پژوهش های فلسفی - کلامی
سال:1394 | دوره:17 | شماره:1 (پیاپی 65) |تعداد مقالات:8

ایده مثل افلاطونی که راهی برای رهایی از برخی اشکالات پیرامون شناخت اشیا، توجیه کثرات و یافتن مبدا نهایی ثابت برای موجودات متغیر بود، چندان طول نکشید که در عرصه معرفت شناسی و شناخت اشیا دشواری های بسیاری را پدید آورد. در دنیای اسلام نظریه مثل افلاطونی مخالفان و موافقان نامداری دارد.سه فیلسوف بزرگ عالم اسلام ابن سینا، سهروردی و ملاصدرا هر یک به طور مفصل به این مساله پرداخته اند.ابن سینا به طور جد آنرا نادرست دانسته و دو فیلسوف دیگر تلاش بسیاری در اثبات آن نموده اند. از آنجا که نظریه مثل افلاطونی پیوندی وثیق با نظریه صدور کثرات از واحد حقیقی دارد، پژوهش حاضر کوشیده است ضمن ارائه دلایل مخالفان و موافقان، تنگناهای پیش روی نظریه صدور کثرات از واحد حقیقی، با توجه به ایده مثل افلاطونی، تبیین کند.

یکی از مهم ترین مباحث عرفان نظری، بحث ولایت است. شاید عامل اصلی پرداختن به این بحث معرفتی در عرفان اسلامی، ریشه در متون اسلامی، به ویژه قرآن کریم، دارد و همین امر موجبات تفاسیر متعددی را در دیدگاه مفسران فراهم آورده است. در این میان، تفاسیر عرفانی نقش چشمگیری در تحول معنا و مفهوم این واژه و مطرح کردن بحث های متنوع در این زمینه داشته است. از جمله این دیدگاه ها می توان به نظر ترمذی، صوفی ایرانی قرن پنجم، و دیدگاه ابن عربی، پایه گذار مکتب عرفان نظری در قرن هفتم اشاره کرد. اهمیت این بحث در آن است که مشابهات اعتقادی و گفتاری مهمی میان این دو صوفی بنام وجود دارد، به گونه ای که نمی توان تاثیرپذیری ابن عربی را از دیدگاه های ترمذی نادیده گرفت یا انکار کرد. مطرح کردن نظریه ضرورت نیاز به ولی و ولایت، مفهوم تفاضل ولایت بر نبوت، ویژگی های ولی حق الله، و بالاخره مفهوم و مصداق ختم نبوت و ختم ولایت از مباحث کلیدی بحث ولایت است که به دلیل اهمیت خاص آنها، سعی در بررسی این مباحث از نظر ترمذی و ابن عربی داریم تا هم نظر این دو را جویا شویم و هم به میزان مشابهات اعتقادی ایشان اشاره کنیم.

قاضی عبدالجبار همدانی شرایط دعا را اراده، علم به مقام کسی که از او طلب می کنیم، بیان قید خالی بودن از مفسده، و خاضع و خاشع بودن می داند. در دیدگاه معتزلی وی، فلسفه دعا لطف بودن آن است. وجه لطف بودن دعا، این است که خداوند ما را امر به دعا کردن فرموده و خدا امر به کار قبیح نمی کند. دعا تقسیمهایی دارد. دعا در حق غیر و لعنت، دعا برای مومن، فاسق و کافر، دعا برای امر حسن یا قبیح و نیز دعا برای اموات از تقسیم های دعا هستند. از نظر وی دعا برای اموات، از طرف بازماندگان آن ها بی تاثیر است. دعا گاهی واجب است. این وجوب یا از حیث متعلق دعاست و یا از حیث شخص داعی. دعا در طلب رزق از خداوند موثر است، زیرا عقل و شرع آن را حسن می دانند و طلب حسن، حسن می باشد.

سهروردی را باید حلقه واسط فلاسفه مشایی و اشراقی و عرفا دانست. وی عرفان را عمیقا با فلسفه درآمیخت به گونه ای که فلسفه از خشکی محض خویش به درآمد و عرفان پایه های استوار استدلالی یافت. به عبارت دیگر، علت ظهور افرادی مثل ابن عربی، عزیزالدین نسفی و حتی صدرای شیرازی را باید در تاثیر سهروردی بر فلسفه و عرفان جست وجو کرد. یکی از مهم ترین وجوه اشتراک فلسفه مشاء، فلسفه اشراق و عرفان اسلامی، بحث وجود است که اشراقیان و عرفا از آن به نور تعبیر می کنند. مهم ترین جلوه نور در قرآن آیه 35 سوره نور است که فلاسفه و عرفا تاویلات و تفسیرهای متفاوتی از آن کرده اند. سهروردی در تاویلاتش، هم از فلاسفه مشاء تاثیر پذیرفته و هم از عرفا. مثلا در تفسیر «لا شرقیه و لا غربیه » مانند ابن سینا آن را چیزی می داند که نه عقل باشد نه هیولا، و «شجره زیتونه» را مثل غزالی قوه فکر دانسته است، «نور علی نور» را بازگشت هر چیزی به جنس خودش دانسته، در حالی که غزالی و عین القضات از آن به روح نبوی تاویل کرده اند. در این مقاله، تاویل ها و تفسیرهای سهروردی از نور (عموما) و آیه نور (خصوصا) به بحث گذاشته شده، میزان تاثیرپذیری وی از متقدمان فلاسفه و عرفا و جنبه های ابتکاری تاویلات او بررسی می شود.

