پژوهش نامه عرفان
سال:1396 | دوره:- | شماره:16 |تعداد مقالات:12

در این جستار کوشیده‎ایم با نگاهی تاریخی - تحلیلی و با محوریت آثار شیخ اشراق و ارائه برخی قرائن متنی، تبارنامه معنوی وی را که خود در کتاب المشارع و المطارحات ترسیم ساخته است، بازکاوی کنیم. ازآنجاکه توصیف مختصات روشنی از تبار و طریقه عرفانی- حکمی وی در گرو فهم صحیح مفهوم حکمت و تاله و نیز نمایندگان آن نزد اوست، در این مجال، چرایی حضور اشخاص و اعلام این تبارنامه اشراقی را که در قالب دو شاخه شرقی (ایرانی) و غربی (یونانی) و با دقت و فراست تمام توسط سهروردی تبیین و توصیف شده اند و نیز وجوه تشابه و تمایز حکمت خسروانی و فیثاغوری را از منظر او بررسی خواهیم کرد.

تاویل از جمله علوم مهم در فهم معنای باطنی آیات قرآن و احادیث است. ازجمله عارفانی که به این موضوع توجه ویژه نشان داده، جامی است. تاویلات جامی از آیات قرآن و احادث نبوی، بسیار قابل توجه است. وی در توضیح معانی باطنی آیات و روایات از ژرف ترین اندیشه های عرفان نظری، سود برده است. نمود این مساله در تاویلات قرآنی او شامل: تاویل جنت به ذات، ارض به حقایق اعیان، سماوات به اسما و صفات و نجم به انوار منعکسه از حقیقت محمدی است. وفور اصطلاحات مربوط به عرفان نظری، نشان دهنده تسلط جامی بر این علم ژرف و عمیق است.جامی در تاویل احادیث نبوی نیز از خود نبوغ و ابتکاری ویژه نشان داده است. در پژوهش حاضر، همه آثار منظوم و منثور جامی مورد بررسی قرار گرفته و پس از احصا و بررسی دقیق تاویلات عرفانی او- با رویکردی ویژه به عرفان نظری- به مقایسه و سنجش تاویل های قرآنی او با چند تفسیر مهم عرفانی پیش از جامی و همچنین مقایسه تاویلات او از احادیث نبوی با چند متن مهم عرفانی ادبیات فارسی پرداخته شده است. سپس تشابهات و تفاوت های این متون بررسی شده است.

چکیده: مصیبت نامه عطار نیشابوری در جهت تبیین آموزه های عرفانی و با هدف اتصال به ذات الهی، برپایه رمزهایی بنا شده است که گاه ازسوی پیر طریقت و گاه از زبان مستقیم خود عطار رمزگشایی می شوند. در نظریه عطار همه کائنات آسمان و زمین حامل رمزهای متعالی هستند که می توان آن ها را در سه دسته طبقه بندی کرد: دسته اول رمزهای طبیعی اند که شامل جماد، نبات، حیوان و حتی کائنات آن جهانی می باشند. در این دسته آفتاب و دریا به عنوان رمز جان الهی از متعالی ترین رمزها محسوب می شوند. دسته دوم رمزهای انسانی هستند که پیامبران در مقام راهبران حقیقی طریقت، سالک را برای فنای کلی به محضر اکمل کاملان یعنی مقام پیامبر خاتم(ص) راهبری می کنند. دسته سوم رمزهای معنوی اند که در درون انسان پنهان اند و درعین حال که سویه بیرونی ندارند، حامل معانی رمزی می باشند. در این مقاله سعی می شود که با بررسی گستره رمزهای مصیبت نامه در سه سطح یاد شده، مفاهیم عرفانی نویی را در حوزه نظریات عرفانی عطار بازنمود و برخی مراحل طریقت را در پس رمزهای سه گانه تبیین کرد.

ولایت واژه ای است که در آثار بسیاری از صوفیه از آن سخن به میان آمده است؛ بااین همه پژوهش در آثار سلطان محمد گنابادی ملقب به سلطان علیشاه، عارف امامی قرن سیزدهم و چهاردهم نشان می دهد که او در آثار خویش به تقریر معانی جدیدی از ولایت در حوزه عرفان و تصوف پرداخته است. به اعتقاد وی لفظ ولایت که در احادیث مروی از پیامبر اسلام و امامان شیعه ـ علیهم السلام ـ فراوان به کار رفته است به یکی از سه معنای ذیل است: 1. بیعت مصطلح نزد صوفیه و دست دادنی که در میان ایشان متداول است؛ 2. صورت ملکوتی امامان ـ علیهم السلام ـ در قلب سالک که از آن در آیات و روایات به ایمان، سکینه و معرفت به نورانیت تعبیر شده است؛ 3. حالت ناشی از ظهور صورت مزبور که عبارت از تسلیم و انقیاد دربرابر امامان مزبور (اولوالامر) و عبودیت دربرابر خداوند است.

