فصلنامه سیاست
سال:1397 | دوره:48 | شماره:3 |تعداد مقالات:18

امام محمد غزالی از بزرگ ترین متفکران جهان اسلام است. ویژگی بارز وی کثرت تألیفات در موضوع های مختلف است. او در بعضی اوقات در موضوع واحد، حرفِ مختلف زده است. چنین می نماید که ابوحامد شخصیت یکپارچه و منسجمی نداشته است و این یکپارچگی و وحدت نداشتن در آثار، قبل از همه بر می گردد به حوزه های متعددی که او در آن زمینه ها قلم فرسایی کرده است. این موضوع را می توان با بررسی رویدادهای زندگی وی و بحرانی توضیح داد که در زمانة او وجود داشت. این پژوهش به دنبال آن است تا با بهره گیری از الگوی روش شناسی توماس اسپریگنز، اندیشه ی سیاسی غزالی را با توجه به شرایط بحرانی ای که بر عصر وی حکمفرما بود بررسی کند. این الگو چهار مرحله دارد: 1. مشاهده ی بی نظمی؛ 2. مرحله ی تشخیص درد؛ 3. بازسازی آرمانی جامعه ی سیاسی؛ 4. ارائه راه حل. هدف در این نوشتار، بررسی ربط عمیق میان اندیشه و آثار غزالی با بحران زمانه ی وی است.

در حالی که کشورهای اروپایی چند دهه ای است برای تحکیم همگرایی و تشکیل واحدی فراملی باعنوان اتحادیه ی اروپا گام برمی دارند و بخشی از حاکمیت و استقلال خود را به این نهاد واگذار کرده اند، در بسیاری از این کشورها جریان های جدایی طلب، خواستار گسست از دولت متبوعشان هستند و روند فزاینده ای به خود گرفته اند. این مقاله در پی تبیین همبستگی میان همگرایی و گرایش های جدایی طلبانه در اروپاست. بررسی های موجود نشان می دهد که به کارگیری سیاست های اتحادیه ی اروپا درباره ی اقلیت ها از جهتی هویت های قومی و محلی را تقویت می کند و به آن ها اجازه خواهد داد تا در تصمیم گیری های مرتبط با سرنوشت خود نمایندگانی داشته باشند؛ بنابراین دریچه ای برای گریز از چارچوب های متصلب دولت های متبوع شان بر روی آن ها می گشاید. از سویی دیگر با تعدیل حاکمیت های ملی کشورهای عضو، مجالی برای نقش پررنگ تر اقلیت ها در سیاست های ملی باز می کند.

فهم پدیده ی تروریسم در عصر جهانی شدن و ارتباط میان آن دو، با توجه به تحولات صورت گرفته در فضای فکری مدرنیته امکان پذیر است. مدرنیته، تنها عامل ظهور گروه های تروریستی نیست؛ بلکه از عوامل اصلی بروز تروریسم مدرن و پسامدرن است. آنچنان که می توان در یک دسته بندی کلی از سه گروه متفاوت تروریست نام برد: تروریست های سنتی، مدرن و پسامدرن. تروریست های مدرن و پسامدرن برآمده از تحولاتی هستند که با موج فزاینده ی مدرنیته و به تبع آن جهانی شدن پا به عرصه گذاشته اند. در تمام تحرکات صورت گرفته از سوی این دو گونه می توان نشانه ها و رگه های جدی از ستیز و دشمنی با جهانی شدن را مشاهده کرد؛ در صورتی که تروریست های سنتی با روشیدیگر فعالیت می کردند. اهداف تروریست های سنتی محدود بود؛ در حالی که تروریست های مدرن و پسامدرن اهداف خود را فراتر از اشخاص سرشناس و ترور مسئولان دولتی انتخاب می کنند. همانند اندیشه ی مدرنیته که هیچ محدودکننده ای را نمی پذیرد، تروریست های مدرن و پسامدرن نیز راهی را برای تفکراتشان راهِ برداشته نشدنی نمی دانند. مکتوب پیش رو می کوشد تا نشان دهد که پدیده ی تروریسم مدرن و پسامدرن برخلاف تروریسم سنتی واکنشی به پیامدهای مدرنیته و جهانی شدن است.

