تحقیقات گیاهان دارویی و معطر ایران
سال:1381 | دوره:- | شماره:14 |تعداد مقالات:7

ریشه گیاه شیرین بیان (Glycyrrhiza glabra L.) به طور عام لیکوریس نامیده میشود که به عنوان عامل شیرین کننده و بیش از دو هزار سال کاربرد دارویی داشته است. لیکوریس دارای پنج حلقه ساپونین تریترپن به نام اسید گلیسیریزینیک است. این ترکیب متعلق به مشتقات بتا - آمیرین(b-amyrin) می باشد. شیرین بیان به خاطر مزه شیرین آن به عنوان عامل ضد التهاب، آلرژی و زخم شناخته شده است. تاکنون جهت ارزیابی مقدار گلیسیریزین در ریشه گیاه شیرین بیان و عصاره های حاصل از آن از روشهای مختلفی استفاده شده است، که تماما غیر اختصاصی و متکی به روشهای غیر مستقیم می باشند. در این تحقیق جهت تشخیص مقدار گلیسیریزین در نمونه های ریشه شیرین بیان، از روش (بدون هیدرولیز ماده) یعنی با استفاده از دستگاه کروماتوگرافی مایع با کارایی بالا (HPLC) صورت گرفته است. در این روش جداسازی گلیسیریزین از دیگر اجزای موجود در عصاره ریشه گیاه با استفاده از مرحله معکوس صورت گرفت، که نتایج رضایت بخش و قابل تکرار می باشند. ریشه گیاه از مزرعه گیاهان دارویی در باغ گیاه شناسی ملی ایران، جمع آوری گردید. سپس اقدام به استخراج عصاره توسط حلال و شناسایی ترکیب اسید گلیسیریزینیک توسط دستگاه (HPLC) نمودیم. مقدار ترکیب در نمونه 1.5 درصد تعیین گردید. این روش مشکلات در روشهای قبلی را دفع کرده است.

مصرف ترکیبهای معدنی موجود در گیاهان از جنبه های مختلف مورد توجه محققان می باشد. گرچه این ترکیبها در ارتقا سلامتی، پیشگیری و درمان برخی بیماریها مفید می باشند، اما در مواردی نیز مصرف بیش از حد آنها سمی است. از اینرو با اندازه گیریی این عناصر در گیاه یا فرآورده های گیاهی می توان ضمن تعیین میزان مجاز مصرف آنها در فرآورده های غذایی، دارویی، بهداشتی و آرایشی، ارتباط بین گیاه و محیط کشت را نیز تعیین نمود. در این تحقیق پس از جمع آوری صمغ گونه گون سفید (Astragalus gossypinus) از استانهای چهارمحال بختیاری، همدان، فارس و کرمانشاه جهت تعیین عناصر معدنی آنها از جمله کلسیم، منیزیم، پتاسیم، سدیم، فسفر و نیتروژن از روشهای پیچیده مختلف و دستگاه های نور سنجی شعلهای (Flame photometry)، رنگ سنجی (Colorimetry) و کجلدال استفاده گردید. بیشترین کد میزان هر کدام از عناصر به ترتیب، 0.84، 0.56، 0.21، 0.49، 0.85، 0.06 درصد عنصر فسفر کمترین (0.01%) درصد و کلسیم بیشترین (0.85%) درصد را در کتیرای مناطق مختلف تشکیل دادند. البته مقدار این عناصر تابع مناطق رویشی گیاه بوده است.

گیاه نمدار (Tilia platyphyllos) از تیره Tiliaceae دارای گلهای بسیار معطر است. گلهای گیاه نامبرده در خرداد ماه از باغ گیاهشناسی ملی ایران جمع آوری شدند. کانکریت آن با استفاده از حلال هگزان استخراج گردید. پس از جدا نمودن ناخالصیهای موجود، عصاره مطلق با بازده 0.6% بدست آمد. تجزیه و تحلیل عصاره مطلق به کمک دستگاه GC/MS انجام گرفت که به شناسایی 19 ترکیب منجر شد که در مجموع 96% آن را تشکیل میدهد. از این میان ترکیبهای دی هیدروکارون به دو فرم سیس و ترانس (29%)، لیمونن (12.9%)، کاریوفیلن (26%) و کارون به مقدار 6% بیشترین مقدار را در عصاره مطلق تشکیل دادند.

