تحقیقات گیاهان دارویی و معطر ایران
سال:1384 | دوره:21 | شماره:4 (پیاپی 30) |تعداد مقالات:15

گونه آویشن استکو با نام علمی Gontscharovia popovii (B. Fedtsch. & Gontsch.) Boriss از زمانهای قدیم به صورت سنتی در درمان بیماریهای تب، سرماخوردگی، استخوان درد و نفخ مصرف می شود. به منظور شناخت برخی خصوصیات اکولوژیکی گونه آویشن استکو جهت معرفی به منظور کشت انبوه آن در اراضی زراعی و استفاده در صنایع دارویی و همچنین جلوگیری از تخریب رویشگاههای طبیعی گونه، این بررسی در سال 1382 در استان هرمزگان انجام شد. مشخصات اقلیمی، زمین شناختی، ژئو مورفولوژیکی، تیپهای اراضی، گیاهان همراه، تیپ رویشگاه و نقشه پراکنش همراه اندازه گیری متغیرهای رویشی، تجزیه فیزیکی و شیمیایی خاک برای گیاه در رویشگاه آن انجام گرفت. این گونه در شیب شمالی کوه بخون از توابع فارغان شهرستان حاجی آباد در شمال استان، در ارتفاع 1900 متر از سطح دریا پراکنش دارد. اقلیم محل پراکنش گونه گرم و خشک بیابانی است. خاک دارای بافت لومی با pH=7.79 و EC=1.18 میلی موس بر سانتیمتر می باشد. تیپ رویشگاه گونه ارس - بادام است و بیش از 30  گونه گیاهی از جمله گونه های توربید، خنجک، بادام تلخ، زیتون، بنه، کلپوره، تنگرس و گون در محدوده رویشی آن پراکنش دارند.

به علت خواص مختلف دارویی تانن ها از جمله جلوگیری از رشد پاتوژنها و ضد خونریزی بودن، در این پژوهش از پودر تانن موجود در گال بلوط استفاده شد. با بررسی گونه های متعدد سرده (جنس) بلوط Quercus  با توجه به میزان بیشتر گالوتانن ها در گونه Q.infectoria که از روش اسپکترو فنومتری به دست آمده بود، پودر گال (قلقاف = زشگه) انتخاب و در زخم تجربی روی موش (رت نر) آزمایش گردید.تانن با تهیه محلول استاندارد اسید تانیک که به آن محلول یدات پتاسیم در متانول اضافه گردیده بود و رنگ محلول استاندارد با تغییر رنگ نمونه ها در طول موج نوری 550 نانومتر مقایسه شد و با استفاده از برنامه Excel منحنی ها ترسیم گردید. مقایسه نتایج با استفاده از تجربه واریانس داده ها انجام شد. برای اثبات اثرات درمانی تانن از 36 راس موش رت نر در زمانهای مختلف 6 ،12 ،24 ،48  ،72 و144  ساعت استفاده و بهترین زمان درمان (144 ساعت) از بررسیهای هیستوپوتولوژی زخمهای تجربی ایجاد شده در پنج گروه درمانی و یک گروه شاهد بدست آمد.

نمونه های دو گونه اوکالیپتوس Eucalyptus stricklandii Maiden  وEucalyptus erythrocorys F. Muell که در منطقه شمال خوزستان کشت گردیده در اواسط اسفند 1382 جمع آوری و به روش تقطیر با آب (طرح کلونجر) اسانس گیری و سپس نمونه توسط دستگاههای کروماتوگرافی گازی (GC) و کروماتوگرافی گازی متصل به طیف سنج جرمی (GC/MS) مورد تجزیه قرار گرفتند.ترکیبهای عمده در گونه E. strickandii Maiden  عبارتند از: 1,8-cineole (72.7 درصد)،  a-pinene (12.2 درصد) و terpin-1-o1 (2.8 درصد) و در گونه E. erythrocorys F. Muell  عبارتند از: 1,8-cineole (80 درصد)، a-pinene (5.7 درصد) و terpin-1-o1 (2.2 درصد) مورد شناسایی قرار گرفتند. درصد زیاد ترکیب 1,8cineole و مصرف زیاد این ترکیب در صنایع مختلف و توجیه اقتصادی آن جهت تولید انبوه دو گونه Eucalyptus congylocarpa Maiden و Eucalyptus salubris F.Muell امکان توسعه کشت این گونه را برای تولیدکنندگان فراهم خواهد کرد.در این مقاله نتایج شناسایی ترکیبهای اسانس دو گونهEucalyptus stricklandii Maiden  وEucalyptus erythrocorys F.Muell  پس از گذراندن دوره سازگاری ده ساله گزارش شده است.

