مجله تخصصی زبان و ادبیات دانشکده ادبیات و علوم انسانی مشهد
سال:1384 | دوره:38 | شماره:4 (پی در پی 151) |تعداد مقالات:15

حافظ، گوته و پوشکین با این که از نظر زمانی و مکانی فاصله زیادی با یکدیگر دارند، جهان بینی و اندیشه وری آنان همسانیهایی با یکدیگر دارد، بویژه در موضاعاتی همچون ستیز با فرمانروایان، عشق، آزادیخواهی و ...اگر حافظ شوریده سری مضطرت حال و سرگردان است، گوته نیز مردی است که در روزگارش روی به آینده داشت و طبیعت در وجود او صادقانه تر و ناب تر از هر کس دیگری تجلی کرده بود، همان گونه که پوشکین نویسنده ای بی آرام و قرار و نوپردازی سنت شکن بود.جهان بینی حافظ بر پایه عشق استوار است، و حاصل این عشق رهایی از بند خویش است. حافظ بازتاب تمام ناتوانی ها و عظمت انسانیت را در شعر خویش به تماشا می گذارد، از این رو پیام او پیام عشق است. عشق در اندیشه حافظ فشرده ای است از تمام انسانیت.در سروده های پوشکین نیز افزون بر زیبایی و استواری، دردی است که تا ژرفای روح انسان نفوذ می کند و گوته با تکیه بر هوش شاعرانه اش هر آنچه را که دل و جان را از آن خود می کند، بدل به شعر می کرد تا دریافتش را از چیزهای بیرونی بپالاید و تسلایی درونی فراهم آورد.طنز پوشکین، چونان طنز حافظ ژرف، معنی دار و بسیار موجز است. سیلاب شعرها زیر قلم او فشرده می شوند و این خوذ یکی دیگر از رازهای ماندگاری و جاودانگی اوست. او در برابر پیکره آزادی، ستم را قربانی می کند.عدم گرایش حافظ، گوته و پوشکین به رسوایان تاریخ و اعاده حیثیت هنرمندانه آنان از برخی شخصیت ها جایگاه ویژه ای به شعر آنان بخشیده است.

مولانا توجه ویژه ای به مساله زبان داشته است. گفته ها و نظرات وی ضمن آنکه مبتنی بر تجربه ای شخصی در حوزه زبان (شاعری) است، شامل اصول کلی و دریافتهای قابل توجهی است که با برخی تحلیلهای فلاسفه و زبانشناسان و پژوهندگان عرصه دین و عرفان، همانندیهایی دارد. مولانا لفظ را برای القای معنی، همیشه و در همه حال نارسا می داند (لفظ در معنی همیشه نارسان)؛ همچون برخی فلاسفه و متفکران امروز. ضمن آنکه او برای زبان کارکردی دو گانه قایل است: یکی کاشف اندیشه و جان و دیگری پرده پوش اسرار و حقایق درون؛ که این نظر متناقض نما ناشی از تجربه های خود مولاناست. مانند هر عارفی او نیز در جستجوی معنی است و از آنجا که معنی مورد نظر عارف چیزی نیست که در زبان بگنجد، در نهایت به سکوت یا گفتار و بیان تمثیلی و غیرمستقیم (من چو لب گویم لب دریا بود) رو می آورد؛ سکوت و خاموشی را هم گاهی ناشی از پر سخنی می داند (من ز بسیاری گفتارم خمش) و گاهی برای پرهیز از افشای راز (تا که در هر گوش ناید این سخن) و حتی گاهی خاموشی را پرده دری می شمارد (و به ترتیب شاعری خود را توجیه می کند: در خموشی گفت ما اظهر شود) و در مقابل گفتار را پرده پوشی می شمارد (عین اظهار سخن پوشیدن است). ناخرسندی مولانا از زبان و بی اعتمادی نسبت به آن باعث شده است که او در نهایت خواهان رسیدن به مرحله ای باشد که به تعبیر خودش «اندرو بی حرف می روید کلام» و نقطه کمال را در این بداند که سالک، گفتن و شنیدن و حتی بودن را از خود سلب و به «او» نسبت دهد (هم بگو تو، هم تو بشنو هم تو باش).عطف توجه مولانا به عرفان عملی نیز باعث شده هر جا از زبان و کم و کیف آن سخن به میان آمده است، سود و زیان و آثار آن را هم مطرح کند (ای زبان هم آتشی هم خرمنی).