پس از فروپاشی اتحاد شوروی در دهه ی 1990 و رکود اقتصادی چشمگیر حاصل از آن در منطقه ی آسیای مرکزی، در دهه ی نخست سال 2000، منطقه روند رشد سریع اقتصادی و ادغام داخلی و خارجی را تجربه کرد. ادغام در آسیای مرکزی، اتصال بین قزاقستان، قرقیزستان افغانستان و رشد سریع در روابط اقتصادی با برخی از همسایگان بزرگ، به ویژه چین و روسیه بود. این فرایندِ ادغام آسیای مرکزی بخشی از روند بزرگ تر ادغام فضای اقتصادی اوراسیا بوده است. در این معنا، یکپارچگی اقتصادی آسیای مرکزی یک واقعیت است؛ اما در این فرایند این شکاف های جدی وجود دارد: رویه ی عملی بسته ی برخی از کشورهای منطقه به تجارت درون منطقه ای به ویژه توسط ترکمنستان و ازبکستان، بسته شدن مرزها، همکاری نداشتن در زمینه های انرژی و آب، حکومت ها و سازمان های منطقه ای ضعیف. همکاری های منطقه ای مؤثر در میان کشورهای آسیای مرکزی، رؤیایی دور باقی مانده است؛ ولی چهار تحول اخیر به شدت از روند همکاری های منطقه ای در آسیای مرکزی حکایت دارد: 1. نیت آشکار چین برای استفاده از سازمان همکاری شانگهای به عنوان ابزاری مؤثر برای حمایت از همکاری های اقتصادی منطقه ای؛ 2. روند جامعه ی اقتصادی اوراسیا به رهبری روسیه و پیشرفت آن در ایجاد یک اتحاد گمرکی؛ 3. تلاش اروپا و آمریکا برای حمایت از روند ادغام منطقه ای افغانستان؛ 4. تلاش های مداوم، با حمایت چین برای تقویت برنامه ی همکاری اقتصادی منطقه ای آسیای مرکزی.

گفتمان مجموعه ای از احکام و گزاره هاست که شرایط را برای عاملان اجتماعی معنادار می کند. در رویکردهای گفتمانی، برخی از مفاهیم و موضوع ها کنارگذاشته می شوند؛ زیرا نظام گفتمانی بنا به ماهیتی که دارد برخی از موضوع ها و مفاهیم را برجسته می کند و برخی دیگر را به کنار می نهد. در نظام گفتمانی برخی از دانش ها بر اساس مطلوب های نظام قدرت برجسته می شوند؛ زیرا آن دانش ها بنا به ماهیتی که دارند به آن نظام سیاسی مشروعیت می بخشند. در دوره ی صفویه که نقطه ی عطفی در تاریخ تشیع محسوب می شود، دانش فقه به نهاد قدرت مشروعیت می بخشید؛ زیرا در این دوره بسیاری از کردارهای پادشاهان بر مبنای تعالیم و آموزه های تشیع شکل گرفته بود. در این زمان بسیاری از علما از سایر شهرهای اسلامی به ایران می آمدند و تحت تأثیر فضای مساعدی که پادشاهان صفوی ایجاد کرده بودند، آموزه های شیعی را ترویج می کردند. ماهیت روابط علما و پادشاهان صفوی از آ نجا اهمیت دارد که بسیاری از علمای شیعی در مشروعیت بخشی و تحکیم موقعیت حاکمان صفوی نقش ارزنده ای را ایفا کرده اند؛ اما برخی از این علما در قالب همان ساختار دانشی که به پادشاهان مشروعیت می داد، از نزدیک شدن به پادشاهان صفوی خودداری می کردند و با رویکردی انتقادی، بسیاری از رفتارهای آنان را تأیید نمی کردند. پرسش این پژوهش آن است که عالمان دینی در دوره ی صفویه در ارتباط با پادشاهان به تولید چه دانشی اقدام کردند؟ این نوشتار برآن است تا با تکیه بر روش گفتمان دانش قدرت میشل فوکو، نوع رویکردهای موافق و مخالف علما در نهاد تولید دانش فقه را نسبت به ساختار قدرت صفوی بررسی و کنکاش کند.

رهبران سیاسی اطلاعات مربوط به موقعیت را بر اساس ادراکات یا به بیان دقیق تر باورهای خود پردازش می کنند و به برداشتی از موقعیت می رسند. با وجود اینکه باورها اغلب در مقابل تغییر مقاومت می کنند، تحول در آن ها منتفی نیست و ممکن است به علت های گوناگونی از جمله وقوع رخدادی خارجی دچار تغییر شوند. در این مقاله چنین تغییری را در باورها بررسی خواهیم کرد. به دلیل اهمیت نقش رئیس جمهور آمریکا در سیاست خارجی این کشور، بر تغییر احتمالی باورهای باراک اوباما رئیس جمهورآمریکا پس از انتخابات ریاست جمهوری یازدهم در ایران متمرکز خواهیم شد. فرضیه ای که در چارچوب نظریه ی رمزگان عملیاتی و با روش وی آی سی اس مورد آزمون قرار می گیرد، این است که تغییر در باورهای اوباما جزئی و محدود، ولی در جهت جلب همکاری بیشتر بوده است. یافته های ما جدا از دلایل و زمینه های تغییر، این فرضیه را تأیید می کند.