جنس مریم گلی (Salvia) از خانواده نعناعیان (Labiatae) شامل بیش از 700 گونه است. در ایران 58 گونه از آن وجود دارد که نمونه مورد نظر از کیلومتر 18 جاده کرج جمع آوری شده است. جنس نپتا (Nepeta) نیز از خانواده نعناعیان و گیاهی معطر و بومی ایران است که تقریبا در تمام نقاط ایران رویش دارد که در این تحقیق گونه مورد نظر از کیلومتر 4 جاده آبعلی جمع آوری شده است. این دو گیاه به لحاظ وجود ترکیبهای دارویی و اسانس های معطر اهمیت خاصی دارند. در این تحقیق ابتدا از قسمتهای هوایی گیاهان خشک شده به روش تقطیر با آب اسانس تهیه شده و ترکیبهای موجود در آن توسط دستگاههای GC وGC/MS  مورد شناسایی قرار گرفته است. گیاه S. choroleuca شامل 12 ترکیب بوده که ترکیبهای بتا - کاریوفیلن (%37) و جرماکرن D (%37.4) و بی سیکلو جرماکرن (%7.1) بالاترین درصد اسانس را به خود اختصاص داده اند. اسانس N. fissa شامل 42 ترکیب مختلف بوده است که از میان این ترکیبها بتا - کاریوفیلن (%17.4) و کاریوفیلن اسید (%12.3) و والنسن (%6.6) و بتا - پنین (%6.0) ترکیبهای عمده اسانس بوده اند. سپس اثرات ضد میکروبی اسانسها به وسیله دیسکهای کاغذی مخصوص به محیط کشت باکتری انتقال یافته و پس از مدت معمول اندازه گیری هاله عدم رشد میزان اثر اسانس را نشان داد.در این آزمایشها دو باکتری گرم مثبت باسیلوس سابتیلیس و استافیلوکو کوس اورئوس و دو باکتری گرم منفی سودوموناس آئروجینووزا و اشرشیا کلی مورد استفاده قرار گرفته اند. اثر ضد میکروبی گیاهS. chlorolouca  از رشد باکتریهایS. aureus  وE. Coli  جلوگیری می کند و اثر قابل توجهی بر باکتریهای مورد بررسی دارد. اسانس N. fissa بر رشد باکتری S. aureus  تاثیر داشته است.

به منظور بررسی اثر تاریخ کاشت بر عملکردهای کمی و کیفی گیاه رازیانه رقم شوروک شاری (Soroksari)، این تحقیق در قالب طرح بلوکهای کامل تصادفی با سه تکرار انجام گرفت. تاثیر زمانهای کاشت 15 اسفند، 29 اسفند، 15 فروردین، 30 فروردین، 15 اردیبهشت، 31 اردیبهشت، 15 خرداد و 31 خرداد بر رشد، نمو، عملکرد دانه و مقدار اسانس رقم مذکور مورد بررسی قرار گرفت. نتایج نشان داد که زمان کاشت تاثیر معنی داری بر خصوصیات رشد، نمو و همچنین کمیت و کیفیت ماده موثر رازیانه دارد. طبق نتایج حاصل، بذرهای کشت شده در تاریخ 31 اردیبهشت، از سرعت سبز شدن، رشد و مراحل نموی سریعتری برخوردار بودند. بلندترین گیاهان با میانگین 150.8 سانتیمتر و بیشترین تعداد شاخه در بوته با میانگین 10.1 شاخه از گیاهانی بدست آمد که در تاریخ 15 فروردین ماه کشت شده بودند. همچنین اختلاف معنی داری بین وزن هزار دانه و درصد اسانس گیاهان کشت شده در تاریخهای مختلف کاشت وجود نداشت. حداکثر عملکرد دانه با میانگین 1864.3 کیلوگرم در هکتار و حداکثر عملکرد اسانس نیز با میانگین 91.3 کیلوگرم در هکتار از گیاهان کشت شده در تاریخ 15 فروردین ماه بدست آمدند. مقدار آنتول به تدریج از زمان کاشت 15 اسفند تا 31 اردیبهشت کاهش یافت و کمترین یافت و کمترین مقدار آن با میانگین 57.0 درصد و بیشترین مقدار آن با میانگین 68.6 درصد به ترتیب از اسانس گیاهانی که در تاریخ 30 فروردین و 15 اردیبهشت کشت شده بودند بدست آمد. با توجه به نتایج این تحقیق، مناسبترین زمان برای کاشت رازیانه رقم «شوروک شاری» در محل مورد تحقیق تاریخ 15 تا 30 فروردین توصیه می شود.

