فصلنامه سیاست
سال:1393 | دوره:44 | شماره:1 |تعداد مقالات:11

یکی از پرسش های دیرینه و پایدار در حوزه اندیشه سیاسی، پرسش نسبت اخلاق و سیاست است. نتیجه تامل درباره چنین نسبتی به شکل گیری نگرش های متفاوتی انجامیده است. برخی می پندارند که کاربرد قدرت سیاسی با رعایت اصول و موازین اخلاقی سازگاری ندارد و درنتیجه هیچ آرمانی حتی عدالت، بدون اعمال قدرت محقق نخواهد شد. در مقابل گروهی بر این عقیده اند که اصول اخلاقی به خودی خود آن قدر ارجمند است که باید به صورت دائم تمایلات گسیخته قدرت سیاسی را مهار کند، وگرنه سیاست هیچ ارزشی ندارد. مقاله حاضر تلاش خواهد کرد که پرسش این نسبت را در اندیشه و عمل امام سجاد (ع) تجزیه و تحلیل کند و پاسخی درخور عرضه دارد.

امروزه فقه اسلامی با این پرسش اساسی روبه رو است که آیا ظرفیت پاسخگویی به مسائل سیاسی و اجتماعی روز را دارد تا قادر به پشتیبانی فقهی حکومت اسلامی باشد؟ در پاسخ به این پرسش دیدگاه های متفاوتی وجود دارد. برخی با رویکرد برون دینی پاسخ منفی به این پرسش داده اند. اما برداشت رایج فقیهان آن است که فقه اسلامی موجود قادر به پاسخگویی به همه مسائل است. در کنار برداشت رایج، دیدگاه دیگری وجود دارد که معتقد است فقه سیاسی با حفظ جوهره سنتی آن نیاز به تحول و پویایی دارد. در این رساله سعی شده است با تاکید بر مفروضات نگرش امام خمینی با فقه جواهری، به رهیافتی فقهی برای پویایی فقه سیاسی نایل گردد. این رهیافت مبتنی بر بسط مفهومی «مکلف» به عنوان موضوع فقه است. مفهوم مکلف که موضوع فقه اسلامی است، به فرد اختصاص ندارد، بلکه جامعه و دولت طرف خطاب تکالیف الهی قرار می گیرند. می توان در فقه اسلامی از احکام تکلیفی دولت و جامعه سخن گفت. بنابراین، «دولت مکلف» مفهومی کاملا فقهی است و ذیل این عنوان می توان مسائل گسترده سیاسی و اجتماعی امروز را بررسی کرد؛ بی انکه مجبور به طرح مباحث فقه سیاسی ذیل احکام فردی باشیم.

مقاله حاضر با توجه به سه رهیافت فلسفی، تاریخی، و فلسفی- تاریخی، ضمن توجه اساسی به روش شناسی لاک، سعی دارد با پیوند میان فلسفه سیاسی لاک و تاریخ زمان وی، نشان دهد که چرا و چگونه فهم منطق درونی دو رساله حکومت و لیبرالیسم لاک که اغلب از طریق دو رهیافت نخست موضوع پژوهش قرار گرفته، ناممکن و بلکه بدون دلالت های کاربردی لازم برای بازخوانی و بازسازی اندیشه سیاسی مختار است. زیرا در یکی تجارب تاریخی لاک در مستعمرات امریکایی، و در دیگری اصول اساسی اندیشه سیاسی و فهم لیبرالیسم وی نادیده گرفته شده است. به بیان دیگر، این رویکرد ضمن تبیین تعارض های اندیشه سیاسی و نشان دادن چهره ژانوسی لاک، درصدد است تا ضمن توجه به غایت اندیشه سیاسی لاک در بنای لیبرالیسم داخلی و ناسیونالیسم استعماری، نشان دهد که هم نظریه تساهل و اندیشه آزادی خواهی لاک که طرف داران رویکرد اول، آن ها را موثر در شکل گیری دو رساله تلقی می کنند و هم تجارب استعماری لاک که طرف داران رویکرد دوم، آن ها را موثر در شکل گیری دو رساله می پندارند، هر دو با هم در شکل گیری اندیشه سیاسی لاک قابل توجیه، تفسیر و داوری اند.

با ورود تمدن جدید غرب به ایران در دهه های اخیر فرهیختگان ایرانی رویکردهای متفاوتی نسبت به آن داشته اند. از جمله متفکران بزرگ معاصر که در خصوص تجدد موضع گیری نموده و اندیشه او مبنای انقلاب اسلامی قرار گرفته، امام خمینی (ره) است. به نظر می رسد امام خمینی تجدد را شامل ماده (ظواهر) و محتوا دانسته، اسلام و علما را مخالف ظواهر تجدد نمی داند. اما در برابر محتوای فرهنگ غرب ایستادگی کرده، پذیرش آن را باعث غرب زدگی و انحطاط جامعه ایرانی می داند. در این مقاله تلاش شده است با روش اسنادی و تحلیل محتوا، نگاه امام خمینی به تجدد از زوایای مختلف بررسی شود.