صلح و هم زیستی مسالمت آمیز انسان ها و ملت ها با یکدیگر، هم در درون مرزها و هم در عرصه ی نظام بین الملل از ضرورت های ارکان پایدار تمدن بشری و منطبق بر فطرت و طبیعت بشر در طول تاریخ بوده است. اسلام، آیات متعدد قرآن کریم، اندیشمندان و فقهای جهان اسلام نیز بر اصالت صلح در روابط جوامع و ملت ها تأکید و توجه جدی دارند. با توجه به تأثیر مستقیم اصول شریعت اسلام در شکل گیری نظام جمهوری اسلامی ایران و تدوین قانون اساسی و اصول سیاست خارجی، همان گونه که ملاحظه می شود، در طول بیش از سه دهه حیات جمهوری اسلامی، روابط ما با سایر ملت های دنیا تا حدودی رفتاری صلح آمیز و مبتنی بر احترام متقابل بوده و به اصالت صلح در اسلام و به تبع آن در سیاست خارجی، به عنوان اصلی مسلم و بدیهی توجه جدی شده است. دولت مردان در ایران همواره دو رویکرد متفاوت نسبت به اصل صلح در این مدت به جامعه ی جهانی عرضه کرده اند که یکی پذیرفته شده و دیگری نادیده انگاشته شده است.

به سبب اهمیت مباحث حقوق بشر جهانی، سازوکارهای بین المللی ایجادشده در این زمینه اهمیت خاصی دارند. از سازوکارهایی که سازمان ملل متحد ایجاد کرده است، می توان به کمیسیون حقوق بشر و در پی آن شورای حقوق بشر اشاره داشت. وظیفه ی این ارکان توسعه، ترویج، حمایت و نظارت بر وضعیت حقوق بشر در کشورهای مختلف از جمله جمهوری اسلامی ایران بوده است. بررسی وضعیت حقوق بشر در جمهوری اسلامی ایران از زمان تأسیس کمیسیون آغاز شده و در شورای حقوق بشر ادامه پیدا کرده است. نکته ای که شایان توجه است ضرورت توجه به شباهت ها و تفاوت ها در عملکرد کمیسیون و شورای حقوق بشر یا به بیان دیگر مقایسه ی عملکرد این دو نهاد است. این موضوع پرسش اصلی پژوهش حاضر را تشکیل می دهد. فرضیه ی این پژوهش این است که با وجود تغییرات سازمانی در شورای حقوق بشر از لحاظ عملکرد و انتقادهای واردشده به جمهوری اسلامی ایران تفاوت محسوسی در روند کاری شورای حقوق بشر نسبت به کمیسیون حقوق بشر ایجاد نشده است. همچنین جو سیاسی حاکم بر کمیسیون حقوق بشر در روند کاری شورای حقوق بشر نیز محسوس است. بدین ترتیب با وجود تلاش های جمهوری اسلامی ایران برای ایجاد کانال های ارتباطی با شورای حقوق بشر، شاهد هستیم که تفاوت شایان توجهی در ارتباط ایران و شورای حقوق بشر، نسبت به ارتباط ایران و کمیسیون حقوق بشر رخ نداده است. روش تحقیق در این پژوهش توصیفی تحلیلی و شیوه ی گردآوری اطلاعات به صورت کتابخانه ای است.

