مجله تخصصی زبان و ادبیات دانشکده ادبیات و علوم انسانی مشهد
سال:1379 | دوره:33 | شماره:4-3 (پی در پی 131-130) (ویژه نامه سال امام علی (ع)) |تعداد مقالات:26

شاعران اندیشمند فارسی زبان که مذهب تسنن داشته اند پس از تامل و تفحص در تاریخ و رجال اسلام مذهب تشیع پذیرفته اند یا گرایشی به تشیع پیدا کرده اند، عطار نیشابوری از گروه نخستین است، متاسفانه محققان به استناد آثار نخستین عطار، اورا اهل تسنن پنداشته اند. در این مقاله آثار این شاعر عارف با توجه به تاریخ سروده شدن آنها بررسی گردیده  به خوبی نشان می دهد که وی ابتدا مذهب تسنن داشته و با مطالعه و ژرف اندیشی به مرور زمان به مذهب تشیع گراییده است. ضمنا در این مقاله ثابت شده که بر خلاف نظر بعضی از محققان مثنوی مظهرالعجایب سروده عطار است.

 در این نوشتار اهمیت و ارزش دانش از گفتاری که حضرت علی (ع) به کمیل بن زیاد فرموده اند شرح داده شده. امام در آن گفتار مردم را براساس برخورداری آنان از علم به سه دسته: عالم، طالب علم و جاهل فرومایه تقسیم می کند، سپس فضیلت علم را بر مال با چند شرح می دهد. مقصود از این دانش که امام آن را ارزشمند شمرده چیست؟ با نقل حدیثی از رسول خدا و شرح آن نشان داده ایم مهمترین دانش معرفت آفریدگار و سرانجام زندگی انسان (معاد) و تعلیمات اخلاقی که«انسان ساز» است می باشد. اما بجز علوم دینی، سایر دانشها که فایده علمی داشته باشد و زندگی این جهانی ما را سامان دهد نیز برای جامعه اسلامی ضرور است. نگرش جامع به قرآن و سنت و کارنامه اسلام آشکارا می رساند که اسلام با علوم بشری که از تفکر و تحقیق به دست آمده نه تنها مخالف نیست بلکه خود ارزش گذار به علوم و مشوق دانشمندان بوده است. ختم مقال سخنی است حکیمانه از امام علی (ع) در توصیه به: امید نداشتن جز به خدا، نترسیدن جز ازخطا، شرم نداشتن از اعتراف به نادانی، کوشش در دانش اندوزی، و داشتن شکیبایی.  

تاکنون، در تاریخ ادبیات فارسی، حماسه های شیعی، محصول دوران تیموری و صفوی شناخته می شده است ولی منظومه ای که در این مقاله معرفی می شود، نشان می دهد که چند دهه بعد از سروده شدن شاهنامه، شاعری درقرن پنجم به سرودن حماسه ای درمغازی امام علی بن ابی طالب (ع) پرداخته است. همزمان با گرشاسپنامه اسدی. این منظومه، هم به لحاظ تاریخ حماسه ها در ادب فارسی و هم از دید تاریخ تشیع، در کمال اهمیت است. ارزش واژگانی و نحوی آن نیز در تاریخ زبان فارسی بسیار زیاد است. اطلاعاتی که در باب «شهربانو» و برادران او و ارتباط ایشان با خاندان امام علی بن ابی طالب (ع) می دهد، حتی اگر افسانه باشد، بسیار نادر و بی سابقه است.

سخن از حق سخن از هستی و فطرت است، از خداوند شروع می شود و در آفرینش او می درخشد، در وظایف و گفتار انسانی هم صحنه ای وسیع و گسترده دارد. گرچه در عمل و کردار او دایره ای بسیار محدود و کوچک دیده می شود، در این میان علی علیه السلام که تراز و جلوه حق بود تابش ویژه ای دارد. زندگی او برای حق و حکومت وی برای اجرای آن بود، در رفتار و کردارش حق تجلی داشت و در سخنان درر بارش حق تبلور، از جمله: اهمیت والای حق، ویژگی رهبران حق، حقوق الهی و حقوق مردمی، حقوق محرومان و حقوق مستمندان، جبران تضییع حق، ضرورت دفاع از حق، عاشقان و عاملان به حق، حق ستیزی و نتایج آن، حق گریزی و عوامل آن، وظیفه والیان و کارگزاران درقبال حق و بالاخره نیایش در پیشگاه الهی برای اجرای حق، که در این نوشتار مطرح گردیده است.

