تحقیقات مرتع و بیابان ایران
سال:1383 | دوره:11 | شماره:1 |تعداد مقالات:7

مطالعه گیاهان مرتعی به منظور پی بردن به چگونگی رفتار انها در اکوسیستم اطلاعات پایه ای را در مورد نحوه عمل پوشش گیاهی در دسترس قرار می دهد که راه را برای شناخت دقیق تر از اکوسیستمهای مرتعی هموار و امکان برنامه ریزی را برای مدیریت صحیح مراتع فراهم میسازد. در این تحقیق ات اکولوژی گونه Cyperus eremicus در شنزارهای استان اصفهان مورد بررسی قرار گرفت. نقشه رویشگاه تهیه و خصوصیات رویشگاهی شامل پستی و بلندی، اقلیم، خاک، گونه های همراه و چگونگی حضور این گونه در پوشش گیاهی تعیین گردید. همچنین در مورد فنولوژی و سیستم ریشه گونه یاد شده تحقیق شد. نتایج مطالعه نشان داد که این گونه گیاهی با دامنه اکولوژیکی نسبتا محدود در شنزارهای منطقه ریگ بلند کاشان با ارتفاع 750 تا 1150 متر از سطح دریا در تمامی جهات شیب رویش دارد. خاک رویشگاههای ان دارای بافتهای شنی تا شنی - لومی است. هدایت الکتریکی خاک در نقاط مختلف رویشگاه و نیز در عمق های مختلف ان متفاوت است و دامنه  3/0-2/5 ds/m را شامل می شود. دامنه اسیدیته خاک در این رویشگاهها 2/8-5/7 میباشد. بر اساس داده های بدست امده از نزدیکترین، هم جهت ترین، و هم ارتفاعترین ایستگاه هواشناسی، و نیز نقشه های همباران و نقشه های همدمای منطقه، میزان بارندگی سالانه رویشگاه های طبیعی این گیاه 130-80 میلیمتر و میانگین درجه حرارت بین 8/3 درجه سانتیگراد در دیماه و 6/33 درجه سانتیگراد در تیرماه براورد شده است. حداقل مطلق دما 12- و حداکثر مطلق دما 8/47 درجه سانتیگراد میباشد. رشد رویشی این گونه مرتعی از اواخر اسفند ماه شروع می شود. زمان ظهور گلها در اردیبهشت ماه است و در اواسط خرداد ماه بذرها می رسند. ریشه های گیاه متصل به ریزوم های ان بوده و بیشتر به صورت تقریبا افقی در عمق 25-20 سانتیمتری خاک حرکت می کنند و ریشه های فرعی به طور مایل از انها منشعب می شوند. سطح ریشه های فرعی را پوششی غلاف مانند از شن پوشانده است. گیاه مورد مطالعه که یکی از گونه های مرتعی مرغوب محسوب می شود در شرایط سخت محیطی شنزارها با وجود طوفان های سهمگین، گرمای شدید، و کمبود رطوبت، رشد و نمو، زاداوری و تجدید حیات می نماید. این گونه شن دوست به طور معمول مورد چرای دام واقع می شود و از لحاظ تولید علوفه مرتعی دامداران محلی، اهمیت خاصی را برای ان قائل هستند.