این پژوهش در صدد یافتن موضع ابن سینا در قبال صدق و کذب پذیری مشهورات است و به جست وجوی قسم خاصی از این آرا که قابلیت اتصاف به صدق و کذب را دارا هستند، می پردازد. با توجه به اظهارات ابن سینا مبنی بر ابتنای احکام جدل بر تسلیم و شهرت و عدم اعتبار مقدمات جدلی و مشهورات بر اساس حق و حقیقت و هم چنین تصریحات دیگر او مبنی بر صدق و کذب پذیری مشهورات، این نتیجه حاصل می شود که موضع وی در قبال صدق و کذب پذیری آرا مشهوره لا بشرط است. به نظر می رسد صدق و کذب پذیری در میان اقسام مختلف مشهورات، وصف متعلق به قسم اخلاقی مشهورات است و عالم فوق نفسانی به عنوان نفس الامر قضایای اخلاقی مشهوره و شریعت به عنوان ملاک و معیار صدق این قضایا محسوب می شود. درغیراین صورت این آرا مانند سایر آرا مشهوره، متغیر و نسبی خواهند بود و بدین ترتیب، خاتمیت پیامبر (ص) و هدف از بعثت او نیز زیر سوال خواهد رفت. توجیه صدق وکذب مشهورات، بر اساس نظریه های پراگماتیسم و تلائم نیز امکان پذیر می باشد.

معنای خواب و رویا، و جایگاه آن در فلسفه بحثی است که کمتر فیلسوف برجسته ای از آن غافل مانده و به بررسی آن از منظر اصول و مبانی فلسفی خود نپرداخته باشد. در نظر حکمای اسلامی، رویا حاصل فاصله گرفتن روح از حواس ظاهری و میل آن به قوای باطنی است، به این معنی که انسان گاهی در عالم خواب به ادراک حقایق هستی و وقایع آینده موفق می شود و از این رهگذر، به ادراک و معرفت شهودی دست می یابد، این احوال اگر در عالم خواب طبیعی پیش آید، در صورتی که شفاف باشد، «رویای صادقه» است و در صورتی که ضعیف و مبهم باشد، پیام آن باید با تفسیر و تجزیه و تحلیل (تعبیر)، روشن شود.از دیدگاه ابن سینا، در حالت خواب، قوه متخیله به عالم قدس متصل می شود و از طریق حس مشترک به کشف و الهام نائل می گردد. ملاصدرا نیز همین نظر را دارد ولی قائل به این است که شخص برای متحد شدن با عقل فعال باید به مقام و مرتبه جامعیت در نشآت سه گانه عقلی، نفسی و حسی رسیده باشد. پرسش هایی چون، ماهیت خواب چیست؟ آیا خوابها احتیاج به تعبیر دارند؟، واگر پاسخ به آن مثبت است «آیا همه خواب ها باید تعبیر شوند یا پاره ای از آنها ؟» «آیا بین تعبیر و تاویل تفاوتی وجود دارد» و... برای هر صاحب عقل سلیمی ممکن است مطرح شوند، در این مقاله به تحلیل این مسائل ازمنظر ابن سینا و ملاصدرا به تماشا گزاریمی پردازیم.

سید حسین نصر، با تبحر در حکمت اسلامی، تسلط بر علوم طبیعی و آشنایی با مدرنیته، نظریه تکامل را نقد می کند. نوشته حاضر انتقادات و دلایل وی درباره نظریه تکامل و پیامدهای آن را بررسی می کند. به نظر وی، فاقد شیء نمی تواند معطی آن باشد و طبیعت کور با هر امتداد زمانی موجد آن نیست و این معنا با تامل در سنخ فاعلیت حق تعالی، که هستی بخش است نه اعدادی، روشن می شود. به لحاظ منطقی ناممکن است که صور حیاتی بالاتر، از صور حیاتی نازل تر تکامل یابند. از منظر قدسی، تنها معنای مقبول تکامل، به فعلیت رسیدن قوه های نهفته شیء است. به نظر نصر، تعمیم نابجای بایسته های تکاملی به اخلاق، انسان شناسی و سایر علوم، مواجهه دنیای مدرن با تکامل به مثابه ایدئولوژی و نه صرف ا نظریه علمی، نفی امور قدسی و تاریخ یدیدن آن، قدس یسازی امور مادی و طبیعی بدون توجه به سلسله مراتب وجود، از جمله ایرادهایی است که می توان بر داعیه داران تکامل داشت.