معممولا موضوع آسیب شناسی فرهنگی و اجتماعی در جامعه شناسی برای موقعیتی در جامعه مطرح می شود که اجزای جامعه به طور کلی در سازگاری کامل با یکدیگر نباشند. لذا این مفهوم دربرابر مفهوم سلامت و تعادل جامعه به کار می رود. معیار سلامتی جامعه را برخی جامعه شناسان مانند امیل دورکیم با همبستگی اجتماعی سنجیده اند. زیرا معتقد ند که تکامل جامعه به میزان همبستگی اجتماعی بستگی دارد و هر چقدر همبستگی اجتماعی بیشتر باشد افراد بیشتر به سمت یکدیگر متمایل شده و برمیزان روابط متقابل افزوده می گردد و چنانچه درجه همبستگی جامعه کمتر باشد به همان نسبت پیوند میان افراد کاهش می یابد. از طرف دیگر جامعه شناسان نظام اجتماعی را یک مفهوم کلی درنظر می گیرند که همه اجزای آن در جهت بقای کل دارای کارکرد می باشند و روابط میان اجزا باعث سازگاری و تعادل پویا میان اجزا و کل می شود. یکی از اجزای هر نظام اجتماعی مذهب است که حاوی ارزشهای فرهنگی و اخلاقی است و باعث همبستگی اجتماعی می گردد. مذهب از طریق برقراری ارتباط پویا بین اعضای جامعه و ایجاد ارزشها و باورهای مشترک میان آنها وحدت اجتماع را تامین می سازد. بنابراین مذهب در جامعه دارای کارکردهایی از قبیل ایجاد همبستگی اجتماعی ، کنترل اجتماعی، دادن معنی به زندگی و حمایت روانی می باشد. لذا موضوع این مقاله توصیف و تحلیل آسیبهای مختلف فرهنگی از دیدگاه مذهب اسلام و ویژه امام علی (ع) است که نتیجه آن نقش مذهب در سلامت فرهنگی جامعه مورد بررسی و تحلیل قرار می گیرد.

مقاله حاضر مشتمل است بر مقدمای در تقسیم احادیث رسیده درخصوص مهدی(عج) و چهل حدیث و روایت ازامیرمومنان(ع) درباره مهدی آخرالزمان برابر نقل اهل تسنن، پیرامون موضوعات دوازده گانه زیر: خاندان مهدی، قطعی بودن ظهور مهدی، سیمای مهدی، ضرورت وجود امام، غیبت مهدی، نوید حکومت عدل، نشانه های پیش از ظهور، نشانه های ظهور، یاران مهدی، فرود آمدن عیسی بن مریم (ع) از آسمان و اقامه نماز جماعت به امامت مهدی(عج) در بیت المقدس، حکومت عدل یا روزگار صلح و صفا و سامان یافتن نابسامانیها و مدت حکومت آن حضرت.

مطالعه صورتهای گفتاری به ویژه در چند دهه اخیر مورد توجه زبان شناسان قرار گرفته است. یکی از مباحث عمده در این بررسی مطالعه کنش گفتار است. کتاب نهج البلاغه مولا علی بن ابی طالب(ع) که حاوی خطبه ها و سخنان عمیق و پند آموز آن حضرت می باشد هرچند که مطالعات ارزنده ای پیرامون مسائل اخلاقی، معنوی و اجتماعی آن صورت گرفته است با این حال کمتر مورد توجه بررسی های زبان شناسی قرار گرفته است. با توجه به نیاز فوق، این تحقیق به عنوان گامی ناچیز به بررسی کنشهای گفتار در یکی از خطبه های نهج البلاغه پرداخته است.

