تحقیقات گیاهان دارویی و معطر ایران
سال:1381 | دوره:- | شماره:12 |تعداد مقالات:7

با توجه به سوراخ شدن لایه ازن و افزایش پرتوهای فرابنفش و نظر به اثرات زیانبار این پرتوها بر گیاهان، در بررسی حاضر به مطالعه تاثیر پرتوهای فرابنفش حاصل از لامپ 40 وات uv بر کمیت و کیفیت اسانس اندامهای مختلف گیاه رازیانه در مراحل مختلف رویشی و در شرایط مزرعه ای پرداخته شد. گیاه رازیانه از تیره چتریان و از جمله گیاهان دارویی ارزنده ای است که در صنایع داروسازی، عطرسازی، صنایع آرایشی و بهداشتی و صنایع غذایی کاربرد وسیعی دارد. بذر این گیاه دارای مقدار زیادی اسانس است که خواص دارویی گیاه را به آن نسبت می دهند. اسانس بذر، گل، برگ در زمان قبل از گلدهی و زمان گلدهی و نیز ساقه در سه مرحله قبل از گلدهی، گلدهی و زمان رسیدن بذر گیاهان شاهد و پرتودهی شده به روش تقطیر با آب و بخار آب (روشKaiser ) استخراج گردید و به کمک دستگاه GC و GC/MS مورد تجزیه و شناسایی قرار گرفت. مقدار اسانس در برگ، ساقه، گل و بذر گیاه در اغلب موارد کاهش یافت و ترکیبهای تشکیل دهنده آنها دستخوش تغییر شد. میزان ترانس آنتول که مهمترین و عمده ترین ترکیب اسانس این گیاه می باشد، در بذر و گل گیاهان تحت تیمار کاهش یافته و در ساقه با وجود میزان کم اسانس در این اندام، ترکیب مذکور افزایش یافته است و در برگ، در مرحله قبل گلدهی کاهش و در زمان گلدهی افزایش داشته است. استراگول، فنچون و لیمونن که از دیگر ترکیبهای عمده اسانس گیاه می باشند در اکثر موارد تحت تاثیر پرتوهای فرابنفش افزایش یافتند. نتایج نشان دادند که گیاه رازیانه نسبت به پرتوهای فرابنفش حساس است.

جنس آویشن در نقاط مختلف ایران 14 گونه دارد که برخی از آنها انحصاری ایرانند (جم زاد، 1373). در این طرح تعدادی از گونه های بومی و غیر بومی آویشن شامل: .Thymus carnosus Boiss، آویشن کوهی kotschyanus Boiss. and Hohen، آویشن ایرانی T. persicus (Ronniger ex Rech. F.) Jalas، آویشن کرک آلود T. Pubescens Boiss. et Kotschy ex Celak و آویشن واقعی .T. serpyllum L از مناطق مختلف ایران در دو مرحله قبل از گلدهی و گلدهی جمع آوری گردیدند. از اندامهای هوایی خشک شده این گیاهان به روش تقطیر با بخار آب اسانس گیری بعمل آمد. مقدار اسانس به ترتیب ذکر گونه ها در زمان قبل از گلدهی (0.66%، 0.28%، 0.26%، 0.55%، 0.57%) و در مرحله گلدهی (0.86%، 2.1%، 0.43%، 1.45%، 0.90%) بود. در مجموع مقدار اسانس در مرحله رویشی کمتر از مرحله گلدهی بود. مقدار اسانس در دو گونه T. kotschyanus و T. Pubescens بیشتر از سایر گونه ها بود. تجزیه و شناسایی ترکیبهای تشکیل دهنده اسانسها به وسیله دستگاه های GC و GC/MS، با محاسبه شاخصهای بازداری کواتس و مطالعه طیفهای جرمی صورت گرفت. در مجموع 37 ترکیب (93.1% تا 98.3% اسانس) در مرحله رویشی و 39 ترکیب (88.2% تا 99.3% اسانس) در مرحله گلدهی شناسایی شدند. ترکیبهای عمده اسانسها در مرحله قبل از گلدهی و گلدهی کامل به ترتیب عبارت بودند از:T. carnosus، کارواکرول (2.2% و 2.5%)، تیمول (27.2% و 36.1%)، گاما - ترپینن (19.6% و 19.1%)، پارا - سیمن (26.2% و 21.3%)، بتا - کاریوفیلن (2.5% و 2.8%)، کارواکرول (2.2% و 2.5%) و بورنئول (1.6% و 1.6%)T. kotschyanus، کارواکرول (40.7%، 41.4%)، تیمول (26.9% و 19.5%)، گاما - ترپینن (7.3% و 10.3%)، پارا - سیمن (3.9% و 5.3%)، بتا - کاریوفیلن (1.8% و 2.5%) و بورنئول (1.3% و 2.4%)T. persicus، کارواکرول (39.0% و 27.1%)، تیمول (6.5% و 11.9%)، گاما - ترپینن (6.1% و 6.5%)، پارا - سیمن (7.5% و 10.2%)، بتا - کاریوفیلن (2.0% و 3.0%) و بورنئول (1.6% و 2.9%)T. Pubescens، کارواکرول (64.8%، 48.8%)، تیمول (11.9% و 13.9%)، گاما-ترپینن (6.1% و جزیی)، پارا - سیمن (2.9% و 12.7%)، بتا - کاریوفیلن (1.6% و 1.3%) و بورنئول (0.7% و 3.8%)T. serpyllum، تیمول (18.7% و 18.7%)، گاما - ترپینن (21.9% و 22.7%)، پارا - سیمن (21.1% و 20.75)، بتا - کاریوفیلن (7.1% و 0.1%) و بورنئول (3.9% و 3.1%) در اسانس گونه T. persicus در مرحله قبل از گلدهی و گلدهی به ترتیب ترکیبهای ژرانیول (15.7% و 9.4%)، ژرانیل استات (5.3% و 5.3%) و آلفا - ترپینئول (0% و 9.5%) یافت شدند. همچنین در گونه T. serpyllum جرماکرن دی (6.0% و 5.1%) یافت شد.                 

