فصلنامه سیاست
سال:1387 | دوره:38 | شماره:3 |تعداد مقالات:19

علامه شهید سید محمد باقر صدر بر مبنای باور به خداگرایی، توحید و عدل کلی، سه اصل حاکمیت مطلقه خدا بر جهان، سنت های حاکم بر هستی و آزادی و اختیار انسان - به عنوان موجود عاقل - را نتیجه می گیرد که حاصل آنها پذیرش خلافت و جانشینی انسان از سوی خدا در قالبی تکوینی و فطری همراه با تایید و پذیرش شرعی است. بعد سیاسی این خلافت و جانشینی اداره سرنوشت مشترک جمعی با حکومت است که جز رعایت و پاسداری از حقوق، شوون و مصالح عمومی و مصالح دین الهی نمی باشد. این حکومت حق مردم و مسوولیت آنان به عنوان جانشین خدا در زمین است. از این رو نظام مردمی با مردم سالارانه نیز مورد تایید او هست؛ هر چند در اساسا قائل به امامت منصوص (بر اساس عصمت) می باشد. بنابراین او در زمان غیبت امام عصر (عج) باور دارد که حکومت از دو خط خلافت انسان، با مسوولیت تشکیل نهاد حکومتی مشتمل بر قوای مقننه و مجریه و شهادت «مرجع فقیه عام» با مسوولیت نظارت شرع بر حکومت و بیان احکام و داوری (قضاوت) تشکیل می گردد که وی آن را حکومت «جمهوری اسلامی» می نامد.

هدف این مقاله بررسی و ارایه اندیشه ها و تفکرات بانیان و طراحان و تئوریسین های «دموکراسی» و تجربه تلاشگران آن در جوامع به خصوص غربی است. نگارنده با استفاده از نظریات متفاوت و گاهی متضاد در عرصه مشارکت و انتخابات و دموکراسی سعی کرده ضمن خودداری از نفی ارزش دموکراسی علیرغم عدم موفقیت آن در غرب که در اقرارات مطروحه و متن و مباحث مقاله ملاحظه می شود نوعی از دموکراسی شرقی را راه گشای تحقق آن معرفی نماید، که تحت عنوان مردم سالاری دینی مورد توجه خاص دولت و ملت ایران قرار گرفته است. در ادامه این تلاش به جامعه و اجتماع و نظریات مختلف در مورد احزاب و مشارکت و اشکالات مطروحه از زبان غربی ها پرداخته و این امید را مطرح می سازد که جامعه اسلامی ایران با انجام سالی یک انتخابات در جهت کسب تجربیات خود و نیل بسوی کمال در این راستا قرار گرفته است. به خصوص اینکه در عقاید و افکار ایرانیان انگیزه بسیار قوی حاکم است که آنها را به راحتی وادار و ترغیب می کند تا از اغراض و منافع خود به نفع دیگران بگذرند و به نتایج سالم حاصل از دموکراسی چشم بدوزند و خدا را جانشین همه آنها بدانند.

حل و فصل منازعات سیاسی داخلی، موضوعی است که در مقایسه با منازعات بین المللی کمتر مورد بررسی و نظریه پردازی قرار گرفته است. نوشته های موجود نیز، بیشتر به شیوه ها و فنون حل و فصل این منازعات مربوطند. به طور کلی، جای مباحث نظری به ویژه در مورد شرایط و ملزومات حل و فصل این منازعات تا حدود زیادی خالی است. با وجود این، در متون علوم سیاسی، دلالت های ضمنی و آشکار فراوانی درباره این موضوع وجود دارد. در این مقاله، با جستجو در متون علوم سیاسی، مباحث مرتبط با این موضوع، استخراج، طبقه بندی، بررسی و ارزیابی شده اند. همچنین، کوشش شده است تا از طریق بازسازی و مفهوم بندی این مباحث، یک چارچوب نظری درباره شرایط و ملزومات حل و فصل منازعات داخلی ارایه شود. در این چارچوب نظری، «دولت» به عنوان عامل و متغیر اصلی، هم در برانگیختن این منازعات و هم در حل و فصل آنها، شناخته شده است. بر این اساس، استقرار «دولت حل منازعه» و طراحی و پیشبرد «سیاست بازسازی اجتماعی فعال»، شرط لازم برای حل و فصل یا تعدیل منازعات در جوامع «پر آشوب» و «بی ثبات» معرفی شده است.