بررسی و تحلیل آموزه های دینی در قالب نماد نشان دادن معنا و عمق آن هاست. هدف مقاله حاضر، بیان یک رابطه معنادار در مناسبات انسانی و در حوزه زوجیت در زبان نماد یا رمز است. معنای آموزه های دینی در قالب نماد یا رمز در ساختاری معرفت شناختی، هستی شناختی و درنهایت انسان شناختی خصوصا درمورد زوجیت و نکاح و توابع آن مساله اصلی این مقاله است.این مقاله با رویکردی سمانتیکی و از طریق بررسی اسناد مکتوب به روش کتابخانه ای به بررسی مساله پژوهش پرداخته است. روی آورد مقاله درون دینی و مساله اصلی و مسائل فرعی آن برمبنای تحلیل فلسفی، عرفانی، متون تفسیری و روایی، و به لحاظ تبارشناسی چندتباری است.نتایج پژوهش حاضر نشان می دهد توضیح و تبیین آموزه های دینی در قالب نماد یا رمز در کشف رابطه معنادار میان اجزای دین می تواند بسیار موثر افتد. همچنین یافته های مقاله نشان داد از نظر عارفان بزرگی چون ابن عربی و قیصری و برخی دیگر از حکیمان الهی زوجیت و نکاح در تجلی حق، نمادی از اسماءالله در عالم ناسوت است که کشف روابط آن ها می تواند به زندگی مشترک معنایی الهی ببخشد.

در میان آثار ادبی فارسی، متونی با افق های وسیع انسانی– جهانی نگاشته شده اند که مایه وری و مانایی آن ها مرهون تناسب، تلازم، اتحاد و درهم تنیدگی صورت و معنا با یکدیگر است. این آمیختگی، درعین حال در آثار ادبی برجسته عرفانی مهیاترین زمینه تاویل و رمزکاوی به شمار می آیند و به سبب عطش مخاطبان هر دوره به نویابی، از ظرفیت هایی فراوان برای بازخوانش برخوردارند. با در نظر گرفتن چنین وجه ماهیتی ادبیات عرفانی است که می توان از رهگذر معرفت شناختی، به حل برخی از بحران های فکری انسان معاصر چشم دوخت. ازجمله چالش هایی که انسان معاصر به آن گرفتار شده، تلقی «نفی تناسب» از هستی اعم از دنیایی که در آن زیست می کند و جهان انسانی که انسانیت انسان به آن وابسته است. این جستار به شیوه توصیفی - تحلیلی بر پایه رهیافت های هرمنوتیکی کوشیده است به شناخت راهکارهای حل بحران بی تناسبی رواج یافته در دنیای جدید از خلال متون عرفانی (از قرن ششم تا قرن هشتم هجری) بپردازد.

از والاترین شئون انسانی، خلافت الهی است که در مباحث معرفتی عارفان ازجمله امام خمینی مورد بررسی و تبیین قرار گرفته است. امام خمینی خلافت را از ضروریات وجودی می دانند که ذات غیبی بدون آن پرده از جمال و جلال و اوصاف خود نمی گشاید. برای شناخت خلیفه و خصوصیات او باید به شناخت مستخلف عنه پرداخت تا از باب اتحاد ظاهر و مظهر به شناخت خلیفه نایل شد. این همان هدفی است که ایشان در کتاب مصباح الهدایه به آن پرداخته اند. از خصوصیات خلیفه دووجهی بودن اوست. خلیفه با چهره یلی الحقی رو به عالم بالا دارد و با چهره یدالخلقی به عالم مادون مرتبط است. چهره یلی الحقی او ولایت نام دارد و آن وجه که رو به عالم مادون و خلق است، نبوت و رسالت نام دارد. براین اساس، خلافت در صقع ربوبی و صقع خلقیسریان دارد و مظهر اول وآخر و ظاهر و باطن می گردد و خلیفه براساس اندیشه امام خمینی آیینه تمام نمای حق است. روش این مقاله توصیفی- تحلیلی است.

این مقاله به بررسی ساختار و عناصر روایت های روزبهان در کتاب کشف الاسرار می پردازد. درون مایه اصلی این گزارش ها شرح مکاشفه ها و دیدارهای روزبهان با خداست که ساختاری حکایت گونه دارند و در الگوی داستان های فراواقعی روایت می شوند. در این پژوهش افزون بر بررسی سابقه موضوع «رویت» و «شطح» به خاستگاه ناخودآگاه (کهن الگویی) این روایت ها و عناصر موجود در روایت ها که متناسب با خاستگاه آن هاست پرداخته می شود؛ عناصری چون: ابهام زمانی و مکانی، وجود راوی ابرقهرمان، داشتن الگوی سفر و جست وجو، وجود راهنما، استفاده از نماد، گنگی زبان و تصاویر، توجه به عنصر جمال و زیبایی که همگی با حالات ناآگاهی و ضمیر ناخودآگاه راوی تناسب دارند. همچنین در این روایت ها سیر تحول و دگردیسی واژگان از حالت حماسی، ادبی و زمینی به واژگان عرفانی و آسمانی به خوبی با نمونه ها نشان داده می شود.