جنس Lepidium از خانواده Cruciferae در ایران 8 گونه دارد که گونه Lepidium sativum L. شاهی (ترتیزک) علاوه بر ایران در اروپای مناطق مدیترانه ای، آسیا و آمریکا پراکنش دارد. به منظور بررسی ترکیبهای شیمیایی اسانس آن برگهای گیاه کاشته شده از منطقه شمیران در استان تهران در تابستان 1383 جمع آوری گردید و پس از خشک شدن در دمای محیط با روش تقطیر با آب اسانس گیری شد. اسانس به صورت یک لایه روغنی به رنگ زرد روشن و بازده %0.3 بدست آمد. تجزیه و شناسایی ترکیبهای تشکیل دهنده اسانس با دستگاه کروماتوگراف گازی (GC) و کروماتوگراف گازی متصل شده با طیف سنج جرمی (GC/MS) با محاسبه شاخصهای بازداری و مطالعه طیفهای جرمی صورت گرفت. از میان 25 ترکیب شناسایی شده که %94.7 اسانس را تشکیل می دهند ترکیب کامفر با %19.8 بیشترین میزان را به خود اختصاص می دهد. ترکیبهای بعدی شامل -8,1 سینئول (%10.2) ، لیمونن (%8.5) و اپی بیسابولول (%7.9) می باشند.

میکوریزا از همزیستی بین ریشه گیاه و ریشه قارچ بوجود می آید. همزیستی میکوریزا تحمل گیاه را در برابر عوامل آسیب رسان به گیاه، مانند تنش خشکی و شوری افزایش می دهد، افزایش زیتوده را باعث می شود و در نتیجه در توسعه گیاهان در بیشتر اکوسیستم ها موثر می باشد. پارک ملی تندوره با مساحت 73435 هکتار در ناحیه خشک شمال خراسان واقع شده است. خصوصیات طبیعی و تفاوتهای اقلیمی بین نقاط پست و مرتفع این پارک باعث تنوع در پراکش گیاهان آن شده است. از آنجا که حدود 30 درصد گیاهان این پاک دارویی هستند، بررسی پراکنش میکوریزایی گیاهان با هدف توسعه پایدار ضروری می باشد. در این تحقیق، نمونه های خاک و گیاه کامل در هفت ایستگاه در فصول بهار و پاییز و از 32 پلات (10×10 m) جمع آوری شد. نمونه های خاک و گیاه کامل از محدوده سایه انداز هر گیاه و تا عمق 30 سانتیمتری برداشته شد. پس از انتقال نمونه ها به آزمایشگاه ریشه های نازک گیاهان جداسازی و کدگذاری گردید. مقاطع طولی ریشه گیاهان تهیه و پس از مراحل رنگبری - رنگ آمیزی با لاکتوفنول کاتن بلوو تهیه لام مورد بررسی میکروسکوپی قرار گرفت. اسپورهای قارچ های میکوریزایی با استفاده از سانتریفوژ ساکاروزی 60 درصد در دور 900 به مدت 2 دقیقه و صافی کردن بر روی کاغذ میلی پور مدرج از ده گرم خاک جداسازی شده و تعداد اسپورهای هر گرم خاک برای هر ایستگاه محاسبه شد. تعداد 53 گونه گیاهی که 28 گونه آن دارویی بودند شناسایی شد. 50 گونه از 53 گونه گیاهی و 26 گونه از 28 گونه گیاه دارویی میکوریزایی بودند. میکوریزای وزیکولار آربوسکولار رایج ترین نوع میکوریزا بود. هفت گونه از جنس Glomus در ریزوسفر گیاهان دارویی شناسایی شدند که عبارتند از: G. constrictum, G. clarum, G. caledonium ،G. macrocarpum, G. geosporum, G. deserticola, G. etunicatum  بالاترین ضریب اهمیت و شاخص چیرگی در گونه Juniperus excelsa و کمترین آن در گونه Verbascum orientale محاسبه شد. فراوانی اسپورهای میکوریزایی با بافت خاک لومی همبستگی مثبت و با مقدار فسفر، کلسیم و منیزیم همبستگی منفی دارد. غلظت های میانی پتاسیم و کم کلسیم تشکیل میکوریزا را تسریع می کند. نظر به اهمیت رخداد میکوریزای وزیکولار آربوسکولار در بیش از 90 درصد گیاهان دارویی اهمیت آن در اکوسیستم های نیمه بیابانی و کوهستانی کاملا مشخص است. بنابراین، در برنامه های توسعه زراعی گیاهان دارویی توجه به پدیده همزیستس میکوریزا ضروری است.

