ادب عربی و فارسی در بسیاری از مضامین، یکدیگر را چنان سخت در آغوش گرفته اند که جدا کردن آنها از هم، شخصیت بخشیدن به هر کدام، نشاندن هر یک در جایگاه خاص خود و تعیین اصل و فرع را دشوار می نماید. نوشته حاضر به تجزیه و تحلیل مضامینی متعدد در این راستا می پردازد. و با مقایسه ای که به عمل می آورد نکته هایی از زیباییها و تازگیهای هنری را در هر دو زبان بدون تعصب و موضع گیری می نمایاند.

این مقاله حاصل بررسیهای میدانی است که نگارنده پیرامون گویش عربی ایرانی خوزستان انجام داده است. این گویش در خلال قرنهای متمادی دچار تغییرات و دگرگونیهایی دراین منطقه شده است. در این بحث گویش مورد استفاده در حال حاضر را با روش تحقیق کیفی و توصیفی مورد مطالعه قرار می گیرد. نخست قلمرو جغرافیایی و قبایل و طوایفی که با آن گفتگو می کنند مطرح می نماید و سپس عوامل موثر در آن، و جنبه های آوایی وصرفی و نحوی، و لغت قرضیهای گویش از زبان فارسی بررسی می شود.  

در مقدمه اصل 115 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران آمده است که:«رییس جمهور باید از ”رجال“ مذهبی و سیاسی که واجد شرایط زیر باشند انتخاب گردد»:آیا با توجه به این مقدمه، زنان ایرانی می توانند نامزد ریاست جمهوری شوند؟ با سایر شرایط رییس جمهور فعلا کاری نداریم ولی معنی کلمه رجال در این جمله چیست؟ اگر ”رجال“ را کلمه ای عربی بدانیم و آن را ”مردان“ ترجمه نماییم زنان ایرانی نمی توانند رییس جمهور شوند. ولی اگر کلمه ”رجال“ را کلمه ای فارسی بدانیم آنگاه می توانیم استدلال کنیم که چون مقوله جنسیت عموما در دستور زبان و کلمات فارسی بیان نمی شود و اسامی عام به طور کلی به دو جنس مذکر و مونث (و گاهی خنثی) اشاره می کنند پس ”رجال“ به معنی ”مردان و زنان“ بوده از این رو زنان نیز می توانند رییس جمهور شوند.در این مقاله تلاش می شوند با استفاده از ابزار و روشهای جامعه شناسی زبان، اولا رفتار اسامی (جدید و قدیم) عربی وارد شده به زبان فارسی در طول زمان را توصیف کرده و سپس ضمن مقایسه رفتار آن اسامی با رفتار همنوعان خود در زبانهای عربی و فارسی شباهت و تفاوتهای رفتاری آنها را مشخص کنیم. و در نهایت به طور اخص به رفتار کلمه ”رجال“ و کلمات مشابه آن پرداخته، فارسی یا عربی بودن این کلمه را تعیین خواهیم کرد. نتایج به دست آمد در مرحله سوم این تحقیق، ضمن مشخص کردن فارسی یا عربی بودن کلمه ”رجال“ پاسخ سوال مطرح شده را روشن خواهد ساخت.برای انجام این کار ضمن انجام حدود 11 ساعت مصاحبه جامعه شناختی با افراد و جمع آوری داده های زبانی طبیعی، تمامی اسامی به کار برده شده در کلام افراد را استخراج و رفتار آنها را در ساختار زبانهای مربوطه با توجه به مقولات زبانشناختی بررسی می نماییم. امید است که تحلیل کمی داده ها و نتایج به دست آمده ما را در راستای به دست آوردن پاسخی روشن به سوال فوق رهنمون سازد.