مریم گلی (Salvia atropatana) از انواع گونه های بومی و متعلق به خانواده Labiatae است. سرشاخه گلدار تازه این گونه معطر در اواسط اردیبهشت ماه از شیراز جمع آوری و به روش تقطیر با آب برای اولین بار مورد استخراج و شناسایی قرار گرفت که در مجموع 32 ترکیب را شامل شد. در میان ترکیبهای شناسایی شده به ترتیبb-Caryophyllene  (16.3%)،Sclareol  (13.3%)،Hexyl octanoate  (12.2%) وBicyclogermacrene  (10%) بیشترین مقدار را به خود اختصاص دادند. این ترکیبها با استفاده از گاز کروماتوگراف توام شده با طیف سنج جرمی (GC/MS) شناسایی گردیدند.

شکر تیغال یکی از مان های مشهور ایران می باشد که از زمانهای گذشته تا امروز به عنوان یک داروی سنتی مورد مصرف قرار گرفته است. این ماده شیرین مزه توسط لارو حشره ای بر روی گیاهی از خانواده کاسنی، به نام اکی نوپس ایجاد می گردد.جهت تعیین نام گونه های موجود در استان و حشره عامل در قالب یکی از زیر طرحهای طرح ملی بررسی منابع تولید کننده و عوامل تولید شیرابه های قندی (مان ها) اجرا شد و طی دو مرحله کتابخانه ای و صحرایی مطالعه صورت گرفت.ابتدا ضمن مراجعه به منابع مختلف، اطلاعات در مورد گیاه به دست آمد. از نقشه پوشش گیاهی پراکنش گیاه در استان استفاده شد و با شروع فصل رویش بازدیدهای منظم از گیاه اکی نوپس در نقاط مختلف استان در ارتفاعات و اقالیم مختلف انجام گردید. با مشاهده حشره عامل روی نمونه گیاه نسبت به جمع آوری گیاه و حشره جهت شناسایی اقدام گردید.بر طبق بررسی انجام شده مشخص شد که به روی سه گونه از گیاه اکی نوپس به نام های E cephalotes Dc. , Echinops orientalis Trautv و E. robustus Bunge حشره فعالیت می کند: گونه های مذکور در جنوب، شرق و غرب استان پراکنش دارند و علاوه بر آنها دو گونه دیگر به نامهای E. ritrodes Bunge و  E. leiopolyceras Bornmنیز وجود دارند که بر روی آنها اثری از فعالیت حشره مشاهده نشد. این گونه ها منشعب و در ارتفاعات استان پراکنش دارند.نام حشره عامل تولید شکر تیغال لارینوس ملیفیکوس از راسته سخت بالپوشان و خانواده سرخرطومی می باشد. حدود ارتفاعی پراکنش گیاه اکی نوپس در استان تهران 2700-1000 متر و حدود ارتفاعی فعالیت حشره تا 2000 مشاهده شد.تولید شکر تیغال در استان تهران قابل توجه نمی باشد و جمع آوری آن مقرون به صرفه نیست.

