چکیده فارسی:از دیرباز درک معانی باطنی قرآن در کنار معانی ظاهری و به تعبیری گرایش به تاویل همراه تفسیر، در کانون توجه اندیشمندان این حوزه قرار داشته است. در این میدان فیض کاشانی از جمله مفسرانی است که با بهره گیری از روایات ائمه معصومین (علیهم السلام) و اندوخته های عرفانی، رویکردی باطنی به آیات قرآن دارد. وی تاویل را فراتر از مدلول لفظ و به مثابه معانی حقیقی و روح و باطن الفاظ می داند که دستیابی بدان جز به رهنمون شدن به عالم معانی و گشایش ابواب ملکوت میسر نیست.تاثیر این گونه نگرش را می توان در برخی مفسران دیگر چون علامه طباطبایی (ره) یافت. به طوری که آنچه را فیض در حقیقت تاویل بیان نمود وی آن را به خوبی معماری کرد.فیض کاشانی در نگاه تاویل گونه خود به قرآن و آیاتی که در شان اهل بیت (علیهم السلام) نازل گردیده با اعتقاد به «جری و تطبیق آیات»، احکام آنها را محدود به زمان خاصی نمی شمارد بلکه آنها را در همه زمانها جاری نموده و بر موارد مشابه با مورد نزول منطبق می نماید.ارزیابی تاویلات وی از آیات قرآن نیازمند تبیین رمز و راز تاویل از نگاه او و نقد و بررسی مبانی او در این قبیل تاویلات است.   چکیده عربی:استحوذ ادراک المعانی الباطنیه للقران الکریم الی جانب المعانی الظاهریه، او بتعبیر آخر النزوع نحو التأویل مشفوعا بالتفسیر، استحوذ علی اهتمام المعنیین منذ القدم، و فی هذا الخضم یعد الفیض الکاشانی من جمله المفسرین الذین اتجهوا اتجاها باطنیا نحو تفسیر آیات الذکر الحکیم منطلقا فی ذلک من خلفیاته العرفانیه و روایات ائمه أهل البیت (ع)، معتقدا ان التأویل أبعد من مدلول اللفظ و هو یتجلی فی المعانی الحقیقیه و روح الالفاظ وباطنها، ولایتسنی معرفه ذلک الا بالرجوع الی عالم المعنی و فتح أبواب الملکوت.و یمکن أن نلاحظ تأثیر هذه النظره علی بعض المفسرین أمثال العلامه الطباطبائی الذی شید صرحا شامخا لمااختاره الفیض من حقیقه التأویل.و کان هذا المفسر الکبیر یعتقد - من خلال رؤیته التاویلیه و احاطته بالآیات التی نزلت فی حق أهل البیت (ع) و ایمانه بقاعده الجری والتطبیق - أن أحکام آیات الذکر الحکیم لاتختص بزمان دون زمان بل تعم الأزمنه کافه و سائر الموارد المشابهه التی تتفق مع شأن النزول.ان تقییم و مناقشه هذا التأویل رهن بفک رموزه و مناقشه الاصول التی اعتمد علیها الفیض الکاشانی و نقدها.