در این مقال اندکی از دستورهای امام علی(ع) در نهج البلاغه بررسی شده است. امام علی (ع): اولا- درباره مسائل اقتصادی و مالی برای حاکم دستورالعمل صادر کرده است. ثانیا- در باب نیروهای مسلح، برنامه تعیین کرده است. ثالثا- درباره امور اجتماعی و حقوقی آحاد مردم سخن گفته است. رابعا- در مورد عمران و آبادانی کشور دستورهایی صادر کرده است. خامسا- درباره رفتار شخص زمامدار که با مردم چگونه عمل نماید، دستورات لازم را داده است. امام علی (ع) در این مقال حد و مرز طبقات مختلف را مشخص کرده است. و گفته است که: زمامدار اولا- باید تقوا داشته باشد. ثانیا- از دستورهای الهی که در کتاب خدا و سنت رسول الله هست پیروی کند. ثالثا- زمامدار باید از لغزشها و خطاهای مردم در گذرد. امام علی درعهد نامه مالک اشتر در باب گزینش قضات دستورالعمل سودمند داده است. در باب کاتبان و نویسندگان و منشیان دستگاه حکومت دستورهایی داده است و در فصل نهم عهد نامه به زمامداران توصیه کرده است که نسبت به بازرگانان و صنعتگران به خوبی رفتار شود.  

در این مقاله ابتدا شرحی کوتاه درباره نهج البلاغه واهمیت ادبی آن و نیز درباره شخصیت امام (ع) از بعد بلاغت و فصاحت به نقل از چند تن از بزرگان ادب عربی آمده است. سپس درباره جهاد مطالبی به رشته تحریر کشیده شده. در ادامه نگارنده اصل موضوع را به سه بخش تقسیم کرده است: ابتدا خلاصه ای از مضمون خطبه جهاد را با اشاراتی به ظرافتهای بلاغی بیان کرده، سپس در بخش دو زیباییهای ادبی و بلاغی عبارات را با تفصیل بیشتر مورد بحث قرار داده و سعی کرده در حد بضاعت اندک خود آنها را به تصویر بکشد. در همین بخش به ارتباط لفظ و معنا در عبارات و موسیقی کلام مولا (ع) اشاره شده است و در پایان به منظور هر چه شفافتر نشان دادن برتریهای سخن مولا (ع)، به مقایسه بخشهایی از سخن حضرت با خطبه یکی از خطیبان مشهور عرب پرداخته است.

گفتمان (discourse) عبارت است از چگونگی تولید و سامان گرفتن یک متن- چه کتبی و چه شفاهی- از جانب تولید کننده و فرآیند درک آن از جانب مخاطب. تحلیل گفتمان در حقیقت  تحلیل متن است. از آن جایی که یک کلام بدون پیش زمینه به وجود نمی آید، تحلیل گفتمان در حقیقت تحلیل عوامل و پیش زمینه های کلام است. بررسی عوامل برون متنی و درون متنی موجب فهم بهتر یک متن می شود. مقاله حاضر به بررسی گفتمان سخنان علی (ع) در نهج البلاغه  می پردازد. از مولفه های مهم گفتمان امام علی (ع) عدالت گرایی، دنیا و دنیا پرستی، حکومت، زهد، انسان شناسی و... است. از نکات برجسته این مقاله، تفاوت گفتمان امام علی (ع) با پیامبر (ص)، تاکید بر زهد و آخرت گرایی، نگاه ویژه امام به حکومت و انسان شناسی می باشد.

زمینه فکر و بیان امام علی (ع) بیش از هر چیز متاثر از قرآن کریم بوده است، کثرت تنوع اشارات و معانی قرآنی در کلام آن حضرت هم تا حد زیادی به سابقه آشنایی و بزرگ شدن در خانه وحی و مشاهده نزول آیات بر پیامبر و جمع آوری قرآن به وسیله حضرت بر می گردد. این تاثیر هم در لغات و تعبیرات حضرت آشکار است و هم در معانی و اندیشه های امام پیداست و کثرت تنوع انجاء تاثیر در کلام حضرت به قدری است که نه فقط نهج البلاغه و کلام حضرت را بدون توجه به دقایق قرآن نمی توان درک و توجیه کرد بلکه حقایق قرآنی هم در بسیاری از موارد به کمک تفسیرهای جضرت درباره اسرار کتاب خدا روشن میشود. از این حیث نهج البلاغه حضرت گاه چون تفسیرهای لطیف و دقیق از مسائل اخلاقی- اجتماعی قرآن محسوب می شود که هم طالبان لطایف و معانی از آن بهره می یابند و هم کسانی که به الفاظ و ظواهر بسنده می کنند از آن سود می جویند. در این مقاله ابعاد استفاده آن حضرت از کلام حضرت باری در نهج البلاغه شریف نشان داده شده است.