در این مقاله با استفاده از روش توصیفیاسنادی، تلاش شده است ضمن بررسی مؤلفه های سلاح های کشتارجمعی، تعریفی جامع از سلاح های کشتار جمعی ارائه شود. در ادامه برخی ابعاد سلاح های کشتار جمعیمطابق با معیار ارائه شده، بر اساس آراء دین شناختی مقام معظم رهبری امام خامنه ای (مدظله العالی) بررسی شده است. بر اساس یافته های پژوهش منظور از سلاح های کشتارجمعی سلاح هایی است که به صورت مستقیم یا غیرمستقیم از راه تخریب محیط زیست یا تخریب سازه های ساخت بشر به انسانها آسیب می رساند و این آسیب رساندن برگشت ناپذیر است یعنی امکان ترمیم و بهبود به وضع اولیه را ندارد یا به کشتار گروهیِ انسانها منجر می شود و نمی توان در کاربرد این سلاح ها و آسیب رسانی آن ها میان نظامیان و غیرنظامیان تفکیکی داشت؛ به گونه ای که هرگاه از این سلاح ها استفاده می شود در کنار نظامیان، شمار بسیاری از غیرنظامیان هم کشته می شوند یا آسیب می بینند. همچنین بررسی بیانات مقام معظم رهبری امام خامنه ای (مدظله العالی) نشان می دهد که از نظر ایشان استفاده از سلاح های کشتارجمعی نه تنها به کشتار و تخریب گسترده منجر می شود؛ بلکه میان آحاد ملت، نظامی و غیرنظامی، کوچک و بزرگ، زن و مرد و کهنسال و خردسال تمایزی قائل نمی شود و آثار ضدبشری آن مرزهای سیاسی و جغرافیایی را در می نوردد؛ حتی به نسل های بعدی نیز خسارت های جبران ناپذیر وارد می سازد؛ بنابراین هرگونه استفاده و حتی تهدید به استفاده از این سلاح، نقض جدی مسلم ترین قواعد بشردوستانه و مصداق بارز جنایت جنگی به شمار می آید و به لحاظ شرعی حرام است.

بحران ها به عنوان متغیرهای دائمی سیاست بین الملل هنگامی که به وقوع می پیوندند از سوی بازیگران مؤثر نظام بین الملل برای مدیریت و کنترل آن ها اقداماتی صورت می گیرد. شورای امنیت به عنوان مسئول اصلی حفظ صلح و امنیت بین الملل یکی از این بازیگران است. با توجه به اقدامات این نهاد در بحران های متعدد این پرسش مطرح است که ایفای نقش آن در بحران ها متأثر از چه عواملی است؟ در پاسخ، این فرضیه مطرح می شود که ایفای نقش شورای امنیت در مدیریت بحران ها متأثر از ماهیت بحران، گستردگی بحران و سیاست قدرت های بزرگ است. یافته های پژوهش هم نشان می دهد که عواملی همچون گستردگی بحران، تنوع مسائل در آن و حضور بازیگر مداخله گر مؤثر در موضع گیری ها و اقدامات این نهاد، تأثیرگذار است.

در روزگار ما شاید بیش از هر مقطع تاریخی دیگری مسئله ی اقلیت ها ذهن اندیشمندان و دست اندرکاران سیاست را درگیر کرده است. اینکه اقلیت ها چه نقش و جایگاهی در پیشبرد پروژه ی دموکراسی دارند؟ پرسش اصلی این مقاله است. در این مقاله ضمن ارائه ی تعریف جدیدی از مفهوم اقلیت که الهام گرفته از فلسفه ی سیاسی دلوز و گوتاری است تلاش می کنیم تا ابعاد گوناگون «موقعیت ویژه ی» اقلیت ها در جوامع دموکراتیک امروزی را بررسی کنیم. بر مبنای چشم اندازی که در برابر ما گشوده خواهد شد، سیاست بدیلی را برای دفاع از حقوق اقلیت ها پیشنهاد خواهیم کرد که نه تنها جایگزینی کارآمد برای جنبش ها و جریان های اجتماعی سیاسی ملهم از «سیاست هویتی» باشد؛ بلکه مسیر شالوده شکنی از دوگانه ی اکثریت اقلیت را هموار کند. در نهایت نشان خواهیم داد که چگونه با کنارگذاشتن انگاره های پیشین در رابطه با هویت اکثریت و هویت اقلیت تصویر بی سابقه ای از دموکراسی جلوه گر می شود که اصل «اقلیت شدن» در بَطن جریان انقلابی آن قرار دارد.