چکیده فارسی: مقاله حاضر چنانکه از عنوان آن برمی آید، تطبیقی است بین طنز و طنزپردازی در ادبیات ایران و عرب. در این تطبیق، طنز عبیدزاکانی به عنوان نمونه ای از طنز ادبیات ایران و طنز شاعران عصر انحطاط به عنوان نمونه ای از طنز ادبیات عرب با هم مقایسه شده است. در این مقاله کوشیده ام تصویر کاملی از عبید ارایه دهم، اما به منظور پرهیز از برخی سوء تفاهمات اجتماعی لازم دیدم از ذکر پاره ای از طنزهای درخشان او صرف نظر کنم. طنز پیش درآمدی است که می توان به راحتی کسی را با آن دست انداخت، از میدان به در کرد و بدی هایش را آشکار ساخت. با استهزا می توان کسی را تحقیر کرد و او را مضحکه عام و خاص ساخت. در ادبیات عرب، شاعر با هجو شخصی یا قومی سعی می کند حریف را از میدان خارج کند، با توجه به تاثیرگذاری طنز در بیان زشتی ها و عیب های جامعه، چه در مقوله سیاسی، و یا اجتماعی می توان اذعان کرد که زبان طنز رساتر و برتر از زبان دیگر نوشته ها است. در طنز، «خنده» هدف نیست، بلکه وسیله ای است برای بهتر بیان کردن و انتقال هدف موردنظر از نویسنده به خواننده. در ابتدای مقاله نیز تعریف طنز از نظر صاحب نظران ارایه شده است. چکیده عربی: یقدم هذا المقال دراسة مقارنة بین الهزل والفکاهة فی الأدبین الفارسی والعربی. حیث تم معالجة الفکاهة عند عبید زاکانی کنموذج فی الأدب الفارسی بینما تم دراسة الفکاهة لدی شعراء عصر الانحطاط کنموذج للفکاهة فی الأدب العربی. وحاولت الباحثة فی مقالها تقدیم صورة کاملة عن عبید زاکانی غیر أنها تخلّت عن بعض فکاهاته الرائعة تفادیا لعدد من إساءات التأویل لدی المجتمع. فإن الفکاهة تعد تمهیدا لسخریة الناس أو إبعادهم عن المصاف أو تبیین مساوئهم. کما أنها تعتبر أداة جیدة للتحقیر والازدراء. فالشاعر فی الأدب العربی یحاول إبعاد الخصم عن المصاف بواسطة هجاءه له أو لقومه. ولکن بالنظر إلی تأثیر الفکاهة فی تبیین سوءات المجتمع وعیوبه سواء کان سیاسیا أو اجتماعیا فإنه یمکن القول إن منطق الفکاهة أبلغ شأنا من منطق باقی الأشکال الأدبیة وأرفع رتبة. هذا و إن إضحاک الآخرین فی الفکاهة لیس غایة بل وسیلة للتعبیر الأمثل وانتقال أهداف الکاتب إلی القارئ.

چکیده فارسی:یکی از مباحث مهم و تاثیرگذار در تفسیر و علوم قرآنی دانش محکم و متشابه است. موضوع اصلی این دانش آیه هفتم سوره آل عمران است. یکی از محورهای مهم بحث در این آیه اختلاف مفسران درباره عطف یا استینافی بودن حرف واو در این آیه و متعاقب آن، تبیین مقصود از راسخان در علم یا عدم علم آنان به تاویل آیات متشابه قرآن است. نکته قابل توجه در این میان، این که دو روایت متعارض از امام علی † به ما رسده که یکی از آن دو، مستلزم آگاهی راسخان، و دیگری مستلزم عدم آگاهی آنان به تاویل متشابهات قرآن است. برای حل این تعارض وجوهی بیان شده است، اما در مقاله حاضر، با اشاره به نارسایی این وجوه، در تحلیلی متفاوت این تعارض برطرف شده است. حاصل مقاله این است که با تفکیک میان معنای تنزیل و تاویل، هر دو روایت مورد اشاره بر معنای تاویلی راسخان در علم حمل شده و در کنار آن دو، معنای سومی به عنوان معنای تنزیلی برای راسخان در علم بیان شده است، که در این معنا مقصود از راسخان عالمان با ایمان از اهل کتاب (مسیحیان نجران) اند. چکیده عربی:من الأبحاث الهامة فی علوم القرآن والتی لها تأثیر فی التفسیر هی علم المحکم و المتشابه. الموضوع الأصلی لهذا العلم هو الآیة السابعة من سورة آل عمران. و من الأبحاث الهامة فی هذه الآیة هی اختلاف المفسرین فی أن الواو فیها هل هی عاطفة أم استئنافیة، ویتلوها مباشرة بیان المراد بالراسخین فی العلم، وعلمهم أو جهلهم بتأویل الآیات المتشابهة فی القرآن الکریم.النقطة الملفتة للنظر هی وجود روایتین عن أمیر المؤمنینفی خصوص الراسخین فی العلم، وهاتان الروایتان متعارضتان، حیث دلت إحداهما علی لزوم اطلاعهم علی تأویل الآیات المتشابهة، بینما دلت الأخری علی لزوم عدم اطلاعهم علی ذلک، وقد ذکرت عدة وجوه للجمع بینهما، إلا أننا أشرنا فی هذا المقال الی عدم تمامیتها، ومن خلال إبداء تحلیل جدید حاولنا رفع التعارض المذکور.وحاصل المقال هو التفکیک بین التأویل والتنزیل، وأن الروایتین المذکورتین محمولتان علی معنی تأویلی للراسخین فی العلم، و هناک معنی ثالث الی جانبهما و هو المعنی التنزیلی للراسخین فی العلم، و المراد بهم فی هذا المعنی هو العلماء المؤمنون من أهل الکتاب (نصاری نجران).