احمد مطر از شاعران برجسته عراقی است که در جهان معاصر عرب شهرت بسیار دارد. از آنجا که قرآن کریم و متون دینی مرجع اصلی الهام همه شاعران است، احمد مطر نیز از این قاعده مستثنی نیست. وامگیری قرآنی در شعر او که برخاسته از درک و خرد هوشمندانه اوست، شیوه ای منحصر به فرد دارد. این مقاله بر آن است تا به سوالهای زیر پاسخ دهد:1. آیا نظریه تناص (بینامتنی) در رابطه با اشعار وی قابل توجیه است؟ 2. وامگیری احمد مطر از قرآن کریم، آشکار است یا پنهان؟ 3. آیا همه اقتباسهای او مقبول است؟ 4. آیا «حل یا تحلیل استهزایی» با تقلید از ساختار فواصل آیات قرآن در اشعار او دیده می شود؟ 5. آیا «وامگیری تلمیحی» در شعر وی نمودی دارد؟

در اواخر عهد قاجاربا ظهور اندیشه های نو در آثار نویسندگانی چون زین العابدین مراغه ای، طالبوف و میرزا ملکم خان و با تغییر مخاطبان این آثار، سبک نثر متحول شده، طریق سادگی را پیش میگیرد. «سیاحتنامه ابراهیم بیک» ازنخستین آثار این دوره به حساب می آید. در نوشته حاضر اندیشه های تازه نویسنده، ذیل سه محور سیاسی، اقتصادی و اجتماعی مورد بررسی قرار گرفته است، ضرورت وجود قانون، تلقی عدالت بعنوان پشتوانه بقای حکومتها، تبیین اهمیت مساله اقتصاد، ضرورت توسعه راهها و ایجاد خطوط آهن برای توسعه تجارت ملی، تاسیس کارخانه و بهره برداری از منابع طبیعی، تلاش برای رفع مفاسد اجتماعی و بهبود وضع بهداشت و آموزش همگانی از دغدغه های فکری نویسنده است که برای بیان آنها نثری خالی از صنعت را برگزیده است. بیان مفاهیم نو، او را به معادلسازی در برابر لغات بیگانه و گاه وامگیری از آن وامیدارد. کاربرد زبان محاوره و خروج از قواعد دستوری رایج و عدم تطابق زمان افعال و برخی ویژگیهای زبانی دیگر، نثر او را به زبان محاوره بسیار نزدیک میسازد.

هزاره جدید، هزاره پیشرفت های فناورانه و رویش و بالش مفاهیم نوین است. مفاهیم و ابزارهای نوین، برابر نهاده های واژگانی می خواهند. در این مقاله به توان های بالقوه و بالفعل زبان فارسی در واژه سازی و واژه گزینی می پردازیم. بخش نخست مقاله به ویژگی های ذاتی زبان فارسی در امر واژه سازی اشاره می کند. بخش دوم به فرایندهای اصلی واژه سازی، یعنی ترکیب و اشتقاق و فرایندهای فرعی چون ابداع، سرواژه سازی، وامگیری، آمیزش، گسترش معنایی، بازتحلیل، اشتقاق صفر، پس سازی، کوتاه سازی، قیاس و ... می پردازد. در پایان، به این نتیجه رسیده ایم که نوواژه هراسی ایرانیان، بزرگ ترین و مهم ترین مانع در امر واژه سازی است. این مانع را باید از میان برداشت.

در این تحقیق مفاهیم ایدئولوژیک موجود در ترجمه انگلیسی هانری کلارک از اشعار حافظ و تأثیر آنها بر خواننده بررسی می شود تا مشخص گردد حافظ و شعر او چگونه به خواننده غربی معرفی شده است. در این خصوص تحلیل انتقادی گفتمان که اساسا در صدد آشکارسازی معانی ایدئولوژیک نهان در مبادلات ارتباطی است به کار گرفته شده است.پیکره مورد مطالعه در دو سطح خرد و کلان بررسی شده است. در سطح خرد، دو راهبرد ترجمه ای تصریح و وامگیری و در سطح کلان قضاوت مترجم درباره نویسنده و متن مبدأ و همچنین پانویس های مترجم مورد بررسی قرار گرفته اند. در هر دو سطح خرد و کلان محقق به دنبال مواردی بوده است که به نوعی در صدد حفظ کردن یا دگرگون ساختن ایدئولوژی های موجود در متن اصلی بوده اند. در نهایت محقق این موارد را در چارچوب تحلیل انتقادی گفتمان تحلیل کرده است.نتایج به دست آمده به وضوح نشان می دهد که ایدئولوژی های متن مبدأ تا حد بسیار زیادی در متن ترجمه شده دست کاری شده اند و در نتیجه در ترجمه انگلیسی چهره ای مخدوش از حافظ و شعر او ارائه شده است.