بنیادگرایی اسلامی که از دهه 80 میلادی به جریان اجتماعی عمده در بسیاری از کشورهای عربی تبدیل شد، تحلیل های نظری بسیار برانگیخته است. در این مقاله سعی می شود از طریق تحلیل گفتمانی فرایند مزبور ارزیابی شود. با وجود نقاط افتراق فراوان که بنیادگرایی اسلامی را در زمینه روش مبارزه سیاسی، سازماندهی و ساختار تشکیلاتی از دیگر جنبش های سیاسی حتی جریانات اصلاح طلب دینی جدا می کند، به زعم این مقاله مهم ترین وجه ممیزه آن از جنبش های پیشین، نقش ممتاز و منحصر به فرد دال اسلام در شکل بخشی و مفصل بندی عناصر گفتمانی آن می باشد. بر اساس مفروضه مقاله اسلام با بنیادگرایی اسلامی پا به عرصه معادلات سیاسی در جوامع عربی ننهاد، بلکه به واسطه جریانات بنیادگرا به دال برتر یا آنچه که ما در اینجا از آن به «نقطه آجیدن» تعبیر نموده ایم، تبدیل شد. در این راستا برای درک تحول گفتمانی صورت گرفته از ناسیونالیسم به بنیاگرایی به تشریح اجزای متشکله دوگفتمان بنیادگرایی و پان عربیسم و مقایسه دال مرکزی و محوری آن دو پرداخته؛ سپس زمینه های سیاسی شدن فزاینده اسلام و تبدیل اسلام به دال برتر و به تبع آن رشد گفتمان بنیادگرایی اسلامی در جوامع معاصر عربی و هزیمت گفتمان ناسیونالیسم عرب بر اساس مقوله قابلیت دسترسی مورد بررسی قرار گیرد.

مفهوم ژئوپولیتک که در زبان فارسی از آن به عنوان سیاست جغرافیایی یاد می شود به عنوان دانشی که از بطن علوم جغرافیایی و سیاست برخاسته، مسیری طولانی داشته است. در این نوشتار تلاش شده است تا از گذشته تاکنون این دانش را در سه مقطع تاریخی مورد مطالعه قرار داده و سپس از دل آن ژئو استراتژی های گوناگون استخراج گردد. این سه دوره را ژئوپولیتیک کلاسیک، نوین و فضایی نامیده ایم. در دوره کلاسیک مفاهیم بنیادین آن همچون مفهوم ژئوپولیتیک و نظریه های جهانی، در دوره نوین تاثیر قدرت یکپارچه شده آمریکایی و ویژگی های نوین آن و در مقطع فضایی شدن ژئوپولیتیک ضمن تعریف جدید به مفاهیمی همچون جامعه شبکه ای، زمان نگاری، قدرت اطلاعاتی، دموکراسی الکترونیک و شهروند جهانی پرداخته ایم. در مجموع به نقش استراتژی در این سه فضا پرداخته و از مجموع این استراتژی ها الگویی در خصوص شرایط ژئوپولیتیک ایران بدست داده می شود. این مطالعه از طریق مطالعه ای هدفمند و روشمند (علمی) تعقیب شده و روش ارایه شده روشی توصیفی تبیینی است. نتیجه این بحث توجه دادن به شرایط جدید بوجود آمده در حوزه جهان است که بیشترین تاثیر را در بازسازی جهانی فعلی، ابزارهای الکترونیک همچون ابر شاهراه های اطلاعاتی و جریان جهانی اطلاعات داشته است.

با این فرض که رفتار و کنش بازیگران اجتماعی و همچنین نوع تصور قدرت در سطح زندگی اجتماعی بر رفتار سیاسی دولت و چگونگی سازماندهی حیات سیاسی تاثیرگذار می باشد در آن صورت می توان پذیرفت که فهم ماهیت و عملکرد دولت در هر جامعه ای به فهم ساختار جامعه ای که دولت تنها بخشی از آن محسوب می گردد ارتباط تنگاتنگی دارد. در مقاله حاضر برآنیم تا با استفاده از یک الگوی نظری معطوف به تحلیل تجربی و با تاکید بر رابطه بازتابی دولت - جامعه تبیین و تصویری واقع گرایانه از منطق این رابطه در ایران دوره قاجار ارایه دهیم. بررسی ماهیت جامعه سنتی و نظم سیاسی پیشامدرن و چرایی و چگونگی تغییر این نظم به نظم سیاسی مدرن در کانون این تحلیل قرار دارد.