برای واسنجی الگوی اماری رابطه کلی بافت خاک، بارش متوسط سالانه، انبوهی و اندازه رشد و سرسبزی تاغکاریهای گناباد و استفاده از نتایج بدست امده برای بهینه سازی انبوهی این تاغکاریها، ابتدا اندازه رشد و سرسبزی قابل انتظار برای تک درختان واقع در شرایط متعارف گناباد تعیین شد. با قرار دادن این مقدار و دیگر مقادیر پیشگفته در الگو، انبوهی بهینه به اندازه 150 اصله درهکتار براورد و به عنوان تیمار شماره 3 (T3‏) منظور شد. دیگر تیمارها برای واسنجی انبوهی برآورد شده مذکور، شامل T1‏ و T2 به ترتیب 20 و 10 درصد کمتر از ) T3انبوهی برآورد شده)، و T4 و T5 به ترتیب 10 و 20 درصد بیشتر از T3، و انبوهی اولیه یا شاهد (250= T6اصله در هکتار) از طریق تنک کردن درختان مازاد، در قالب طرح آماری بلوکهای کامل تصادفی با چهار تکرار در اواخر زمستان 1374 اجرا شد.در ابتدای کار و پایان هر یک از فصول رویش سالهای بعد، ارتفاع و قطر تاج درختان باقیمانده از تنک کردن اندازه گیری شد. تجزیه و تحلیل نتایج پنجساله اثر تیمارها بر رشد ارتفاع، قطر تاج و شاخص اندازه کلی درختان که از حاصلضرب ارتفاع در مربع قطر تاج محاسبه شد، نشان داد که اختلاف رشدهای مشاهده شده معنی دار نیست. بیشترین رشد شاخص اندازه کلی درختان در تیمار شماره 1 و کمترین ان در تیمار شماره 6 (شاهد) رخ داده است. بررسی روند رشد همین شاخص در طول سالهای مورد بررسی حاکی از دو برابر شدن رشد تیمار به شدت تنک شده شماره 1 نسبت به تیمار شاهد است.

در راستای تولید علوفه در بخشی از اراضی دیم کم بازده و مراتعی که دارای شرایط مناسب، ولی تخریب یافته هستند، بررسی و معرفی گیاهان علوفه ای ضرورتی اجتناب ناپذیر است. به همین جهت طرح تحقیقاتی مقایسه عملکرد 11 رقم یونجه چند ساله (سیمرچنسکایا، کانکریپ، رنجر، مائوپا، کدی، کریساری، بمی، خرونده، قارقلوق، قره یونجه 1 و قره یونجه 2) در ایستگاه تحقیقاتی عطاآباد واقع در 15 کیلومتری شهرستان آق قلا (30 کیلومتر شمال شرق گرگان) به اجرا درآمد. ازمایش در قالب طرح اماری بلوکهای کامل تصادفی در 3 تکرار و برای مدت چهار سال انجام شد. طی آزمایش عملکرد علوفه خشک ارقام یونجه به مدت سه سال اندازه گیری گردید. عملکرد ارقام از نظر اماری (در سطح 1%) نشان داد که میان تیمارها اختلاف معنی داری وجود دارد. در مقایسه میانگین ها به روش دانکن ارقام کانکریپ، رنجر، قره یونجه 2، بمی و کدی در رتبه های اول تا پنجم قرار گرفته و اختلاف معنی داری با یکدیگر نداشتند. رقم کانکریپ با میانگین 3830 کیلوگرم در هکتار در سال علوفه خشک، بیشترین و رقم قره یونجه 1 با میانگین تولید 2330 کیلوگرم کمترین عملکرد را داشته است. در نهایت با توجه به نتایج بدست امده و شرایط محل آزمایش، بارندگی متوسط سالانه 374 میلیمتر و اقلیم نیمه خشک، می توان سطح قابل توجهی از اراضی استان را که شرایطی مشابه محل اجرای طرح دارند به کشت یونجه از جمله ارقام کانکریپ، رنجر، قره یونجه 2، بمی و کدی اختصاص داد.  