موضوع این مقاله، چنان که از عنوان آن برمی آید «قضا و قدر و جبر و اختیار در مثنوی معنوی» است که نویسنده کوشیده است معیار مولانا را در ارزیابی دو مقوله در خور تامل و بحث انگیز« قضا قدر» و «جبر و اختیار» و نیز جایگاه هر یک را در باور وی بشناسد و دریافت خویش را با شواهدی گویا از کلام مولوی به خواننده این مقال ارائه نماید.

تحقیق و متدولوژی بررسی موجودات که در نهج البلاغه آمده است نشان می دهد نگاه حضرت علی (ع) به موجودات و حیوانات نگاهی جست و جو گر و توجه به واقعیات و عینیات است. در این مقاله شرحی که درباره طاووس و خفاش و ملخ ... آمده بررسی شده است و نیز به شیوه بررسی مسائل اجتماعی و روانی در نهج البلاغه اشاره شده است.

علی بن ابی طالب (ع) جدا از نسبت نزدیک خویشاوندی با رسول گرامی (ص)، فرزند معنوی و تربیت یافته واقعی مکتب آن بزرگوار به شمار می آید. از اوان کودکی تحت سرپرستی و کفالت حضرت محمد (ص) قرار گرفت و مورد علاقه بسیار آن حضرت بود. این مقاله با استناد به منابع متعبر فریقین به بررسی فضایل و افتخارات امیرالمومنین (ع) و جایگاه رفیع او در چشم رسول خدا (ص) می پردازد و در ضمن آن از موضوعاتی نظیر: پیمان برادری رسول خدا (ص) با علی(ع)، « نفس» پیامبر بودن او طبق کریمه قرآنی، جانشینی آن حضرت، مهر و اشتیاق شدید رسول خدا (ص) به علی(ع)، فداکاری علی (ع) در راه اسلام و... سخن رفته است.  

این مقاله به بیان بررسی مبانی مشروعیت حکومتها از دیدگاه فرقه های اسلامی پرداخته و بر اساس همه مبانی حکومت امام علی (ع) را حکومتی مشروع و قانونی می داند که هر نوع اقدام علیه آن خلاف شرع می باشد. سپس به توجیه عملکرد صحابه در شورشهای خود علیه حکومت آن حضرت می پردازد و روشهای برخورد امام با مخالفان خود را مورد بررسی قرار می دهد که حتی در درگیریهای سیاسی هم آن حضرت حاضر نبود ذره ای از اصول خود عقب نشینی کند و ذره ای بر خلاف کتاب و سنت عمل کند.

در نوشتاری که با عنوان «استشهاد به نهج البلاغه در کتب متعبر نحوی» فراهم آمده، نگارنده پس از ارائه مقدمه ای درباره «استشهاد» و «شاهد» و گونه های آن و گزارشی از استشهاد به نهج البلاغه در کتب نحوی - و به طور خاص کتاب شرح رضی بر کافیه - یک نمونه از این استشهادها را که قاعده نحوی نسبتا مسلمی را به چالش فرا خوانده، مورد بحث قرار می دهد. طرح آرای شارحان نهج البلاغه و ارائه احتمالات گوناگون دیگری که به ذهن رسیده و نقد ارزیابی آنها با بهره جویی از دانشهای زبانی و استدلال در مورد تعیین یا رجحان برخی وجوه، از دیگر ویژگیهای این مقال است.    

نجف اشرف که مدفن امیرالمومنین علی(ع) است، درطول تاریخ خود، فراز و نشیبهای زیادی را پشت سر گذاشته است و علاوه بر نفش زیارتگاهی، کانون نشر معارف اسلامی نیز گردیده است. در این مقاله سعی شده علل پیدایش این شهر و چگونگی مراحل رشد آن (با تاکید بر زمینه های تاریخی و جغرافیایی) مورد بررسی و تحلیل قرار گیرد.