چکیده عربی:حازت أسباب النزول علی مکانة خاصة فی التفاسیر الروائیة، حیث یمکن تناول رؤی المفسرین فیها من زوایا مختلفة، و یدل حجم الإعتماد علی تلک الروایات و درجة الرکون إلیها علی وجهات نظرالمفسر فی هذا الشأن.و یعد (تفسیر الصافی) للفیض الکاشانی من جملة التفاسیر الروائیة التی تتمتع بخصوصیات فریدة: منها بیان مورد النزول فی شخص واحد أو أشخاص، و بیان شأن الأئمة (ع) والفرائض والأحکام، و مناخ نزول الآیات، و غیر ذلک من الخصوصیات التی تنم عن الدور المهم الذی تلعبه تلک الروایات فی التفسیر.کما أن کیفیة تعامله مع الروایات المتعارضة ترتکز - حینما یتصدی للتوفیق بینها - علی الأسس التی یتبناها فی الفقه الحدیثی، فهو لم یتبع المنهج المتداول لدی الأصولیین فی التمسک بقاعدة التعادل والترجیح حین تعارض الأخبار سعیا وراء الظفر بالأخبار الموثقة وإسقاط ما عداها عن الإعتبار بل اتبع منهجا خاصا فی الروایات التفسیریة یتلخص فی البحث عن مخرج من أجل إزالة التعارض بینها، وانطلاقا من ذلک فقد حمل بعض الروایات علی التنزیل وبعضها الآخر علی التأویل کما مضی فی العمل بالجری والتطبیق ونظائرها لنیل ذلک الهدف.و قد کتب هذا البحث بهدف بیان معالم هذا المنهج فی أصناف مختلفة من روایات أسباب النزول فی تفسیر الفیض الکاشانی.   چکیده فارسی:اسباب نزول در تفاسیر روایی جایگاه ویژه ای دارد. نگرش مفسران در این تفاسیر از زوایای مختلفی قابل بررسی است. بهره گیری آن ها از روایات در این زمینه و همچنین میزان اعتماد آن ها به این قبیل روایات می تواند بیانگر دیدگاه های مفسر در ارتباط با اسباب نزول باشد. تفسیر گران سنگ فیض کاشانی (تفسیر صافی) در حلقه تفاسیر روایی، دارای ویژگی هایی از این جهت است. بهره گیری از روایات تفسیری در ابعاد گسترده و زوایای گوناگونی چون: بیان سبب نزول در مورد فرد یا افراد، در بیان فرایض و احکام، در شان ائمه (ع)، در بیان فضای نزول آیات، در بیان تدریجی احکام، در تبیین سوال مردم، در دفع توهم از مدلول ظاهری آیات و مانند آن از گستردگی و دامنه استفاده از این قبیل روایات در تفسیر یاد شده حکایت دارد. از سوی دیگر نحوه تعامل این مفسر با روایات به ظاهر متعارض در این باب برخاسته از مبنای فقه الحدیثی اوست که در این گونه موارد معمولا به جمع وتوفیق بین این روایات روی می آورد. بنابراین، وی نه به شیوه متداول اصولیان که در رویارویی با تعارض اخبار بر اساس قاعده تعادل و تراجیح به دنبال اخبار مورد وثوق می گردند و جز آنچه را که پذیرفتند از اعتبار ساقط می دانند، بلکه بر اساس شیوه خاص خود در روایات تفسیری همواره در جستجوی محملی است، تا به شکلی این گونه تعارض ها را از میان بردارد. بر این اساس وی با حمل برخی روایات بر تنزیل و برخی دیگر بر تاویل و همچنین به شیوه جری و تطبیق و مانند آن در صدد است به این هدف دست یابد. این پژوهش برای تبیین این شیوه در گونه های مختلف روایات اسباب النزول در تفسیر فیض کاشانی است.