از عوامل مهم و موثر بر عملکرد گیاهان تراکم اولیه در واحد سطح می باشد. برای بهره برداری از حداکثر منابع موجود باید از تراکم مطلوب برای کشت گیاه استفاده کرد. برای نشان دادن اندازه دستگاه فتوسنتز گیاه، سطح برگ گیاه معیار مناسبی است. با استفاده از ارتباط میان شاخص سطح برگ LAI و شاخص سرعت رشد گیاه CGR میتوان بهترین زمان برداشت را که همان برداشت اقتصادی است تعیین کرد. گیاه علوفه ای شبدر زیرزمینی Trifolium subterraneum به علت خصوصیت های مناسبی که در سازگاری با محیط دارد در این مطالعه انتخاب شد. برای این مطالعه ارقام Seaton park, Geraldton, Clare با تراکم 600، 1000 و 1400 بوته در واحد سطح به صورت اسپلیت پلات در قالب طرح بلوک کامل در سه تکرار کشت شدند. متوسط طول، تعداد انشعاب های هر بوته، شاخص سطح برگ و سرعت رشد گیاه در این مطالعه اندازه گیری شدند. برای اندازه گیری شاخص سطح برگ از تقسیم سطح برگ اندازه گیری شده بر واحد سطح نمونه برداری و برای تعیین سرعت و رشد گیاه از فرمولW2 - W1/T1- T2  استفاده شد. همچنین برای تعیین متوسط تعداد و طول انشعاب های تعداد ده بوته در هر کرت در زمان 4- LAI= 5 انتخاب شدند. اختلاف بین تولید ماده خشک ارقام در سطح 05/0 و میان تراکمها در سطح 01 /0 معنی دار بود. از لحاظ تولید انشعابها میان ارقام اختلاف آماری معنی داری نبود، اما میان تراکمها در سطح 05/0 اختلاف معنی داری مشاهده شد.

به طور کلی برنامه تثبیت شنهای روان در کشور تاکنون بسیار موفقیت آمیز بوده و مساله حفاظت انها نیز تا حدودی تامین شده است. بخش عمده ای از تپه های شنی فعال در منطقه مورد مطالعه تثبیت گردیده و پوشش گیاهی خوبی مشتمل بر گیاهان یک ساله و چند ساله نیز استقرار یافته است. لیکن موضوع دیگری که باید بعد از مراحل تثبیت در نظر گرفت این است که چگونه میتوان به طور اقتصادی از این مناطق تثبیت شده استفاده کرد. سه نوع بهره برداری مناسب از شنزارها ممکن است مورد بررسی قرار گیرد: 1- تامین هیزم، تولید چوب و یا کاغذ 2- ایجاد مرتع و تولید فراورده های دامی. 3- کشت محصولات کشاورزی پر قیمت (Cashcrops). اغلب گونه های چوبی را می توان برای مصرف چوبشان مورد استفاده قرار داد، لیکن به نظر می رسد که تولید هیزم از نظر اقتصادی، زیاد مقرون به صرفه نباشد. تولید چوب برای تهیه کاغذ امکان پذیر است، بهخصوص در صورتیکه گونه های دارای رشد سریع مانند اوکالیپتوسهایی که در محیط شنی سازگار هستند کشت شوند. کشت گونه های مرتعی و چرای دام به منظور تولید فرآوردههای دامی نیز راه حل دیگری برای تولید محصوات غذایی است، لیکن به علت حساسیت و آسیب پذیری شنزار تثبیت شده، چرای کنترل نشده دام میتواند به سادگی اکوسیستم ایجاد شده را تخریب کند. روش دیگر استفاده از این اراضی کشت محصولات پر ارزش در پهنه های شنی است که مراحل تثبیت انها به اتمام رسیده است گرچه کمبود عناصر غذایی در خاکهای شنی یکی از محدودیتهای عمده در این نوع اراضی است. به همین منظور طرح ایجاد یک لایه غیرقابل نفوذ از قیر در دو عمق 45 و 60 سانتیمتری توام با ابیاری قطرهای و بارانی در یک پهنه شنی از منطقه الباجی شهرستان اهواز با کشت محصولاتی مانند هندوانه، خربزه، خیار و گوجه فرنگی مورد بررسی قرار گرفت. نتایج بدست امده نشان داد که تولید هندوانه "چارلستون گری" و خربزه "هانی دراپ" با روش ابیاری قطرهای بسیار موفقیت امیز بوده و کشت ان از نظر اقتصادی کاملا مقرون به صرفه است. کشت محصولات مذکور با ابیاری بارانی به علت تبخیر زیاد و برخورد ذرات شن با سطح برگها موفقیت آمیز نبود. هم اکنون عرصه های نسبتا وسیعی از پهنه های شنی و تپه های ماسه ای تثبیت شده در استان خوزستان در اطراف رودخانه کرخه در قالب مشارکت های مردمی به کشت هندوانه اختصاص داده شده است. از آنجایی که کشت سنتی ابن محصول با استفاده از روش جوی و پشته در شنزار آب بسیار زیادی مصرف می کند مناسب نمی باشد. بنابراین کاربرد نتایج این تحقیق میتواند تحول عمدهای در نحوه استفاده از این نوع اراضی ایجاد کرده و نقش موثری در بالا بردن بازده آبیاری و در نتیجه افزایش درآمد بهره برداران ایفا کند.