فراهم  شدن زمینه های «نظارت همگانی» بر گفتار و رفتار کارگزاران نظام و اقبال مردم به «امر به معروف و نهی ازمنکر» نسبت به مدیران و کارمندان دولت، ضامن سلامت و دوام نظام جمهوری اسلامی ایران و راه گشای خدمت به مردم، وظیفه شناسی، کارآمدی و پویایی آنان است و راه را بر سلطه سودجویان و نفوذ دشمنان و فساد کارگزاران حکومت می بندد و زمینه ایجاد هر گونه انحرافی را محدود و کنترل می کند. در مقاله حاضر به «امر به معروف و نهی از منکر» و ارزش نقش « نظارت همگانی» در پاس داری از حقیقت و ماهیت حکومت اسلامی پرداخته شده و موضوعات مرتبط با آن ازدیدگاه امیر مومنان امام علی (ع) بررسی شده است. در ادامه جایگاه و اهمیت، آثار ترک و آداب امر به معروف و نهی از منکر را ضمن شرح فواید و آثار عملی آن با استناد به سخنان امام علی(ع) بررسی می کند. همچنین از منظر آن امام همام، به طور مستقیم از ارزش نظارت عمومی مردم بر کارگزاران نظام در قوای مجریه، مقننه و قضائیه و لزوم حق گرایی و حق گویی ملت و دولت، همچنین اهمیت و نقش انتقادپذیری مسِِولان در گسترش نظارت ملی و فراهم کردن نظارت عمومی بحث شده است.

از جمله مواردی که توجه نگارنده را در طول سالیان اشتغال به تفحص درباره اوضاع اجتماعی، سیاسی و فرهنگی گوشه هایی از خراسان بزرگ در قرون گذشته به خود جلب کرده، حضور و فعالیتهای آزادانه علویان در محدوده دو حکومت مقتدر آن عهد یعنی سامانیان و غزنویان است که خود ازحامیان سرسخت مذهب سنت و جماعت به شمار می آمدند. در این مقاله سعی بر آن شده است تا از خلال آثار ثعالبی ادیب توانا و نام آشنای خراسان در قرن چهارم و پنجم، گذری کوتاه به آراء و عقاید عمومی نسبت به این گروه داشته باشیم که این خود می تواند ما را با یکی از زمینه های اقبال مردم به مذهب تشیع در قرون بعد نیز آشنا نماید.

در این تحقیق پس از بیان مقدمه و تاریخچه، به نقش کارکردهای مساجد پرداخته شده و ضمن نشان دادن نحوه قرارگیری مساجد و تجمع و پراکندگی آنها در روی نقشه شهر مشهد، تحلیل و توزیع فضایی مساجد انجام شده و مقایسه آنها با مراکز آموزشی در دو منظقه شرقی و غربی شهر، صورت گرفته است. در این تحقیق مشخص شد که استقرار مراکز آموزشی و مساجد در دو منطقه شرقی و غربی شهر مشهد با عوامل گوناگون از قبیل قدمت مناطق، فعالیتهای اقتصادی ساکنان، توسعه اراضی در بعضی از مناطق شهر بر مبنای طرح جامع و مکان گزینی ادارات، ارتباط تنگاتنگی داشته و به همین دلیل در بعضی از نواحی تعداد مساجد نسبت به مراکز آموزشی بیشتر یا کمتر می باشد.

اگر چه ابن عربی در طی مسافرتهای فراوانش، ظاهرا، از ایران دیدار نکرده است، ولی با جامعه ی علم و عرفان ایرانی هم عصر خویش در تماس بوده است و متفکران و عارفان ایرانی در همان زمان حیات ابن عربی به تعلیمات او متوجه و متمایل بوده اند و اکثریت قریب به اتفاق شاگردان صدرالدین قونیوی (شاگرد وخلیفه ابن عربی و معلم بزرگ مکتب او) از سرزمین ایران و فارسی زبانند که از جمله آنهامی توان از موید الدین جندی، سعید الدین فرغانی، فخرالدین عراقی و ... نام برد. نورالدین عبدالرحمان جامی عارف و شاعر بزرگ ایرانی قرن نهم، بیشترین نقش را در اشاعه تعلیمات مکتب ابن عربی دارد و در ضمن آثار خود نفحات الانس، سلسله الذهب، اشعه اللمعات، نقدالنصوص فی شرح نقش الفصوص و... مفصلا به شرح عقاید و آراء ابن عربی پرداخته است. در مقاله حاضر به تداوم تعلیمات ابن عربی در ایران، از زمان حیاتش تازمان حاضر و نقش با اهمیت جامی در انتقال این تعلیمات، اشاره رفته است.