لازمه بهره برداری پایدار و اقتصادی از مانهای گیاهی، شناسایی و تعیین پراکندگی منابع و عوامل موثر بر تولید آنها و اعمال شیوه های صحیح بهره برداری است. در این بررسی، با مراجعه به عرصه های منابع طبیعی استان و بررسی گونه های مختلف جنس گیاه شکر تیغال، مناطق رویشگاهی فعال از نظر تولید و بهره برداری مان شناسایی گردید. سپس از گیاه میزبان، عامل بیولوژیک و شکر تیغال تولید شده در منطقه نمونه برداری بعمل آمد. نمونه های گیاه و حشره با استفاده از کلیدهای گیاه شناسی مورد شناسایی قرار گرفت و نمونه های محصول شکر تیغال تجزیه شیمیایی شد. در ادامه با شناسایی عامل بیولوژیک موثر در تولید مان و مطالعه دقیق بیولوژی آن، سازوکار تولید شکر تیغال تعیین گردید. در نهایت ضمن برآورد میزان تولید در واحد سطح و ارزیابی اقتصادی، تاثیر بهره برداری به روشهای سنتی در ادامه حیات و بقای عوامل زنده دخیل در تولید مان (گیاه و حشره) مورد بررسی قرار گرفت. نتایج بدست آمده نشان دادند که در سه منطقه بردسکن، سبزوار و نهبندان منابع و عوامل تولید کننده شکر تیغال موجود هستند، و لیکن بهره برداری محلی از محصول شکر تیغال مرسوم نیست. همچنین بررسیها نشان دادند که مان شکر تیغال بر اثر فعالیت نوعی سوسک با نام علمی Larinus onopordi از خانواده سرخرطومیها بر روی گیاهی با نام علمی Echinops robustus Bunge. از خانواده مرکبان تشکیل میگردد. حشره مولد با داشتن یک نسل در سال، زندگی و فعالیت خود را بر روی برگهای جوان گیاه میزبان از فروردین ماه شروع و چرخه آن تا مهرماه کامل می گردد. در واقع مان شکر تیغال حاصل فعالیت تغذیهای - ترشحی لاروهای سنین مختلف بوده که با تغذیه از بافتهای گیاه میزبان، مواد گیاهی را گرفته و پس از صرف مقداری از آن جهت رفع فعالیتهای متابولیسمی، مازاد آن همراه با ترشحات غدد بزاقی به صورت مان (پیله) ظاهر می گردد. بررسیهای تکمیلی نشان دادند که بهره برداری از مان شکر تیغال به روشهای سنتی هیچ گونه آثار تخریبی بر روی عوامل تولید کننده نداشته و مصادف بودن زمان بهره برداری با دوره دیاپوز (رکود فعالیت) حشره مولد و فرم زیستی گیاه میزبان (همی کریپتوفیت بودن) از اهم دلایل عدم انهدام آنها به شمار میرود.

استفاده از گیاهان دارویی برای درمان بیماریها از قدیمترین ایام معمول بوده و بشر به اثرات مفید آنها پی برده و برای درمان خود مورد استفاده قرار می داده است. چون شناخت و تفکیک گیاهان دارویی و غیر دارویی از یکدیگر به سادگی میسر نبوده و انجام آن به زمان زیادی جهت مطالعه در این زمینه نیاز دارد، بنابراین شناسایی گیاهان دارویی و تفکیک آنها از سایر گیاهان میتواند کمک موثری به علاقه مندان استفاده از آنها و گیاه درمانی باشد. در انجام این بررسی با استفاده از منابع معتبر گیاه شناسی موجود و استناد به مدارک مدون و تجربیات مردمی از طریق تکمیل فرم پرسشنامه ای توسط عطاریها و خبرگان محلی شهرستانهای مختلف استان و همچنین پیمایش های میدانی در فصول چهارگانه در چهار منطقه رویشی بزرگ خوزستان کلیه گیاهان موجود مورد بررسی و نقاط پراکنش آنها، اطلاعات رویشگاهی، موارد مصرف و… یادداشت برداری شد و مورد تحقیق قرار گرفت. از تعداد بیش از 950 گونه گیاهی فهرست شده در خوزستان حدود 225 گونه گیاهی در کتابهای موجود و عطاریهای استان تحت عنوان گیاهان دارویی معرفی شده اند. خانوده های گیاهی نعناعیان (Labiatae)، مینا (Compositae)، پروانه آسا (Papilionaceae)، و چتریان (Umbelliferae) دارای بیشترین تعداد گیاه دارویی در خوزستان می باشند. از مجموعه گیاهان جمع آوری شده گروه گیاهان اسانس دار و معطر در خوزستان قابل توجه و تعدادی قابل توصیه جهت توسعه کشت صنعتی، می باشند. گیاهان دارویی که نیاز به تعیین شیوه های مناسب بهره برداری دارند و نیز گونه هایی که به حفاظت و نگهداری آنها به منظور جلوگیری از انقراض آنها نیاز است معرفی گردیدند.

با اتمام مرحله اول طرح (جمع آوری و شناسایی) 250 گونه گیاهی دارویی استان یزد شناسایی گردیدند و در 181 جنس و 65 تیره طبقه بندی شدند. نام علمی، نام فارسی و محلی گونه ها، زیستگاه، قسمتهای مورد استفاده گیاه، ترکیبهای شیمیایی، تاریخچه و مصارف سنتی و محلی، خواص مهم دارویی و مصارف گیاه، طرز تهیه و نحوه مصرف و پراکندگی جغرافیایی گونه ها شرح داده شده اند.بیشترین تعداد گونه گیاه دارویی در استان به ترتیب به تیره های Labiatae با 24 گونه، Rosaceae با 20 گونه، Compositae با 19 گونه و Cruciferae با 18 گونه، Umbelliferae و Liliaceae هر یک با 12 گونه Solanaceae و Malvaceae هر یک با 9 گونه تعلق دارند.در فاز دوم (اهلی کردن گیاهان دارویی) بذور و نهالهای گیاهان مورد نظر از طبیعت، موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع و مراکز تحقیقات منابع طبیعی و امور دام استانها و تعداد معدودی از گونه های وارداتی تامین و به صورت مستقیم یا غیرمستقیم در دو فصل بهار و پاییز کشت گردیدند. بدین ترتیب فصل کاشت، فنولوژی و سازگاری گونه ها با شرایط اقلیمی ایستگاه تحقیقات گیاهان دارویی استان یزد مورد بررسی قرار گرفتند. در ضمن علاوه بر نحوه تکثیر گیاه، آفات و بیماریها و نیاز آبی و کودی گیاهان کشت شده نیز در حد امکان مورد بررسی قرار گرفتند. نتایج بدست آمده نشان میدهند که از 154 گونه گیاه دارویی کشت شده، 136 گونه مراحل فنولوژیکی خود را کامل نمودند، 72 گونه با شرایط اقلیمی ایستگاه تحقیقات گیاهان دارویی یزد سازگار بودند، 12 گونه سبز نشدند و 6 گونه سبز شده بعد از مدتی خشک گردیدند.