تماس زبانی یکی از عوامل مهم تغییر در زبان ها است. در تماس زبانی، دو یا چند زبان در مجاورت یکدیگر قرار می گیرند و با توجه به عوامل اجتماعی - زبانی بر هم اثر می گذارند. زبان فارسی و دیگر زبان های ایرانی از همان آغاز گسترش در فلات ایران با زبان های غیر ایرانی بومی این سرزمین پهناور و نیز زبان های اقوام مجاور در تماس بوده اند. زبان های سامی و در بین آنها زبان عربی، از زمان ورود اسلام به ایران، بیشترین تماس و در نتیجه بیشترین تاثیر را بر زبان های ایرانی، از جمله فارسی و گونه های محلی آن داشته اند. قسمت مهمی از این تاثیرات، به خصوص در فارسی معیار امروز و فارسی دری قرون اولیه هجری، در حوزه واژگان و صرف صورت پذیرفته است و عناصر و انگاره های زبانی از لایه های بالای اجتماعی وارد فارسی شده است. به عبارت دیگر، به دلیل شان اجتماعی عربی (به خصوص تا دوران مشروطه)، این زبان نقش قشر زبرین را در مقابل فارسی ایفا نموده و از این رهگذر وامگیری های واژگانی و صرفی صورت پذیرفته است. در این مقاله، بر آنیم تا تاثیرات احتمالی عربی را بر نظام واجی فارسی نو و گونه های محلی آن بررسی نماییم. یکی از ملاک های مهم ما برای انواع وامگیری واجی از عربی، طبقه بندی سه گانه مترس (2007) بوده است. شواهد نشان می دهد که از این انواع سه گانه وامگیری واجی، تنها یک نوع (آن هم به طور مشکوک)، در فارسی دری تاثیرگذار بوده است. در واقع، بررسی دقیق سیر تحول نظام واجی فارسی نو که در این مقاله صورت گرفته است، مبین فاصله گرفتن نظام واجی این زبان از نظام واجی عربی فصیح در گذر زمان است. به عبارت دیگر، عربی به عنوان قشر زبرین تاثیری اساسی بر نظام واجی فارسی نو نداشته است. در مورد گونه های محلی زبان فارسی، وضعیت چنین نبوده است. زبان عربی در مناطق مرزی (مثل خوزستان) نه در مقام قشر زبرین، بلکه به عنوان قشر هم تراز تاثیراتی بر نظام واجی بعضی گونه های فارسی داشته است. علاوه بر این، همگام با مهاجرت اقوام عربی زبان به مناطق مختلف (در قرون اولیه هجری)، زبان عربی نتوانسته است جایگاه خود را در میان این اقوام حفظ کند و با تلفیق اقوام عرب در جوامع ایرانی، زبان عربی فراموش شده و به عنوان قشر زیرین از آن تنها نشانه های کم اهمیتی در بعضی از گونه های فارسی چون شهرضائی، بعضی از لهجه های فارسی خراسان و جز آن، بر جای مانده است.

«الشاب الظریف» از شاعران غزل سرای عصر انحطاط، یکه تاز عرصه وامگیری دینی در چارچوپ غزل مادی به شمار می رود، که غزل های او بافتی تاثیر پذیرفته از قرآن، متون دینی و تصوف پدرش «عفیف الدین تلمسانی» است. این پژوهش با بررسی اشعار این شاعر غزل سر، روابط بینامتنی فوق را مورد کنکاش و واکاوی قرار می دهد و چگونگی قدرت شاعر را در امتزاج متون دینی با غزل صریح که به ظاهر متناقض می نماید، آشکار می سازد و نشان می دهد که او در غزل های مادی خود در وهله نخست بیشترین تاثیر را از قرآن کریم، شعائر و مناسک و سپس اصطلاحات علوم دینی و مضامین صوفی و شخصیت های تاریخ دینی گرفته است. شاعر به طرز خارق العاده ای میان مضامین دینی و غزل مادی ارتباطی عمیق برقرار می سازد و به بالاترین مرتبه بینامتنیت که نفی کلی است، دست می یابد. استخراج و کشف این لایه های تنیده متون، به خوانش عمیق و رسیدن به درک نوینی از اثر ادبی کمک شایانی می کند.