فلاونوئیدها ترکیبهایی پلی فنولیکی هستند که در همه غذاها با سرچشمه گیاهی وجود دارند. آثار آنتی اکسیدانی آنها به اثبات رسیده است، به طوری که مصرف سبزیجات و گیاهان از بروز سرطان و بیماریهای قلبی و عروقی نظیر آترواسکلروز جلوگیری می کند. از طرفی امروزه مصرف آنتی اکسیدان های سنتتیک به دلیل سمیت آنها محدود گشته است و توجه جوامع پزشکی به استفاده و یافتن آنتی اکسیدان های طبیعی معطوف گشته است. اثرات آنتی اکسیدانی یک ترکیب توسط روشهای مختلف مورد مطالعه قرار می گیرد یکی از آنها بررسی اثرات یک ترکیب بر حفاظت گلبول قرمز از همولیز می باشد. در این مطالعه اثرات فلاونوئیدهای کامفرول، کوئرستین، مورین، روتین بر همولیز گلبول های قرمز و تاثیر آنها بر ظرفیت –SH غشا گلبول های قرمز به عنوان شاخص محافظت از غشا مورد بررسی قرار گرفته است. در ابتدا محلول های فلانوئیدی تهیه گردید. میزان همولیز گلبول های قرمز و نیز ظرفیت –SH غشا گلبول ها با استفاده از روش اسپکتروفتومتری تعیین گردید جهت القا پراکسیداسیون گلبول های قرمز از 2 و 2' آروبیس (2 آمیدینو پروپان) دی هیدروکلرید (AAPH) استفاده شد. اثر هر فلاونوئید بر همولیز گلبول های قرمز خون در سه غلظت (0.5, 5,10) میکروگرم بر میلی لیتر مورد بررسی قرار گرفت. در مورد تاثیر بر میزان گروه های –SH تنها بالاترین غلظت یعنی ده میکروگرم بر میلی لیتر از هر فلاونوئید استفاده گردید. در تمامی موارد خاصیت آنتی اکسیدانی با افزایش غلظت، افزایش یافته است بیشترین تاثیر بر مهار همولیز گلبول قرمز را روتین به میزان 42.5 درصد داشته است. همچنین کامفرول، روتین و مورین باعث حفاظت گروه های –SH به ترتیب به میزان شش درصد و 23.3 درصد و 26.4 درصد گردیده اند. نتایج حاصل نشان می دهد که می توان از فلاونوئیدهای مزبور و گیاهان حاوی آن به عنوان مواد آنتی اکسیدان طبیعی در پیشگیری و یا درمان بسیاری از بیماری هایی که پاتوژنز آن پراکسیداسیون لیپید باشد استفاده نمود.