موضوع « ولایت» از مباحث ارزنده ای است که حکما و عرفا در بحث از انسان و «انسان شناسی» بدان پرداخته و با تکیه بر عقاید دینی و اخبار معصومین علیهم السلام مطالب عمیقی در این باره بیان کرده اند. حکیم حاج ملا هادی سبزواری، از حکما و عرفای نامدار قرن سیزدهم هجری از جمله بزرگانی است که در آثار خود، موضوع « ولایت» را مطرح کرده و با پای بندی به عقاید شیعی و رعایت حدود شریعت، با استفاده از برهان حکمی و ذوق عرفانی و آیات و روایات، جایگاه و حدود « ولایت» را تبیین کرده است. او اعتقاد دارد که ولی انسان کامل و جلوه گاه نامها و صفات الهی است. ولی واسطه نزول فیض از مبدا فیاض به عالم فرودین است و همه موجودات هستی نواله خوار خوان وجود او هستند و گیتی به دور وجود او می چرخد. مرتبه پیامبران، بسته به مرتبه ولایت آنهاست. مقام پیامبر اسلام (ص) برتر از همه انبیاست، به سبب این که دایره ولایت او بر ولایت همه آنان احاطه دارد و به تبع وی، مقام ولایت اهل بیت او نیز برتر از همه پیامبران است.

سعی نگارنده در این مقاله بر آن است تا به معرفی یکی از شاعران متعهد پارسی گوی شیعه در قرن هفتم ه. ق بپردازد. مولانا کاشی آملی به دلیل نداشتن دیوان شعر، ناشناخته مانده است و در کتب تاریخ ادبیات و یا آثاری که به شرح احوال شاعران اختصاص می یابد اطلاع زیادی از وی داده نشده است. نگارنده به اقتضای تاملی که در باب شعرای شیعی داشته است به اشعاری از شاعر مورد نظر برخورد که هم از جهت لفظ در خور توجه بود و هم از نظر موضوع و محتوا. پس از بررسی بیشتر در این معنی، به جمع آوری اشعار وی از داخل جنگها و مجموعه های شعری خطی در داخل و خارج ایران پرداخت. درنهایت پس از صرف وقت زیاد توانست اطلاعاتی چند از وی فراهم آورد و تقریبا عمده اشعار وی را که در منابع مختلف خطی پراکنده بود جمع آوری کند. به امید آن که در آینده بتوان این مجموعه را در اختیارعلاقه مندان و شیفتگان اهل بیت- علیهم السلام- و اهل ادب قرار داد.    

مساله تفضیل امیرمومنان علی (ع) از مسائلی است که ازقدیم میان متکلمان مسلمان مورد بحث بوده است. « رساله تفضیل امیرالمومنین علی (ع)» تالیف متکلم بزرگ امامیه، شیخ مفید (ره) نیز یکی از نگاشته هایی است که به همین موضوع پرداخته و نمودار اندیشه و باور اکثر متکلمان شیعه، یعنی تفضیل و برتری علی (ع) بر همگان به جز رسول خدا (ص) می باشد. عموم معتزلیان بغداد نیز معتقد به برتری علی (ع) بر دیگر اصحاب پیامبر(ص) هستند. دستگاه خلافت عباسی هرچند برای مصلحت حکومت، ازعقیده«امامت مفضول برفاضل» حمایت می کرد، اما با این حال مامون که از نظر علمی سرآمد همه خلفای عباسی است، با برگزاری مجالس مناظره، از عقیده تفضیل و برتری علی (ع) دفاع کرد و به اثبات آن می پرداخت. رساله تفضیل شیخ مفید (ره) با همه اختصار، نشانگر غنای دانش و روش مولف آن است؛ چرا که در هفت فصل با استناد به روایات خاصه و عامه و شواهد تاریخی و مقامات امیر مومنان علی (ع) به اثبات مدعای خویش می پردازد.