جنس آویشن (Tymus) در نقاط مختلف ایران 14 گونه دارد (جمزاد، 1373). یکی از گونه هایی که پراکندگی وسیعی در شمال و غرب کشور دارد Thymus pubescens است (مظفریان، 1373). معرفی این گونه به عنوان گیاهی دارویی و معطر، شناخت ترکیبهای موجود در اسانس آن، مقایسه مقدار و درصد ترکیبهای تشکیل دهنده اسانس در نقاط مختلف، در دو مرحله قبل از گلدهی و گلدهی کامل از اهداف اصلی این طرح است. به علاوه، معرفی این گونه به عنوان گیاهی معطر در جهت تولید تولید اسانس از آن در سطح نیمه صنعتی، از اهداف فرعی این طرح به شمار می رود. نمونه های گیاهی از سه نقطه رویشی در دره لار (شرق استان تهران) و در دو مرحله قبل از گلدهی (اواسط اردیبهشت) و گلدهی (اواسط تیرماه) جمع آوری شدند. از اندامهای هوایی خشک شده T. pubescens با روش تقطیر با بخار آب در دستگاه های شیشه ای به مدت 45 دقیقه اسانس گیری بعمل آمد. اسانسها پس از آبگیری با کلرید کلسیم در شیشه های تیره رنگ و در یخچال نگهداری شدند. مقدار اسانس در مرحله رویشی از 0.53% تا 0.93% و در مرحله گلدهی از 1.23% تا 2.03% متغیر بود. در مجموع مقدار اسانس در مرحله رویشی کمتر از مرحله گلدهی بود. در مرحله قبل از گلدهی تفاوت قابل توجهی در بازده اسانس نقاط مختلف مشاهده نشد، در حالیکه این تفاوت در مرحله گلدهی معنی دار بود. اسانسها جهت تجزیه و شناسایی به دستگاه های GC و GC/MS تزریق شدند. در مجموع 26 ترکیب (98.0% تا 99.3%) در مرحله رویشی و 32 ترکیب (97.7% تا 98.5%) در مرحله گلدهی شناسایی شدند. 24 ترکیب در هر دو مرحله مشترک بودند. ترکیبهای شاخص در مرحله قبل از گلدهی کارواکرول (52.6% تا 77.9%)، تیمول (2.7% تا 21.8%)، گاماترپینن (3.3% تا 7.4%)، پاراسیمن (2.2% تا 4.4%) و بتا کاریوفیلن (1.7% تا 2.5%) بودند. ترکیبهای شاخص مرحله گلدهی شامل: کارواکرول (54.7% تا 69.2%)، پاراسیمن (6.7% تا 9.7%)، 1 و 8 سینئول + لیمونن (1.7% تا 3.2%)، متیل کارواکرول (0.6% تا 6.6%) و بورنئول (1.7% تا 5.1%) بودند. ترکیبهایی مانند تیمیل استات، گامامورولن، سیگماکادینن فقط در مرحله رویشی و آلفافلاندرن، آلفاترپینئول، ترپینن 4-ال، اسپاچونلول، کامفور، لینالول، متیل تیمول، تیموکینون و تیمودی هیدروکینون فقط در مرحله گلدهی وجود داشتند.

بذرهای رسیده 5 گیاه معطر و دارویی: پنج اناری گل درشت، جوالدوزک، سرو شیرازی، زیتون تلخ و سرو خمره ای در زمانهای مختلف از پایه های موجود در باغ گیاه شناسی ملی ایران جمع آوری شدند و جهت بررسی روشهای مناسب جوانه زنی، تحت یش تیمارهای: 1- محرک فیزیکی: خیساندن بذر از 1 تا 24 ساعت، سوراخ نمودن نوک بذر، خراش دهی پوسته بذر با چاقو، سمباده کشیدن بذر 2- محرک شیمیایی: هیپوکلیریدسدیم، نیترات پتاسیم و اسیدسولفوریک رقیق و غلیظ قرار گرفتند. پس از اعمال تیمار مناسب در نهایت بیشترین درصد جوانه زنی بذرها با مناسبترین پیش تیمار مشخص گردید. حاصل این بررسی مناسبترین زمان جمع آوری بذر، بهترین پیش تیمار و تیمار با بیشترین درصد جوانه زنی آنها می باشد. مناسبترین پیش تیمار و تیمار برای پیچ اناری، شستشو با هیپوکلریدسدیم و آب مقطر، دمای 20/30oC با نور 16 ساعت روشنایی و 8 ساعت تاریکی به مدت 2 هفته، برای جوالدوزک، شستشو با هیپوکلریدسدیم و آب مقطر، دمای 20/30oC با نور 16 ساعت روشنایی و 8 ساعت تاریکی به مدت 1 تا 2 هفته، برای سرو شیرازی، خیساندن به مدت 24 ساعت در آب، 5 دقیقه در نیترات پتاسیم با آب مقطر، سرمادهی 1-5oCبه مدت 8 تا 12 هفته، برای زیتون تلخ، خیساندن به مدت 24 ساعت در آب، خراش دهی سطح بذر، 10 دقیقه در اسیدسولفوریک رقیق و شستشو با آب مقطر، کاشت در شن و دمانی 20/30oC به مدت 1 هفته، برای سرو خمره ای، خیساندن به مدت 24 ساعت در آب، شستشو با هیپوکلریدسدیم رقیق شده و آب مقطر، دمای 20oC و نور 16 ساعت روشنایی و 8 ساعت تاریکی به مدت 21 روز می باشد.