با تسامح می توان گفت در جهان امروز، پدیده سیاسی تروریسم به عنوان عامل محرکه تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و...، جایگزین پدیده های سیاسی شناخته شده مثل انقلابات، جنگ ها (جنگ های تمام عیار دو یا چند واحد سیاسی با هویت مشخص در قالب دولت های ملی)، کودتاها، شورش ها و... شده است و زندگی سیاسی در سطوح مختلف آن (گروه های سیاسی زیر ملی، و ملی و بین المللی) را به چالش کشیده است. در این مقاله کوشش می کنیم ضمن اشاره مقدماتی به گسترش این پدیده سیاسی در سراسر جهان، تعریف و انواع آن، به تامل در رهیافت های تحلیلی و تبیین تا به حال ارایه شده در جهت شناخت این پدیده بپردازیم.

با انقلاب اکتبر 1917 و تشکیل حکومت شوروی در روسیه، ملل ماورا قفقاز (گرجی ها، آذری ها، ارامنه) جمهوری های مستقل تشکیل دادند. اما به علت رقابت قدرت های بزرگ در ماورا قفقاز، به رسمیت شناخته نشدن این جمهوری ها در کنفرانس صلح پاریس (1919)، و ستیز و دشمنی میان خود این جمهوری ها، حکومت بالشو یکی روسیه جمهوری های آذربایجان، ارمنستان و گرجستان را یکی پس از دیگری در هم شکست و آنها را دوباره به قلمرو روسیه ضمیمه کرد. ولی اکنون با فروپاشی اتحاد شوروری و توجهی که دول بزرگ غربی به ماورا قفقاز و آسیای مرکزی دارند، چنین انتظار می رود که جمهوری های تازه تاسیس آذربایجان، ارمنستان و گرجستان - با درسی که از سال های 1920-1918 آموخته اند و درکی که از پیوندهای اقتصادی و ژئوپولتیک خود یافته اند - به اختلافات دیرینه پایان دهند و از رقابت روسیه غرب برای حفظ استقلال خود استفاده کنند.

یکی از اهداف اصلی این پژوهش مطالعه روابط متقابل جمهوری اسلامی ایران با کشورهای همجوار و نزدیکش در خاورمیانه و سایر بازیگران دولتی و غیردولتی فعال در محیط پیرامونش می باشد. از زمان وقوع انقلاب تاکنون روابط ایران با ترکیه و پاکستان در چارچوب اکو اغلب دوستانه، با افغانستان در دوران طالبان و با عراق در دوره حکمرانی رژیم بعثی صدام حسین بسیار خصمانه بود. روابط ایران با همسایگان جنوبی خود در حاشیه خلیج فارس به غیر از قطر و تا حدی نیز عمان و کویت در نیمه نخست این دوره زمانی ناآرام و بحران زا توصیف می شود. در فاصله جغرافیایی دورتر، همکاری نزدیک ایران با سوریه و گروه های زیر ملی فعال در لبنان و فلسطین اشغالی (مانند حزب اله، و حماس) با اهمیت استراتژیک تعریف می شود. در حالی که مخالفت آشکار ایران با مواضع و سیاست های اسراییل در قبال مساله فلسطین و با حضور نظامی نیروهای این دولت در جنوب لبنان از یک سو، و تداوم دشمنی نومحافظه کاران امریکایی با ایران به دلیل ماهیت ملی گرایی اسلامی و انتقاد مقامات ایرانی از سیاسیت های گسترش طلبانه واشنگتن از سوی دیگر به درگیری های لفظی و بحران های سیاست خارجی حادی منجر شده است.

در بینش عمومی شهروندان آمریکایی تا قبل از حملات یازده سپتامبر این گونه تعریف شده بود که تروریسم پدیده ای غیرمهم و نادر در این کشور است. ولی حقیقت آن است که از دو قرن پیش بویژه بعد از جنگ جهانی دوم، آمریکا به میزان قابل توجهی حضور گروه های تروریستی داخلی - خارجی و حملات آنها را تجربه کرده است و اگرچه به نسبت کشورهای غربی از قبیل اسپانیا، ایتالیا و انگلیس کمتر از این پدیده آسیب دیده است ولی این یک اشتباه جدی تاریخی خواهد بود که تروریسم را به عنوان یک پدیده جدید بعد از حملات یازه سپتامبر در تاریخ این کشور ملاحظه نماییم. در این پژوهش قصد داریم علاوه بر بررسی پایگاه های اجتماعی و اهداف گروه های تروریستی داخلی و خارجی در آمریکا، تاثیر سیاست های ضد تروریسم آمریکا بر گروه های تروریستی دست راستی را مورد ارزیابی قرار دهیم.