چکیده فارسی:تاویل از مباحث میان رشته ای است که با علوم قرآن، حدیث، فلسفه، کلام و عرفان پیوند داشته و هر کدام از این علوم از منظری خاص به آن می نگرند. مذاهب مختلف اسلامی نیز رویکردی متفاوت به آن داشته اند. برخی چون اسماعیلیان و متصوفان راه افراط را در تاویل پیش گرفته و عده ای نیز همانند اهل حدیث، منکر هرگونه تاویلی بوده اند. این نوشتار درصدد بیان معنای اصطلاحی تاویل و گستره معنایی و کارکرد های تاویل الحدیث، و نیز بیان دیدگاه های مخالفان و موافقان تاویل الحدیث در حوزه حدیث شیعه است. چکیده عربی:التأویل أحد اصطلاحات علوم الحدیث، ویراد به العدول عن المعنی الظاهر للحدیث الی معنی غیر ظاهر منه. تناول هذا المقال - بعد بیان معنی التأویل لغة و اصطلاحا - استعمالات التأویل المختلفة، و آراء الموافقین و المخالفین للتأویل.کما تناول «التأویل المقبول» و «التأویل غیر المقبول» و اللذین استعملا فی عبارات المذکورین، و نری أن کثیرا من الذین لا یرتضون التأویل قد یتأولون بعض الأحادیث.

یقترح محمد أرکون - باحث جزائری فی جامعة السوربون - مناهج جدیدة فی فهم و تأویل القرآن تکون بدیلة عن مناهج المفسرین المسلمین وله آراء غریبة فی بعض آیات القرآن تخالف ما أجمع علیه المسلمون ومن ضمن آراءه، تفسیره لکلمة الکلالة الوارد ذکرها فی الآیة الثانیة عشر من سورة النساء بالکنة أی زوجة الابن، وإن المفسرین والفقهاء تعمدوا تحریفها عن هذا التأویل لأسباب اجتماعیة وبسبب إکراهات الأوضاع الاجتماعیة السائدة، وقد تعرضنا لنقد هذا الرأی ورده من خلال کلمات أهل اللغة والقرآن والروایات.

چکیده فارسی:تاویل در لغت به معنای بازگشت به اصل، و در اصطلاح اهل معرفت به معنای بازگشت ظاهر به باطن است. یکی از انواع تاویل عرفانی، تاویل طولی است. تاویل طولی گذر از ظاهر و رسیدن به عمق و ژرفای کلام است. فرآیند تاویل طولی عرفانی به دو روش انجام می شود: 1. روش فنی و عمومی؛ 2. روش الهامی و تخصصی. علامه سیدحیدر آملی از عارفان شیعی قرن هشتم هجری است که مبانی و اصول تاویل عرفانی را بیان کرده است. یکی از مبانی مهم تاویل عرفانی، چندبطنی بودن سه کتاب قرآنی، آفاقی و انفسی و هم خوانی لایه های باطنی این سه کتاب با یکدیگر است. اگرچه تعریف سیدحیدر آملی از تاویل، بر اساس روش دوم است ولی ایشان با هر دو روش بالا به تاویل متون شریعت به ویژه قرآن پرداخته است؛ هرچند وی در شرح متون دینی از انواع دیگر تاویل، مانند تاویل «علم الحروفی» نیز بهره برده است. از دیگر مبانی مهم تاویل