پژوهش های فلسفی - کلامی
سال:1394 | دوره:16 | شماره:4 (پیاپی 64) |تعداد مقالات:12

ابن سینا با استفاده از قاعده «کل حادث زمانی مسبوق بقوه و ماده تحملها»، وجود ماده و قوه (امکان استعدادی) را اثبات کرده است. فیلسوفان و متکلمان بعد از ابن سینا به نقد و بررسی قاعده مذکور، استدلال ابن سینا و رابطه امکان ذاتی با امکان استعدادی پرداخته اند. برخی از آنها امکان ذاتی و استعدادی را مشترک لفظی و لذا استدلال ابن سینا را مغالطی دانسته و برخی دیگر، با اثبات اشتراک معنوی این دو امکان، استدلال ابن سینا را مبرای از اشکال بشمار آورده اند. یکی از لوازم اعتقاد به قاعده فوق پذیرش ترکیب جسم از ماده و صورت است، بنابراین کسانی مانند شیخ اشراق، فخر رازی و خواجه-نصیر که منکر ترکیب جسم از ماده و صورت هستند، نمی توانند این قاعده را بپذیرند. مباحث مربوط به امکان استعدادی و رابطه آن با امکان ذاتی تا قبل از ظهور حکمت متعالیه با ابهاماتی همراه بوده است، اما بعد از آن، برخی از پیروان این مکتب، با استفاده از اصولی نظیر اصالت و وحدت تشکیکی وجود، قاعده «کل حادث مسبوق...» و اشتراک معنوی امکان ذاتی و استعدادی و لذا صحت استدلال ابن سینا را اثبات و تبیین کردند.

مباحث مربوط به فلسفه اخلاق در آثار فیلسوفان مسلمان، از جمله ابن سینا نه بصورت مستقل بلکه به نحو پراکنده و بمناسبت سایر موضوعات و مباحث مطرح شده اند. همین پراکندگی و عدم انسجام موضوعی گاه زمینه سوء فهم ها و سوء تعبیرهایی را فراهم آورده و حتی موجب ادعاهایی خلاف واقع در مورد دیدگاه های اخلاقی این فلاسفه گردیده است. از جمله وجود عباراتی در کتب مختلف ابن سینا و ملاصدرا که متضمن این مطلب است که قضایای اخلاقی از سنخ مشهورات می باشند، موجب شده بسیاری از بزرگان ادعا کنند، از نقطه نظر اخلاقی ابن سینا، گزاره های اخلاقی دارای هویتی اجتماعی و اجماعی بوده و واقعیتی بیش از توافق انسانها بر آنها ندارند.. مسلما چنین ادعایی محذوراتی چون قراردادگرایی و حتی نسبی گرایی اخلاقی را در پی خواهد داشت که از ساحت تفکر این دو فیلسوف بسیار دور است. در این مقاله ضمن بیان عباراتی که متضمن چنین ادعایی هستند، نویسنده می کوشد که ضمن رفع و دفع این سوءفهم و ادعای نادرست، به راهبردی جامع در زمینه تفکیک ساحات مختلف اخلاقی از یکدیگر دست یابد که در موارد مشابه نیز از وقوع مغالطات و سوءتعبیرها جلوگیری نماید. و در پایان نیز با به کار بردن راهکار پیشنهادی به بازخوانی عبارات منقول ازابن سینا پرداخته و نشان می دهد که نمی توان از این عبارات برداشتی مبنی بر ناواقع گرایی اخلاقی و قراردادگرایی داشت

فلسفه تطبیقی، بررسی آرا فلاسفه در یک یا چند موضوع فلسفی و یا میان مکتب های گوناگون فلسفی نیست. در بیشتر این مکتوبات، به بررسی و تبیین تشابهات و تخالفات و یا اشتراکات و تفاوت های موضوع مورد بحث، منتهی می شود.به طور کلی، شرایط یک تحقیق تطبیقی، سه چیز است: اولا، تطبیق باید میان دو فلسفه ای صورت گیرد که از حیث مبادی، متفاوت باشند. ثانیا، باید زبان هم زبانی دو طرف تطبیق را یافت تا به مبادی آن ها رسید. ثالثا، پس از فهم مبانی و مبادی آن ها، مقصد آن را دریافت. بنابراین فلسفه تطبیقی، تاریخ فلسفه نیست که در آن مختصر تمام آرای فلاسفه را نقل و احیانا با هم قیاس کنند، اگر پژوهنده به آغاز و مبادی فلسفه ها نرود، تطبیق او ظاهری است. پس فلسفه تطبیقی به معنی تطبیق یک فلسفه در تمامیت آن بر یک فلسفه دیگر و حتی بر تاریخ فلسفه است، از این رو، فلسفه تطبیقی، با هم سخنی و هم زبانی میان فلاسفه و فلسفه های آنان، امکان تحقق می یابد.