بنا بر تعریف هالیدی و حسن (1976) مفهوم انسجام، مفهومی معنایی است و به روابط معنایی که در متن وجود دارد اشاره می کند. انسجام را در جایی می توان یافت که درک و تفسیر برخی از عناصر گفتمان وابسته و نیازمند به عناصر دیگری در درون آن باشد؛ یعنی یک عنصر، پیش انگاره عنصر دیگر باشد. به این معنا که عنصر دوم را نمی توان بدون عنصر اول کشف و درک کرد. به دیگر سخن، انسجام عبارت است از رابطه میان عنصر اول، یعنی پیش انگارنده و عنصر دوم، یعنی پیش انگاشته. در این مقاله پس از معرفی انسجام و انواع آن، نظریه انسجام واژگانی را در ده داستان کوتاه فارسی بررسی کردیم و با بررسیهای آماری به نتایج شناختی و کاربردی در این زمینه رسیدیم.

پرسش محوری این مقاله بررسی خیام گرایی مهدی اخوان ثالث است. بدین منظور ابتدا ویژگیهای شعر خیامی را بررسی کرده ایم؛ این که منظور ما از شعر خیامی دقیقا چیست و شعر خیامی دوره کلاسیک با دوره مدرن چه تفاوتی دارد. این ویژگیها بر اساس اشعار خیام و مواردی که در تاریخ ادبی به شعر خیامی معروف است، تنظیم شده است. برای هر ویژگی، نمونه اشعاری از شعر خیام یا اخوان آورده ایم. سپس بر اساس این ویژگیها دفترهای سعری اخوات را بررسی و نشان داده ایم که در هر دفتر، اخوان تا چه حد تحت تاثیر خیام بوده و یا در چه مواردی مبتکرانه با موضوع برخورد کرده است. در ضمن بحث، این نکته هم روشن می شود که خیام گرایی اخوان چه تفاوتی با دیگر شاعران رمانتیک دهه سی تا پنجاه دارد.

اقلیم خراسان، به همان سان که موقعیت مهمی در تاریخ و فرهنگ گذشته داشته است، در سیر داستان نویسی نوین نیز با نویسندگانی چون محمود کیانوش، اصغر الهی، غزاله علی زاده، رضا دانشور و از همه بر جسته تر، محمود دولت آبادی، همان موقعیت ممتاز پیشین را برای خود محفوظ نگه داشته است. شاخصترین اصول مشترکی که بنیاد داستانهای این نویسندگان را به یک دیگر پیوند می دهند عبارت اند از: نگرش تاریخی، علاقه مندی به آموزه های مذهبی، استفاده گسترده از امکانات زبان کهن، اعدال گرایی، زندگی بخشی به روزگاران سپری شده و در یک کلام، سنت گرایی در صورت و محتوا. ریشه این محورهای مشترک را بیش از هر چیزی باید در تاثیرات تاریخی و فرهنگی حاکم بر فضای اقلیمی منطقه جستجو کرد که از گذشته های دور تا به امروز، علاوه بر قرار گرفتن در شاهراه فرهنگی، مذهبی، سیاسی و تجاری ایران با شرق دور، پایگاه نخستین سلسله های حکومتی اصیل ایرانی بعد از حمله اعراب نیز بوده است و در کشمکش بسیار طولانی و تمکین به اقوام بیگانه ای چون غزان و ترکمانان و مغولان و تیموریان، و خاستگاه اصلی زبان و ادبیات فارسی و نیز میزبان هشتمین امام شیعیان.

این مقاله به نقد و تفسیر چهار اثر از مادام دولافایت - نویسنده قرن هفده فرانسه - پرداخته است. تجزیه و تحلیل چهار رمان: پرنس دومونپانسیه، کنتس دوتاند، زئید و پرنسس دو کلو نشان می دهد که ساختار آنها کما بیش یکسان است، هر چند نامها و خصوصیات شخصیتهای داستانی این رمانها تغییر می کند. به همین جهت برای تجزیه و تحلیل هر اثر از مدل کنشی استفاده کرده ایم. مدل کنشی زیر شاخه ای از علم نشانه شناسی است که به ما امکان می دهد اعمال شخصیتهای داستانی و همچنین روابط بین آنها را بررسی کنیم. برای تجزیه و تحلیل متون از یک منظر فمینیستی به این آثار خواهیم نگریست. روند کار در هر چهار اثر یکسان است؛ بدین منظور ابتدا هر داستان به واحدهای کوچک روایی (سکانس های متوالی) تقسیم شده و در پایان به این نتیجه رسیده ایم که کلیه این واحدها به طور زنجیره وار به همدیگر پیوسته اند و در انتها به درس اخلاقی مورد نظر نویسنده ختم می شوند.

