نقش موثری را ایفا کند. در این مقاله بر آنیم تا نقش برنامه ریزی منطقه ای با کمک ابزار اجرایی مدیریت منطقه ای در کاهش آسیبهای اجتماعی شهری را با تاکید بر معضل فقر بررسی نماییم.