بذرهای گیاه وشا از منطقه ساران دماوند در اواسط تیر ماه 1380 جمع آوری گردید و برای تعیین مدت مناسب برای سرمادهی، دوره های سرمادهی 0 ،20 ،25 ،30 ،35 روز، انتخاب شد. درجه حرارت تیمارهای سرمادهی 4-3 درجه سانتیگراد بود و تیمار شاهد در شرایط متعارف آزمایشگاهی قرار داده شد. بذرهای تیمار شده در پتری دیش کاشته شدند و پس از طی دوره سرمادهی به گلدان منتقل شدند و برای هر تیمار پنج تکرار کشت شد. پس از دو ماه جوانه های رویش یافته شمارش شدند. بر اساس نتایج بدست آمده دوره سرمادهی 30 روز مناسبترین زمان برای جوانه زنی بذرها بود.برای تعیین بهترین عمق کاشت، سه تیمار عمق کاشت 0.5 ،1 و1.5 سانتیمتر برای کاشت در نظر گرفته شد. بذرها در سی گلدان پلاستیکی کاشته شدند. پس از رشد جوانه ها، تعداد آنها شمارش شده و نتایج بدست آمده تجزیه و تحلیل شدند. نتیجه بدست آمده مبین آن است که میان سه تیمار کاشت تفاوت معنی داری وجود ندارد و عمق های کاشت انتخاب شده برای رویش بذرها، مناسب است.

مقدار آب خاک به عنوان یک عامل محیطی مهم در کنترل جوانه زنی بذر نقش دارد. هنگامی که توان آب کاهش می یابد جوانه زنی بذر انجام نگرفته یا به تاخیر می افتد. ریحان (Ocimum basilicum) گیاهی علفی، یکساله و متعلق به تیره نعناع (Lamiaceae) است. اسانس آن به طور عمده در صنایع غذایی و عطرسازی مورد استفاده قرار گرفته و همچنین دارای خواص ضد میکروبی است. به منظور بررسی اثرات تنش آبی بر جوانه زنی بذر و رشد دانه رست های ریحان، آزمایشی در قالب طرح کاملا تصادفی با 7 تیمار و سه تکرار انجام گرفت. تیمارهای تنش آبی با استفاده از محلول های 0 ،5 ،10 ،15 ،20 ،20  و 30 درصد پلی اتیلن گلایکول (PEG 6000) 6000 که توان آب آنها به ترتیب معادل -0.99, -0.67, -0.41, -0.19, -0.03, 0 و-1.35  مگاپاسکال بود اعمال شد.نتایج نشان داد که تنش آبی اثرات معنی داری بر جوانه زنی بذر گیاه ریحان دارد. در توان آب -1.35 مگاپاسکال جوانه زنی بذرها دیده نشد و در توان های -0.67 و -0.99 مگاپاسکال بذرها جوانه زده تولید دانه رست نکردند. از نظر درصد جوانه زنی نهایی اختلاف معنی داری بین صفر تا -0.41 مگاپاسکال دیده نشد اما سرعت جوانه زنی در توان آب -0.41 مگاپاسکال کاهش معنی داری نسبت به توان های صفر،-0.03  و-0.19  مگاپاسکال نشان داد. نتایج این تحقیق همچنین نشان داد که مقادیر مختلف توان آب (0 ،-0.03 ،-0.19 و -0.41 مگاپاسکال) اثر معنی داری بر رشد دانه رست دارد. با کاهش توان آب (از صفر تا -0.41 مگاپاسکال)، طول ساقه چه، وزن تر ریشه چه و وزن تر دانه رست کاهش یافت اما طول ریشه چه، وزن خشک ریشه چه و ساقه چه، وزن خشک دانه رست، نسبت طول ریشه چه به ساقه چه و نسبت وزن خشک ریشه چه به ساقه چه افزایش پیدا کرد. چنین به نظر می رسد که در گیاه ریحان تحت شرایط کم آبی، رشد ریشه ها کمتر از رشد اندامهای هوایی تحت تاثیر قرار می گیرد.