عفیف الدین تلمسانی از شاعران و عارفان تازی سده هفتم هجری است که برگ زرینی از مفاهیم بلند عرفانی را به دفتر منظوم مکتب عرفانی افزوده و در پیشبرد این فرهنگ عالی در ادبیات عربی و اسلامی سهم به سزایی داشته است. پژوهش پیش رو که با روش تحلیل محتوا سامان یافته است کوشیده بن مایه های عرفانی را در اشعار عفیف الدین تلمسانی مورد بررسی و تحلیل قرار دهد. برایند پژوهش نشان می دهد که جهان بینی عرفانی عفیف الدین در مباحث وحدت وجود، مدح و ستایش پیامبر(ص) به عنوان واسطه آفرینش هستی و شور و عشق الهی تبلور یافته است. او علاوه بر آموزه های عرفانی کوشیده سلوک عملی را در قالب مرگ ارادی، فنا و بقا، تجرید، تحلی و تخلی نمایان کند و سالک راه حقیقت را به مقصد نهایی رهنمون نماید. پیام اصلی عفیف الدین بر محور جهان بینی توحیدی استوار است که با تزکیه درونی کسب می‎شود. او تجربه درونی خود را با بهره گیری از شعر تغزلی و خمریه بیان نموده و فضایی ترکیبی از عشق زمینی و آسمانی ترسیم کرده است.

چگونگی ارتباط تصوف و تشیع از مسائل بسیار مهم حوزه مطالعات اسلامی به شمار می رود. صوفیه از همان دوره نخستین برای خود یک تاریخ مقدس پدید آوردند و در آن از ارتباط مشایخ خود با ائمه معصوم به ویژه علی بن أبی طالب (ع) سخن گفتند. یکی از مسائلی که در تاریخ مقدس صوفیه مورد توجه قرار گرفته است مفهوم علم باطن و ارتباط آن با امام علی(ع) است. صوفیه همچون اهل حدیث و فقها برای خود علمی قائل شدند که از آن به علم باطن تعبیر کردند. اصول و مبانی و آداب این علم پس از قتل حلاج در اوایل قرن چهارم هجری به دست صوفیه تدوین شد. در مقاله حاضر مفهوم علم باطن و ویژگی های آن و نیز ارتباط این علم با امام علی(ع) به روش توصیفی تحلیلی بررسی می شود.

تاریخ تصوف اسلامی شامل دو دوره کلی پیش از ابن عربی و پس از اوست. این دو دوره دارای تفاوت‎های بنیادین در موضوع، زبان و هدف و غایت می باشند. یکی از موارد مهم اختلاف، تفاوت در معنا و جایگاه اصطلاحات تصوف است. در این مقاله به یکی از مصادیق این تفاوت یعنی بحث مهم «تجلی» پرداخته می‎شود. در عرفان دوره اول (عرفان عملی)، تجلی در بعد معرفت شناسی و در ضمن سلوک تعریف می شود. در عرفان دوره دوم علاوه بر جنبه معرفت شناسی، تجلی در ساحت هستی شناسی (قوه نظری و کیفیت رابطه خدا و انسان و جهان هستی) در قالب مفاهیم فیض اقدس و مقدس مطرح می شود. در این نوشتار، متون مهم عرفانی از آغاز تالیفات عرفانی یعنی قرن چهارم تا قرن هشتم مورد بررسی دقیق قرار گرفته است. در عرفان عملی، تجلیات الهی در تعیین مرتبه سالک و در بروز احوال عرفانی در سیر الی الله و رسیدن سالک به منازل فنا و توحید نقش برجسته ای دارند. در این پژوهش، انواع تجلی و نقش آن در مراحل سیر و سلوک بررسی شده است.

چکیده: عرفان و اخلاق، از نیازهای اساسی انسان در همه روزگاران بوده و هست و در این میان، ارمغان معنوی رسولان الهی که از آن با عنوان «عرفان و اخلاق مأثور» یاد می شود، بهترین و سالم ترین پاسخ به این نیاز است. قرآن و حدیث معصومان، آکنده از آموزه های عرفانی و اخلاقی است که نیازمند استفاده از روش های صحیح اجتهادی در استخراج این آموزه ها ازجمله دلیل عقل به عنوان یکی از ادله چهارگانه اجتهاد هستند که متاسفانه این روش ها کمتر مورد توجه قرار گرفته است.این مقاله با روش توصیفی - تحلیلی به تبیین دستاوردهای آیت الله سعادت پرور در سرالاسراء و تفسیر مبانی اجتهادی ایشان در کارکرد عقل پرداخته است و به چند کارکرد در این حوزه دست یافته است: کارکرد عقل در ارزیابی و اعتبارسنجی اسناد روایات عرفانی و اخلاقی، کارکرد عقل در حل اختلاف روایات عرفانی و اخلاقی، کارکرد عقل در تفسیر روایات عرفانی و اخلاقی مشکل و کارکرد عقل مستقل در صدور احکام اخلاقی. همچنین مساله کارکرد عقل در مباحث عرفانی و نفی قدرت عقل در معرفت الهی در برخی روایات نیز ارزیابی شده که این آموزه-ها ناظر به اهمیت ابزار اساسی معرفت الهی یعنی شهود قلبی معرفی شده است.