فنولوژی یکی از مباحث علم وسیع و گسترده اکولوژی است. مطالعه فنولوژی برای تنظیم برنامه های چرای دام و بهره برداری از گیاهان مرتعی و جلوگیری از چرای زودرس و بی موقع و از بین بردن گیاهان هرز و مهاجم و شناخت خوشخوراکی و ارزش غذایی گونه های گیاهی در مراحل مختلف حیاتی در مرتعداری حایز کمال اهمیت است. در ضمن مطالعه فنولوژی برای پرورش زنبور عسل، جمع اوری بذر و مبارزه با افات گیاهی نیز لازم است. در این بررسی 6 محل در عرض ها و نقاط مختلف ارتفاعی با تنوع گیاهی متفاوت در محدوده جغرافیایی استان هرمزگان بین 150 تا 1550 متر ارتفاع از سطح دریا برگزیده شد. در هر رویشگاه فعالیت های رویشی و زایشی گونه قیچ هر دو هفته یک بار در مدت 2 سال ثبت گردید. نتایج این بررسی نشان داد که در مناطق ساحلی با 150 متر و مناطق غیر ساحلی با 1550 مترارتفاع از سطح دریا، اغاز رشد رویشی، به ترتیب از نیمه دوم ابان ماه و اوایل آذر، زمان برگ دهی کامل از اواخر نیمه اول دی و اواخر اسفند و خزان کامل گیاه از اواخر خرداد و اواخر تیر با افزایش ارتفاع از سطح دریا تغییر می کند و همچنین زمان اغاز رشد زایشی و شروع گلدهی به ترتیب از مناطق ساحلی تا 1550 متر ارتفاع از سطح دریا از هفته سوم اذر و نیمه دوم دی ماه، ظهور میوه ها از نیمه دوم دی ماه و اواخر بهمن ماه اوج میوه دهی، از هفته اول اسفند و هفته دوم فروردین و زمان رسیدن میوه ها نیزاز هفته سوم اسفند و اوایل اردیبهشت متغیر است. به طور کلی با توجه به همه مناطق مورد مطالعه میتوان نتیجه گرفت که با افزایش ارتفاع از سطح دریا اغاز رشد رویشی و ظهور برگهای اولیه به تاخیر می افتد و در ضمن به طور کلی دوره خزان طولانی و در فصل خشک رخ می دهد و حداقل حدود پنج ماه گیاه فاقد اندام سبزینه است. در ضمن ارتفاع از سطح دریا در طول دوره رشد رویشی و زمان وقوع پدیده های حیاتی نقش دارد و با افزایش ان دوره رویش طولانی تر می گردد. گرچه در زمان وقوع گلدهی و میوه دهی این گونه در مناطق مختلف ارتفاعی اختلاف وجود دارد، اما در طول دوره مراحل رشد زایشی تفاوت چندانی در رویشگاه های گوناگون مشاهده نشد. شایان ذکر است که مراحل فنولوژی گونه تابعی از شرایط اب و هوایی منطقه است، به طوری که رشد رویشی با خنک شدن هوا آغاز می شود و دوره خزان و رکود فعالیت های گیاه با شدت و حدت گرما در فصل خشک همزمان است.