گیاهان بومی هر منطقه در میان عامه مردم استفاده های گوناگونی دارد. یکی از این گیاهان خوشاریزه یا Echinophora Platyloba است. با توجه به مصرف سنتی این گیاه در مواد غذایی جهت جلوگیری از کپک زدن، بر آن شدیم که میزان کشندگی، عصاره هیدروالکلی گیاه خوشاریزه را در برابر کاندیدا آلبیکانس مورد بررسی قرار دادیم.از گیاه چیده شده در فصل رویش، به روش پرکولاسیون، عصاره هیدرو الکلی بدست آمده که رقت صفر میلی گرم در میلی لیتر به عنوان کنترل و رقت های 35 ،50 ،150 و250  میلی گرم در میلی لیتر از آن تهیه شد. قارچ مورد مطالعه (گرفته شده از بخش قارچ شناسی دانشکده پزشکی دانشگاه علوم پزشکی اصفهان)، پس از کشت (به روش Agar Dilution Method)، در مجاورت رقت های فوق قرار گرفتند و پس از 21 روز محیط کشت رویت شده و نتایج ثبت گردید. قارچ در لوله کنترل رشد کرد. ولی با توجه به اینکه در تمام رقت ها حساس بود بنابراین رشدی از آن در رقت های 250 ،150 ،50 و 35 میلی گرم در میلی لیتر از عصاره دیده نشد.رقت 35 ،50 و150  میلی گرم در میلی لیتر از نظر عملی می تواند کاربرد داشته باشد. این مطالعه مقدماتی نشان داد که عصاره هیدروالکلی گیاه خوشاریزه اثر مهارکنندگی قابل توجهی علیه کاندیدا آلبیکانس دارد و شاید بتوان از آن در مقاصد دارویی استفاده کرد

گیاهان ترکیبهای ثانویه گوناگونی تولید می کنند، تعدادی از آنها می توانند رشد میکروبها را در شرایط invitro مهار کنند. این ترکیبهای مهارکننده ممکن است در طی رشد و نمو طبیعی گیاه تولید شوند و یا تنها در پاسخ به حمله عوامل بیماریزا یا استرس تولید شوند. اهمیت این ترکیبات ناشی از خصوصیات دارویی، فعالیت ضد میکروبی و احتمالا نقش آنها به عنوان تعیین کننده های مقاومت گیاه در برابر بیماری می باشد. از این رو اگر شرایطی فراهم گردد که تولید ترکیبهای ثانویه موجود در گیاهان دارویی افزایش یابد، هم از لحاظ ویژگیهای دارویی و هم از لحاظ ویژگیهای اقتصادی مقرون به صرفه خواهد بود. در پژوهش حاضر واکنش گیاهی Bellis perennis L. از تیره کمپوزیته در پاسخ به تیمار سالیسیلیک اسید (SA) و میزان تجمع دو متابولیت ثانویه ساپونین و آنتوسیانین به ترتیب در ریشه ها و برگهای گیاه مورد بررسی قرار گرفته است. نتایج حاکی از آن است که مقدار ترکیبهای ثانویه ساپونین و آنتوسیانین در گیاهان تیمارشده با غلظت های 3 ،7 و 11 میکرومولار SA نسبت به گیاهان تیمار نشده با SA و بدون آلودگی (گیاهان کنترل) افزایش پیدا می کند. همچنین مقدار این ترکیبها در گیاهان آلوده و بدون تیمار SA بیشتر از گیاهان کنترل بود و در زمانی که گیاهان آلوده، با SA تیمار شدند، افزایش قابل ملاحظه ای در مقدار این ترکیبات نسبت به گیاهان کنترل مشاهده شد. همچنین قله های بدست آمده از نمونه ها به روش HPLC و مقایسه آن با ترکیبهای استاندارد، نتایج فوق را تایید کرد. نتایج نشان داد، طول عمر گیاهان آلوده تیمار شده با SA، بیشتر از گیاهان آلوده شده و تیمار نشده با SA می باشد. همچنین بین افزایش طول عمر در این گیاهان که در اثر تیمار SA ایجاد شد، با افزایش میزان این ترکیبها رابطه معنی داری مشاهده شد. بنابراین به نظر می رسد که استفاده از تیمار SA به گیاه مینای چمنی به طور معنی داری در کاهش شدت بیماری و افزایش میزان ترکیبهای ثانویه در گیاهان آلوده و بدون آلودگی، نسبت به گیاهان کنترل موثر باشد.