این مقاله در ابتدا تعریفی از روایت ارایه می دهد و سپس به بررسی یکی از اجزای اساسی روایت، یعنی راوی و نقطه دید او می پردازد. بر این اساس، ابتدا به طبقه بندی قدیمی انواع نقطه دید در ادبیات اشاره می کند و سپس طبقه بندی جدید ارایه شده از سوی ژنت را ذکر می نماید و خصوصیات هر یک از انواع راوی رابر می شمارد. سپس دو داستانی راکه هیچکاک بیان می کند تا به وسیله آن تفاوت ترس را با تعلیق نشان دهد، تحلیل می کند و به این نتیجه می رسد که ترس، نتیجه بهره گیری از زاویه دید سوم شخص و تعلیق، نتیجه بهره گیری از زاویه دید دانای کل است.

رد المطلع، یکی از آرایه های بدیعی است که نیما با تغییر در ماهیت و نام آن به «برگردان»، به زیبایی و ظرافت از آن در ساختمان شعر خود بهره گرفته است. در این مقاله، ضمن بررسی تعریف و کارکرد ردالمطلع در شعر سنتی، وجوه زیبایی، بسامد، و شیوه های گوناگون ظهور برگردان - با توجه به تاریخ سرودن هر شعر - در مجموعه اشعار نیما مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است.توجه به نگاه تازه نیما در شکل آفرینی شعر، افزایش کارکردهای بلاغی شیوه برگردان، و تقویت نمادهای محوری شعر از نتایج این بررسی به شمار می رود.

در اغلب آثار ادبی (منظوم و منثور)، دنیا و زندگی دنیوی یکی از موضوعات مهم را تشکیل می دهد. موضوعاتی نظیر پیروزی و شکست، صداقت و نیرنگ، ذلت و بزرگ منشی، تحول و ایستایی، بندگی و آزادگی، جود و بخل و ... ابعاد مختلف زندگی دنیوی از چشم شاعران است. شاید بتوان گفت که موضع انسان نسبت به دنیا و طرز نگرش وی به زندگی دنیوی، این مفاهیم را در شعر و نثر ادبی پیش کشیده است. از این رو مطرح بودن این قضایا در ادبیات بر کنار از زمان خاصی است و می تواند در همه زمانها مصادیق آن یافته شود. انتخاب شعر زهیر به عنوان شاعر حکمت جاهلی و مقایسه او با شاعرانی که قرنها با او فاصله زمانی دارند – یعنی شاعران معاصر - نشان دهنده این کلیت است.

هر یک از متکلمان و حکیمان و عارفان در مقام تبیین هستی شناسی خود از تمثیلات گوناگون استفاده کرده اند. ذکر این تمثیلات در عرفان به لحاظ ظرافت ادراک و شهود، ظرورت بیشتری دارد. از جمله این عرفا شیخ محمود شبستری است که در منظومه عالی گلشن راز تمثیلات گوناگون بهره بسیار برده است. شمس الدین محمد لاهیجی نیز در کتاب مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز به شرح و تفسیر آن تمثیلات پرداخته است. اهمیت این تمثیلات از نظر تصویر سازی معارف هستی شناسانه بر کسی پوشیده نیست. نیز مهمترین عناصر معارف هستی شناسانه شبستری در گلشن راز ناظر به چهار محور «اعتباری بودن جهان»، «ظهور وحدت در کثرت»، «تکرار ناپذیری تجلیات الهی» و «سریان معرفت و محبت الهی در همه آفرینش» است. این مقاله درصدد ارایه، دسته بندی، مقایسه، نقد و جمع بین تمثیلات گوناگون هستی شناسانه پیرامون چهار محور یاد شده در گلشن راز و مفاتیح الاعجاز است.