دومین مرحلة لیبرالیزه سازی اقتصاد، جامعه و نهادهای سیاسی ترکیه در سال های 2002 تا 2014 شکل گرفته است. در سال های 2014 تا 2018 نشانه هایی از پوپولیسم و سیاست های اقتصاد کنترلی پدیدار شده است. علت چنین فرایندی را باید در تحول نقش اردوغان و بهره گیری از حزب عدالت و توسعه در ساختار قدرت ترکیه دانست. در سال های 2002 تا 2014 حزب عدالت و توسعه توانست روند لیبرالیزه سازی اقتصاد و جامعه را به موازات یکدیگر پیگیری و سازماندهی کند. مهم ترین نشانة نوسازی ترکیه در دوران حزب عدالت و توسعه را باید پیوند موضوع های اجتماعی، ساختاری و اقتصادی در فرایند لیبرالیزه سازی قدرت و کنش اقتصادی دانست. در سال های 2014 تا 2018 حزب عدالت و توسعه همانند سلطان سلیم سوم و سلطان محمود دوم از پادشاهان امپراتوری عثمانی، درصدد برآمد تا ساختار دولت را متمرکز و یکپارچه سازد. کودتای ناموفق علیه اردوغان به یکپارچه سازی پوپولیستی جامعة ترکیه منجر شد که شکل بندی های اقتصاد و سیاست جامعه را با تغییراتی نسبت به اولین دهة قرن 21 همراه ساخته است. پرسش اصلی مقاله این است که «زمینه-ها و نشانه های لیبرالیزه شدن اقتصاد، سیاست و نظام اجتماعی ترکیه در سال های 2014 تا 2018 کدام بوده است؟ » فرضیة مقاله به این موضوع اشاره دارد که «موج دوم لیبرالیزه شدن اقتصاد ترکیه به توازن بین درآمد ملی، رشد اقتصادی، میزان سرمایه گذاری، تراز بازرگانی براساس مقیاس واردات و صادرات با تولید ناخالص داخلی» منجر شده است. با الهام از «رهیافت اقتدارگرایی بوروکراتیک ساخت دولت» می توان در این دوران، زمینه برای سازماندهی نهادهای اجتماعی و اقتدار بوروکراتیک در مقیاس گسترده تری نسبت به گذشته فراهم شده است.

اهمیت بررسی افکار شریعتی در این است که ضرورت بررسی مضمون فکری او و چگونگی تأثیرگذاریش بر نسل جوان جامعه را هرچه بیشتر بر ما آشکار می سازد. ضرورت بررسی و تبیین ابعاد مختلف اندیشه ی سیاسی شریعتی در راستای هرگونه پژوهش پیرامون تحولات سیاسی و اجتماعی ایران معاصر به ویژه دهه ی منتهی به پیروزی انقلاب اسلامی آشکار می شود. برای تحدید موضوع، در نوشتار حاضر وجهه ی دین اندیشی شریعتی را با تکیه بر حادثه ی عاشورا با استفاده از روش توصیفی تحلیلی بررسی می کنیم. در این زمینه، پرسش اصلی پژوهش این است که خوانش شریعتی از اسلام سیاسی، به ویژه واقعه ی عاشورا دارای چه ویژگی هایی بوده است؟ در پاسخ به این پرسش مدعای پژوهش عبارت است از اینکه با توجه به ویژگی نواندیشانه ای که در تفکر دینی شریعتی وجود داشت، می توان خوانش وی از تاریخ اسلام را خوانشی نوآیین خواند که امروزه با عنوان «اسلام سیاسی» شناخته می شود. بر این اساس، این نوشتار در سه محور اصلی بررسی و ارائه خواهد شد: 1. مفهوم شناسی «اسلام سیاسی» و شاخصه های آن در اندیشه ی سیاسی شریعتی؛ 2. خوانش جدید از تاریخ اسلام به مثابه ی «اسلام سیاسی» در مجموعه ی افکار شریعتی؛ 3. تجلی عاشورا به مثابه ی نماد «اسلام سیاسی» در اندیشه ی شریعتی.

ژئوپلیتیک به عنوان تحلیل علمی عوامل جغرافیایی حاکم بر روابط بین الملل و هدایت کننده ی تعاملات سیاسی، رهیافتی است قدرت محور و برآمده از سنت واقع گرایی در روابط بین الملل. ژئوپلیتیک به دنبال بررسی این موضوع است که چگونه جغرافیا و متغیرهای آن از جمله سرزمین، جمعیت، موقعیت راهبردی، منابع و. . . هم به عنوان عامل تأثیرگذار بر رفتار کشورها و هم به عنوان صحنه ی عملیات راهبردی، بر روابط بین دولت ها و تلاش برای کسب قدرت و برتری بر دیگران مؤثرند و می توانند یاری بخش یا محدودکننده ی بازیگران برای دستیابی به اهدافشان باشند. بدین لحاظ، پژوهش حاضر با شیوه ی توصیفی تحلیلی سعی در کالبدشکافی نظری در مطالعات ژئوپلیتیک از منظر مکتب ژئوپلیتیک آمریکایی و درک واقعی از مفاهیم آن با تأکید بر تعامل میان زمینه های جغرافیایی و نیروهای ژرف و بنیادین قدرت، اقتصاد و فرهنگ مطرح در شبکه ی ژئوپلیتیک منطقه ای در ساخت نوین بین المللی دارد. هدف آن نیز نشان دادن کاربست نظریه های مکتب ژئوپلیتیک آمریکایی در شکل گیری شبکه ی ژئوپلیتیک منطقه ای ساخت نوین نظام بین الملل است.