سکانداری خوب انگاره ای است که طرفداران و منتقدان زیاد دارد. این واژه از اواخر دهه 1980 رواج یافت. به هر حال تعریف و توصیف روشنی نه از سکانداری خوب و نه حتی از سکانداری وجود دارد. گرچه درباره خصوصیات آن نیز اتفاق نظر مشاهده نمی شود، می توان هشت خصوصیت را برای سکانداری خوب در نظر گرفت: مشارکت، پاسخ گو بودن، شفافیت، حکومت قانون، حساسیت نسبت به نیازهای مردم، جهت گیری به سوی اجماع، منصفانه و در برگیرنده بودن، موثر و کارا بودن. تحقق این هشت خصوصیت فساد را به حداقل می رساند. اما تحقق سکانداری خوب و الگوی مناسب آن با مشکلاتی روبه رو است.

امام خمینی رهبر انقلاب اسلامی در اشاره به حوادث مهم تاریخ معاصر - یعنی نزدیک شدن علما به صفویان، قیام تنباکو، انقلاب مشروطه، دوره رضاشاه، ملی شدن صنعت نفت، قیام 15 خرداد 1342 و غیره - به نقش فعال و مثبت روحانیون در حفظ استقلال کشور و تلاش آنها برای ورود اسلام به عرصه اجتماعی و سیاسی از یکسو و درس هایی که باید از حوادث گذشته آموخت و به کار بست از سوی دیگر توجه کرده است.

در عصر حاضر قاچاق تبدیل به یک پدیده فراگیر شده و می توان گفت هیچ کشوری در دنیا یافت نمی شود که از این بلیه در امان باشد. اما در میان انواع قاچاق، قاچاق انسان به دلیل سود سرشار آن بسیار مورد نظر باندهای سازمان یافته قرار گرفته است. به ویژه قاچاق زنان و دختران برای استفاده از آنان در اماکن فساد و وادار کردن آنها به روسپیگری و یا استفاده از آنان به عنوان پیشخدمت، گسترش قابل توجهی یافته است. افزایش قاچاق انسان بالاخص زنان و دختران به صورت یک فاجعه جهانی درآمده و دولت با وجود تمام تلاشی که می کنند نتوانسته اند در مهار آن موفقیت چندانی به دست آورند. پرسشی که در اینجا مطرح است آن است که چه عواملی باعث بروز و گسترش این پدیده زیانبار شده و آیا راهکاری دست کم برای کاهش آن وجود دارد؟ آیا این پدیده مختص کشورهای جهان سوم است و یا در کشورهای توسعه یافته هم وجود دارد؟ این مقاله درصدد یافتن پاسخ هایی برای این پرسش ها است.

اهمیت حیاتی انرژی در رشد و شکوفایی اقتصاد ملی و بین المللی باعث شده تا نفت به عنوان یکی از عناصر اصلی سیادت جهانی مورد توجه قدرت های بزرگ قرار گیرد. بخشی عمده از این رقابت های جهانی نفت در منطقه خلیج فارس روی داده است. در آستانه قرن بیست و یکم و حملات یازده سپتامبر، نفت بیش از پیش به یکی از ارکان سیاست خاورمیانه ای آمریکا تبدیل شد؛ به نحوی که دغدغه های مربوط به نفت خلیج فارس به همراه مبارزه با تروریسم، جلوگیری از گسترش سلاح های کشتار جمعی و مناقشه اعراب و اسراییل مجموعه ای بسیار درهم تنیده را ایجاد کرد که در قالب استراتژی امنیت ملی ایالات متحده متجلی گردید. مقاله حاضر درهم تنیدگی نفت خلیج فارس و استراتژی امنیت ملی آمریکا در دوران نومحافظه کاران را بررسی می کند.