مساله شرور یکی از بارزترین موضوعاتی است که بسیاری از منکران خداوند آن را چالشی جدی در برابر خداباوران می دانند و مدعی هستند در برابر این پرسش که «با وجود خدای مهربان و قادر مطلق، چرا چنین شروری وجود دارد یا باید داشته باشد؟» نمی توان پاسخ شایسته ای نهاد و این دلیل محکمی بر ضعف مدعای خداباوران مبنی بر رحمت و قدرت مطلق خدا می باشد و نتیجه آن نفی وجود خداوند است. این مقاله پس از اشاره ای کوتاه به پاسخ های داده شده به این مساله، روشن می سازد در کنار عدمی انگاشتن شرور، عده ای با ذکر فوایدی چون تعالی بخشی روح انسان و پیشرفت جامعه بشری، سعی دارند تا نظریه مشهور پیرامون مساله شرور یعنی نظریه نسبیت را روشن تر نمایند. مولوی با بیان های مختلفی به اثبات نسبیت شرور پرداخته است و آن را لازمه حیات دنیوی بشر می داند. بدون شرور نه تنها بسیاری از امور در پرده ابهام باقی می ماند، بلکه بسیاری از فضائل و هنرهای بشری نیز بروزی نمی یافت. از سویی دیگر او معتقد است به هیچ عنوان نمی توان شری مطلق در جهان یافت و معتقد است میان خود شرور نیز نسبیت برقرار است.

مقام هابز در متون فعلی فلسفه و سیاست و اجتماع از آنرو نافذ و رفیع است که کلیدی ترین مبحث فلسفه سیاسی و علم سیاست یعنی قدرت و دولت را به شکلی سامان مند و جامع تبیین و تشریح نموده است. هابز در کتاب لویاتان با بکارگیری دقت و قطعیت احکام ریاضی در حوزه سیاست، نخستین گام را در علمی کردن سیاست برمی دارد و با استفاده از تمثیل های ابزار وار و انداموار لویاتان یا دولت را همچون انسان مصنوعی قلمداد می کند و برپایه تحلیلی مکانیکی و مادی از طبع انسان در صدد برمی آید که همه وقایع و نیز امیال، سلوک و رفتار و احساسات آدمی را بر اساس اصل حرکت توضیح دهد. عصاره اصلی کتاب لویاتان این است که اگر افراد جامعه بخواهند در جامعه از امنیت کامل برخوردار شوند و رعایت قوانینی که هدف آنها ایجاد امنیت است به زیان شان تمام نشود باید همه اختیارات خود رابه یک فرد یا جمعی از افراد بسپارند.اما اهمیت هابز بیش از هر چیز در آن است که او در روش شناسی خود ارتباطی میان علوم دقیقه (نظیر هندسه و ریاضیات) و دانش هایی چون فیزیک و روانشناسی برقرار می کند و می کوشد که از این علوم در زمینه مطالعات سیاسی و تاسیس دولت بهره گیرد. بدین سان او روش خوب و معقول را برای تحلیل کلیه موضوعات روشی شبیه به تحلیل هندسی می دانست.

این نوشتار در پی آن است تا با ارائه تبیینی از لذت، کمال و هویت انسان در حکمت صدرا و بیان سودگرایی عمل محور بنتام که ارزشمندی فعل را مبتنی بر لذت آن می داند و تبیین معیارهای هفت گانه او و نقد آنها نشان دهد در حکمت صدرایی وجود کمال بر وجود لذت برآمده از کمال تقدم دارد. انگیزه انسان عادی در انجام فعل ابتدا رسیدن به لذت، سپس نایل شدن به خودکمال است، بنابراین در این حالت، لذت به لحاظ وجودی موخر از کمال است و به لحاظ انگیزه فاعل شناسا می تواند مقدم بر رسیدن و نزدیک شدن به کمال باشد. البته از دیدگاه برخی پیروان حکمت صدرا، اولیای الهی از لذت خود منقطع شده و رسیدن به کمال، برای آنها به لحاظ وجودی وهدف فاعل شناسا بر وجود و ادراک لذت تقدم دارد. بنابراین اولیای الهی خداوند را به خاطر ذات او عبادت می کنند و نه به خاطر لذت که موخر از کمال مطلق است. اما از دیدگاه بنتام تنها انگیزه افعال انسان را لذت تشکیل می دهد یعنی هم به لحاظ انگیزه فاعل شناسا و هم به لحاظ هستی لذت، لذت مقدم بر همه چیز است.