طولی که علامه سیدحیدر، آشکارا به آن تصریح نکرده اما در تاویل های خود از آن بهره جسته است، حقیقت و روح معنا و وضع الفاظ برای ارواح معانی می باشد. به نظر اهل معرفت، به ویژه علامه سیدحیدر، تاویل عرفانی مکمل و مهیمن بر تفسیر و عهده دار کشف اسرار و معارف تودرتوی قرآن و شریعت است. همانگونه که تفسیر قرآن برای برداشتن حجاب از ظاهر آن واجب است، تاویل قرآن نیز به منظور رسیدن به باطن آن واجب می باشد. شرط دستیابی به تفسیر ظاهری، یادگیری علوم رسمی و شرط علم به تاویل، پاکی باطنی است که با پرهیزکاری ممکن می شود. عالمان علوم ظاهری عهده دار کشف حجاب از ظاهر قرآن، و اهل معرفت و عالمان علوم باطنی، عهده دار کشف حجاب از باطن قرآن هستند و این دو گروه یار و پشتیبان یکدیگرند.   چکیده عربی:التأویل فی اللغة هو العودة إلی الأصل، و فی إصطلاح أهل المعرفة عودة الظاهر إلی الباطن. واحدة من أنواع التأویل العرفانی، التأویل الطولی. التأویل الطولی هو العبور من الظاهر و الوصول إلی عمق الکلام. عملیة التأویل الطولی العرفانی تتم بطریقتین: 1. الطریقة الفنیة و العمومیة، 2. الطریقة الإلهامیة التخصصیة. العلامة السید حیدر الآملی من عرفاء الشیعة فی القرن الثامن الهجری بین أصول التأویل العرفانی. واحدة من المبانی المهمة للتأویل العرفانی، عدد البطون للکتب الثلاثة القرآنی، الآفاقی و الأنفسی و کذلک مدی انسجام الطبقات الباطنیة للکتب الثلاثة مع بعضها البعض. و مع أن السید حیدر الآملی قد عرف التأویل طبقا للطریقة الثانیة إلا أنه بحث فی تأویل النصوص الدینیة و بالأخص القرآن الکریم فی الطریقتین، علی الرغم من أنه استفاد من أنواع التأویل الأخری مثل تأویل «علم الحروف».من المبانی المهمة للتأویل و التی لم یشر إلیها السید حیدر الآملی صراحة إلا أنه استفاد منها فی تأویلاته، حقیقة المعنی و روحه و أن الألفاظ إنما وضعت لأرواح المعانی. من وجهة نظر أهل المعرفة، و بالأخص العلامة السید حیدر الآملی، التأویل یهیمن علی التفسیر و هو المسؤول عن کشف جملة الأسرار و المعارف فی القرآن و الشریعة. و کما أن التفسیر من حیث أنه رفع لحجاب الظاهر فهو واجب، کذلک التأویل فهو واجب من جهة رفعه الحجاب عن الباطن. شرط الوصول إلی التفسیر الظاهری، تعلم العلوم الرسمیة و شرط العلم بالتأویل هو صفاء الباطن و الذی یمکن من خلال التقوی. علماء العلوم الظاهریة یتعهدون برفع الحجاب عن ظاهر القرآن، و أهل المعرفة و علماء الباطن یتعهدون برفع الحجاب عن باطن القرآن و کل من الفریقین یساعد الآخر.