بی تردید، روش شناسی فقه سیاسی پیوند تنگاتنگی با «اجتهاد» دارد. از این رو، فهم ویژگی ها و خصایص فقه سیاسی، به لحاظ روش شناسی، مستلزم فهم اجتهاد است. و فهم اجتهاد نیز به نوبه خود، مستلزم فهم پیوندهایی است که اجتهاد با «زبان» و «عمل» پیدا می کند. بر این اساس، می توان با فهم پیوندهای دوگانه مذکور، به ماهیت اجتهاد به عنوان روش شناسی فقه سیاسی راه یافت. مقاله حاضر، درصدد تبیین رابطه زبان و عمل با اجتهاد به منظور راهیابی به ماهیت اجتهاد و خصایص آن و در نهایت تبیین تاثیر آن بر ماهیت و جایگاه فقه سیاسی است. بدین منظور، با تحلیل محتوایی و مفهومی اجتهاد، پیوندهای مذکور را بررسی کرده، ماهیت اجتهاد و تاثیرات روش شناختی آن را در فقه سیاسی توضیح داده، ضمن بررسی تعاریف رایج از فقه سیاسی، تعریفی خاص از آن را با توجه به سرشت اجتهاد در حوزه سیاست ارایه می کند. اهمیت این تحلیل، به زعم نگارنده، از این روست که می تواند با کاوش در زوایای پنهان اجتهاد در حوزه سیاست و زندگی سیاسی، ضرورت تحول و تکامل آن را در جهت کارآمدتر ساختن آن در زندگی سیاسی امروزی مسلمانان مورد تاکید قرار داده، بر ضرورت ارتقا جایگاه معرفت شناختی فقه سیاسی به عنوان یک دانش سیاسی اسلامی تاکید نماید.

فروپاشی «شوروی» و شکل گیری جمهوری های جدید، ارزش و اهمیت جایگاه سرزمینی ایران را در منطقه و جهان، بیش از پیش ارتقا بخشیده است. جمهوری های آسیای مرکزی و حوزه دریای مازندران (و نیز افغانستان) محصور در خشکی هستند. این کشورها برای تامین تقاضاهای متنوع و نیز عرضه نفت و گاز خود و اقتصاد جهانی، برای بازارهای پرجاذبه و همچنین منابع غنی این مناطق، به مسیرهای ارتباطی کوتاه و مطمئن منتهی به آب های آزاد نیازمندند. این عرضه و تقاضای عظیم، تکاپو و رقابتی گسترده را در منطقه شکل داده است. با وجود مزیت های متنوع ایران، کشورهایی در منطقه، با سرمایه گذاری و به تدبیر، در تلاشند تا با در اختیار گرفتن محوریت این چرخه بزرگ، علاوه بر خلق ظرفیت های گسترده درآمدی، اشتغال و توسعه، منزلت منطقه ای و بین المللی خود را نیز ارتقا بخشند. بررسی مقایسه ای ظرایف و ویژگی های موقعیتی ایران و کشورهای روسیه، جمهوری های آسیای مرکزی و قفقاز، ترکیه و پاکستان، برتری های جایگاه کشور و به صورت خاص، مزیت های محور شرق و چابهار برای روان سازی این مبادلات عظیم را تبیین و آشکار خواهد کرد.

هشتم دسامبر 1953 در حالی که هنوز بوی نیستی و نابودی از ویرانه های ناشی از بمباران اتمی هیروشیما وناکازاکی توسط ایالات متحده آمریکا بر می خاست و متفقین جنگ جهانی دوم، آمریکا و شوروی با در پیش گرفتن راه تفرقه و رقابت، جهان را دچار تب گرم جنگ سرد کرده بودند، از بیم بمباران احتمالی خاک آمریکا توسط شوروی و به هدف چرخش نیروی بالقوه عظیم اتمی در راهی صلح آمیز، رییس جمهور آمریکا ژنرال آیزنهاور برنامه «اتم برای صلح» را رسما در مجمع عمومی سازمان ملل متحد، اعلام کرد. این برنامه باعث ایجاد «آژانس بین المللی انرژی اتمی» انعقاد «پیمان منع اشاعه سلاح های هسته ای»، «تصویب» «معاهده منع کامل آزمایشات هسته ای» و بسیاری دیگر از اسناد بین المللی گردید. نتایج عملی پیشنهاد آیزنهاور و این سازوکارهای بین المللی در زندگی بشر، صلح و امنیت بین المللی، عدم اشاعه سلاح های هسته ای، خلع سلاح و در واقع استفاده از اتم در راه صلح در این مقاله بررسی و تحلیل می شود.

این مقاله به بررسی تاریخ پیدایی و اقدامات هواداران جنبش بابیه در ایران دوره قاجاریه می پردازد. نویسنده با بررسی جامعه شناختی شورش های بابیه، کاستی های رویکرد و تحلیل مارکسیستی از این واقعه را نیز به چالش می کشد.