در حکمت صدرایی با اثبات حرکت جوهری و خروج تدریجی طبیعت شیء از قوه به فعل، غیر از صورت و فعلیت شیء، ماده و هیولایی اثبات شد تا حامل این قوه باشد. معنای این ادعا آن است که نفس ناطقه انسان، پس از مفارقت از بدن، استکمالی نخواهد داشت. از طرفی در متون دینی به سیر استکمالی نفس در عالم برزخ و قیامت که نفس، بدن را رها کرده است، تصریح شده است. از آنجا که میان عقل و دین خالص از آن حیث که مخلوق خداوند حکیم هستند، تعارضی نمی تواند باشد، حکما ریشه این ناسازگاری را در محصول افکار انسانی دانسته اند. به همین جهت فحوای قطعی دین را مسلم گرفته و در پی حل مشکل کوشش کرده اند. برخی به تجدد امثال گرویده و برخی دیگر براهین مثبت هیولا را ناکارآمد دانسته اند. گروهی نیز تجرد را جز در مورد ذات حق روا ندانسته اند. این نکته را باید افزود که مقصد نفس ناطقه انسان، تقرب و وصول به وجود نامتناهی حق تعالی است. بدین ترتیب سیر استکمالی نفس نمی تواند محدود به حدود جسمانی باشد، بلکه پایانی برای آن متصور نیست و باید در عوالم دیگر تداوم یابد. این استکمال، همان گونه که از آیات و روایات نیز بر می آید، به شکل آنی و غیر تدریجی نخواهد بود. این نوشتار با بررسی برخی دیدگاه ها در خصوص امکان حرکت جوهری در نفس مفارق از بدن، مطلب اخیر را به عنوان راه حل دیگر در رفع ناسازگاری فوق، پیشنهاد می کند.

ھدف : ھدف اصلی پژوھش حاضر تحلیل محتوای مقالات فصل نامه پژوھش ھای فلسفی - کلامی است. روش، جامعه و ابزار : این پژوھش از نوع تحقیقات کاربردی است که با استفاده از روش تحلیل محتوا صورت گرفته است. جامعه آماری آن را 399 مقاله چاپ شده در 54 شماره پژوھش ھای فلسفی - کلامی بین سال ھای 1378 تا 1391 تشکیل می دھد که با به کارگیری ابزار سیاھه وارسی، اطلاعات مقالات تجزیه و تحلیل شد و یافته ھا در قالب جداول و نمودارھای آماری SPSS تجزیه و تحلیل شد و یافته ھا در قالب جداول و نمودارھای آماری عرضه شد.یافته ها: یافته ها نشان داد که 399 مقاله مورد بررسی، 378 عنوان (7.94 درصد) تالیفی و 21 عنوان (3.5 درصد) ترجمه ای بودند. 379 نفر در نوشتن این مقالات نقش داشتند که 40 نفر (10.5 درصد) آن را زنان و 339 نفر (89.5 درصد) را مردان تشکیل دادند. 325 اثر (81.4 درصد) حاصل کار انفرادی و 74 اثر (18.6 درصد) حاصل کار گروهی بود. 48 درصد آثار را افراد دارای مدرک دکتری و 11.2 درصد رادانشجویان دوره دکتری نوشته اند. از نظر رتبه های علمی 35 درصد آثار توسط استادیاران و 10 درصد توسط دانشیاران نوشته شدند. بررسی وابستگی سازمانی نویسندگان نشان داد که 112 اثر (28.1 درصد) حاصل تلاش پژوهشگران دانشگاه قم بود و دانشگاه های تهران، آزاد اسلامی، اصفهان و علامه طباطبایی در رتبه های بعدی قرار داشتند. از نظر موضوعی، 25.6 درصد آثار در حوزه فلسفه اسلامی، 19.8 درصد در حوزه فلسفه غرب 7 درصد در حوزه کلام جدید بوده.اصالت / ارزش: تحلیل محتوا و دسته بندی موضوعی مقالات ھر حوزه، اولوی تھای پژوھشی و نیز ضعف ھا و کمبودھای آن حوزه را در تولید اطلاعات علمی نمایان می کند. با عنایت به اینکه در حوزه فلسفه، تحقیقی با استفاده از روش تحلیل محتوا صورت نگرفته و دو پژوھش صورت گرفته نیز تحلیل استنادی بودند می توان امیدوار شد که یافته ھای این پژوھش بتواند مسوولان را از کم و کیف مقالات منتشرشده آگاه، و آن ھا را در تدوین سیاست ھای کلان نشریه یاری کند.