چکیده فارسی:روش معتزلیان در بحث، روش عقلی بود. این روش به دو قسم فلسفی و غیر فلسفی تقسیم می گردد. سوال این است که معزلیان به کدام یک از این دو پایبند بودند؟ بررسی آثار به جای مانده از معتزله حکایت از این دارد که آنها در این مساله یکسان عمل نکرده اند، گروهی از آنها از روش عقلی غیر فلسفی و گروهی دیگر از روش عقلی فلسفی بهره جسته اند. به عقیده برخی از متفکران، معتزله عقل را فراتر از مسلمات دینی می نشاندند، اما این سخن با واقعیات مطابقت ندارد. چه اینکه معتزله در عین حال که به عقل و عقلگرایی اعتماد کامل داشتند، اما هرگز آن را بر مسلمات دینی مقدم نمی داشتند. آنها عقل را فقط در مواردی که هیچ راهی جز تمسک به عقل در میان نباشد بر نقل مقدم می داشتند و در همین عرصه اگر تعارضی بین عقل و نقل حاصل می شد، عقل را مقدم کرده و در حد امکان ظاهر نقل را تاویل می بردند تا با حکم صریح عقل سازگار افتد. اما آنجا که وحی نظر مسلم دین را بیان کرده، این چنین نبوده که معتزلیان فهم عقل را بر امر مسلم وحیانی مقدم بدارند.   چکیده عربی:یعتمد المعتزلة فی دراساتهم المنهج العقلی، و الذی ینقسم بدوره الی المنهج الفلسفی و غیر الفلسفی. و هنا یثار السؤال التالی: أی منهج یعتمده المعتزلة فی ابحاثهم و دراستهم العقلیة؟ و انهم الی أی المذهبین أشد وفاء؟ الملاحظ من خلال رصد التراث المعتزلی الذی تحت أیدینا، أنهم لم یتفقوا علی مذهب خاص بعینه، فمنهم من اعتمد المنهج العقلی غیر الفلسفی و فی الوقت نفسه اختارت طائفة منهم المنهج الفلسفی فی دراساتها. الا ان بعض الباحثین نسب الی المعتزلة تقدیم العقل علی المسلمات الدینیة و انها تضع العقل فوق تلک المسلمات. لکنه ادعاء لا یدعمه الواقع، و إن کانت المعتزلة تعتمد اعتمادا کاملا علی العقل و العقلانیة فی ابحاثها، و لکن هذا لا یعنی بحال من الاحوال إحلال العقل محل المسلمات الدینیة و تقدیمه علیها عندهم. نعم، هو یؤمنون بمرجعیة العقل فی الموارد التی لا سبیل للخوض فیها الا العقل و أن العقل مرجح علی النقل هنا، فاذا تعارض العقل و النقل قدموا العقل، و أولوا النص اذا کان هناک مبرر للتأویل للجمع بین العقل و النقل و لینسجم النقل مع صریح حکم العقل. أما الابحاث التی تکون الکلمة فیها للوحی فی بیان الرأی القاطع للدین، فلا تجد من بین المعتزلة من یرجح العقل علی المسلمات الدینیة الوحیانیة.

چکیده فارسی:موضوع صفات خبری همگام با نزول وحی پا به عرصه تفسیر و کلام نهاد. در فهم آیات خبری و انتساب این صفات به خداوند، دیدگاه هایی مانند تشبیه و تجسیم، توقف (تفویض)، اثبات بلاتاویل، اثبات بلاکیف و اثبات با تاویل به متکلمان و مفسران نسبت داده شده است. سیدمرتضی و قاضی عبدالجبار ازجمله اندیشمندانی هستند که قائل به نظریه اخیر بوده، «عینیت صفات و ذات» و «نظریه تنزیه» اساس تفکر آنان را تشکیل می دهد. سیدمرتضی با ارجاع متشابهات به محکمات و در پرتو هدایت عقل و بهره وری از دلالت لفظی و تصدیقی به فهم و تفسیر آیات مربوط می پردازد؛ اما قاضی عبدالجبار با عقل محض و در مواردی بدون وجود قرینه ای بر تاویل، به این امر مبادرت می ورزد. چکیده عربی:موضوع الصفات الخبریة وجد طریقه إلی حقلی التفسیر و علم الکلام بالتزامن مع نزول الوحی. فی ما یتعلق بالآیات الخبریة ونسبة هذه الصفات إلی الله نقلت عن المتکلمین و المفسرین آراء متعددة مثل التشبیه و التجسیم و التوقف (التفویض)، و الاثبات بلا تأویل، و الاثبات بلا کیف، و الاثبات بالتأویل، و یعد الشریف المرتضی و القاضی عبدالجبار من العلماء الذین طرحوا الرأی الأخیر، و الأساس الذین یقوم علیه تفکیرهم هو «عینیة الصفات و الذات»، و نظریة التنزیه. فالشریف المرتضی یتناول تفسیر الآیات من خلال ارجاع المتشابهات إلی المحکمات، وفی ضوء ما یتوصل إلیه العقل و الاستفادة من الدلالة اللفظیة و التصدیقیة. و اما القاضی عبدالجبار فیعتمد العقل المحض، و یجری عملیة التأویل حتی مع انعدام القرینة أحیانا.