سیر تحول و شکل گیری نهضت و شکوفایی ترجمه در عصر عباسی و عواملی که موجب این نهضت علمی در جهان اسلام گردید، در این نوشتار مورد بررسی قرار می گیرد. از جمله این عوامل، توسعه روابط دولت اسلامی با سایر کشورها، امنیت اهل کتاب، وجود امکانات، بهبود وضع اقتصادی، اعزام گروه های علمی به دیگر کشورها و غیره است، ولی مهمتر از همه، انگیزه نیاز بوده که مترجمان را وادار به ترجمه آثار دیگران می نموده است؛ چه نیاز مادی یا معنوی. البته تشویق خلفای عباسی به امر ترجمه نیز موجب رونق بازار ترجمه و پیدا شدن مترجمان مشهور در عصر عباسی گردیده است.

متون، تصحیح و شرح آن تمامی، دارایی ملک ادب است و هر کوششی در این راه، اجری فراوان و در خور سپاس دارد؛ از شرح یک لغت، اصطلاح و یک بیت تا شرح یک اثر. اما وقتی پا به ساخت نوابغ می نهیم دشواری کار دو چندان می شود؛ کسانی چون سعدی و حافظ که بزرگ معلمان ادب فارسی اند و دنیایی از تجربه، دریافت و معرفت را در عبارتی گنجانده اند. در بخش نخست این نوشتار، سخن بر سر معنی ابیاتی است از گلستان سعدی که تاملی دوباره را طلبیده است. ابیاتی چون؛ چوب تر را چنان که ... یا سیب گویی وداع ... که برخی اشارات آن از دیدگان تیز بین شارحان استاد بر کنار مانده است. بخش دوم، بررسی معنای ترکیبی است از شعر حافظ که از تاریخ بیهقی آغاز گشته و تا قرن هشتم معانی رنگارنگ را پذیرفته و به معنی خاص در گوشه ای از این سرزمین با فرهنگ باقی مانده است. سخن از گل افشانی حافظ است که بر طلیعه دو غزل او آرمیده است:بیا تا گل بر افشانیم و می در ساغر ... و می خواه و گل افشان کن از دهر چه ...

با آغاز دوره تیموریان روابط فرهنگی شبه قاره و ایران تقویت شد و در این دوره، هنرمندان و دانشمندان زیادی از ایران و ماورا النهر به هند آمدند. اصولا شبه قاره در دوره گورکانیان به گواهی منابع باقیمانده از آن زمان از آزادگی برخوردار بوده است، و معمولا هر کس امکان می یافته است که هر نوع آرای خویش را عنوان کند. به این خاطر، بسیاری از شعرا و ادبای ممالک دیگر به دلایل مختلف از جمله تنگناهای بسیاری که از جانب دولتهای خویش بر آنها روا می شد به این دیار روی می کردند و در واقع، اساس تمدن و فرهنگ شبه قاره را پایه گذاری می نمودند. دربار گورکانیان، صرف نظر از طبیعت دانش پروری سلاطین و طبیعت هنرپروری و آرامش بخشی، از دیدگاه اقتصادی نیز خیلی غنا داشته و جاذبه های مادیش بسیار زیادتر از ایران بوده است.در مقاله حاضر، بخشی از روابط فرهنگی و ادبی آن در دوره مهمی از تاریخ ایران و هند بررسی می شود؛ دوره ای که حضور بلامنازع زبان و ادب فارسی در واقع پل انتقال فرهنگ (اسلامی - ایرانی) در سرزمین هند بوده و تا آغاز سلطه استعمار انگلیس بر شبه قاره هند از قوت و حیات بسیار چشمگیر بر خوردار بوده است.

در این مقاله به نقد و تحلیل دیدگاه ها و نظریات درباره صنعت تضاد پرداخته شده است. در ابتدا ضمن مقدمه ای کوتاه به طبیعی بودن وجود این صنعت در شعر و سخن اشاره گردیده، آنگاه با مراجعه به پانزده اثر بدیعی و بلاغی، از گذشته تا حال، تعاریف و نظریات نویسندگان آن آثار راجع به صنعت تضاد و سیر تاریخی آن مورد نقد و بررسی قرار گرفته و بهترین دیدگاه ها معرفی شده است. سر انجام به عنوان نتیجه، موارد و نکاتی که باید در پرداختن به آرایه تضاد مد نظر قرار داد، عنوان گردیده است. هدف اصلی از نگارش این مقاله، بیان ضرورت بازنگری و تحقیق و تحلیل همه جانبه صنایع بدیعی است از گذشته تا حال شعر فارسی و نگرشها و کاربردهای ظریف این آرایه ها توسط شاعران.