خیزش های بزرگ مردمی در بخش گسترده ای از جهان عرب، با نام بیداری اسلامی، که به تغییر حاکمیت در کشورهایی همچون تونس، مصر و لیبی در شمال افریقا و یمن در جنوب غرب آسیا انجامید، برآیندی از مشکلات گوناگون سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی نهفته در درون این جوامع بود که پس از شعله ورشدن جرقه این نهضت های مردمی، به سرعت به بدنه حاکمیت سرایت کرد و در اندک زمانی به فروپاشی این حکومت های پادشاهی گونه منجر شد. در خصوص بروز این جنبش های عظیم مردمی در شمال افریقا دلایل متعددی ذکر شده، ولی کمتر به تمامی عوامل و دلایل شکل دهنده نهضت های یادشده پرداخته شده است. در این مقاله، با بهره گیری از روش تحلیل و توصیف، تلاش شده است عوامل اصلی کنشگر و تاثیرگذار بر فرآیند تحولات موسوم به بیداری اسلامی (بهار عربی) بررسی گردد. در پایان نیز دورنمایی از آینده این خیزش های گسترده مردمی ترسیم شده است.

اشغال و تقسیم ایران از سوی روسیه و انگلستان و فشارهای هم زمان متحدین برای ورود به جنگ جهانی اول، چالشی بزرگ برای تصمیم گیری کارگزاران ایرانی در خصوص تامین حداقل منافع ملی محسوب می شد. با وجود اشغال، قحطی، چند دستگی در تصمیم گیری کشور و فشارهای بین المللی، چه عواملی در حفظ تمامیت ارضی ایران پس از پایان جنگ کارساز بوده است؟ اهمیت ساختار بین المللی و نقش آفرینی کارگزاران ایران، کدام یک بیشترین تاثیر را در حفظ کشور از فروپاشی داشته است. پرسش اصلی پژوهش این است که چه عاملی به حفظ تمامیت ارضی ایران کمک کرده و از فروپاشی آن جلوگیری نموده است. فرضیه تحقیق این بوده که نقش برجسته کارگزاران و عملکرد نخبگان سیاسی در دیپلماسی، موجب حفظ منافع ملی ایران شده است. به این ترتیب، مقاله پیش رو به بررسی اهمیت سیاست گذاران داخلی در حفظ تمامیت ارضی کشور با اتخاذ اصل بی طرفی می پردازد.

بی شک انقلاب مشروطه یکی از تاثیرگذارترین و پیچیده ترین رویدادهای تاریخ معاصر ایران است. صرف نظر از این تاثیرات، همواره پرسش های فراوانی پیرامون زمینه های پیدایش و موفقیت آن (دست کم در پیروزی انقلاب) مطرح بوده است. این پژوهش بر آن است تا از زاویه ای جدید به انقلاب مشروطه نگریسته، به بررسی مدل جانسون و میزان انطباق آن بر این انقلاب بپردازد. بر اساس این مدل، نخست منابع ایجاد تغییر در دو بعد ارزشی و محیطی در جامعه قاجار و نقش آن ها در ایجاد نظام نامتعادل اجتماعی بررسی می گردد و سپس به عملکرد نخبگان و نقش عوامل شتاب زا در روند این انقلاب پرداخته می شود. همچنین، تلاش خواهد شد جنبه های مثبت و منفی این انطباق در نظر گرفته شود و در کنار استفاده از مدل یادشده در بررسی انقلاب مشروطه، به کاستی ها و محدودیت های این کار نیز اشاره گردد. به نظر می رسد که این مدل بر روی انقلاب مشروطه به طور کامل قابلیت پیاده سازی ندارد و دارای کاستی هایی است، در نتیجه، در بخش هایی از آن نیاز به جرح و تعدیل احساس می شود تا بتواند از تعمیم پذیری مناسبی برای تبیین این پدیده تاریخی برخوردار گردد.

بررسی و ارزیابی رشته روابط بین الملل همواره نگاه اندیشمندان و پژوهشگران این رشته را در سراسر جهان به خود جلب کرده است. از ابعاد مهم این ارزیابی، تولید دانش بومی روابط بین الملل است که افزون بر اندیشمندان این حوزه، توجه سیاست گذاران را هم به خود معطوف داشته است. در ایران نیز در سال های اخیر لزوم توجه به دانش بومی روابط بین الملل احساس شده است. هدف این مقاله، بررسی وضعیت پژوهش در رشته روابط بین الملل در ایران است و البته چارچوب داده های آن، محدودتر از کل تولیدات و محدود به آثار منتشرشده در مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران در فاصله زمانی سال های 1349 تا 1390 ش است. پژوهش حاضر با بررسی مقاله های منتشرشده در مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، در پی یافتن تصویری کلی از وضعیت مقاله های منتشرشده در دو بخش خصوصیات دانش پژوهی و ویژگی های پژوهشگران است. یافته های این مقاله نشان می دهد که حوزه ویژه ای از دانش و دسته خاصی از پژوهشگران در آثار منتشرشده در مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران سهم بیشتری دارند.

یکی از مفاهیم مطرح در ادبیات روابط بین الملل، نظام بین الملل اقتدارگریز است که به طور مشخص کنث والتز در تئوری «واقع گرای ساختاری» آن را مطرح کرده است. نظام بین الملل اقتدارگریز که مرکب از ساختار و واحدهای در حال تعامل است، نوع رفتار بازیگران را مشخص می کند. والتز این نظام را باثبات دانسته، تنها راه تغییر آن را تغییر اصل نظم دهنده و تغییر در توزیع توانمندی واحدهای نظام می داند. نویسنده اعتقاد دارد که نظام بین الملل برخلاف دیدگاه والتز، در اثر تغییرات صورت گرفته در درون واحدها و نیز قاعده مند شدن فعالیت ها در درون جامعه بین الملل دگرگونی یافته و به نظام بین الملل قاعده مند تبدیل شده است.

به دلیل رویکرد هسته ای عراق و تهدید رژیم صهیونیستی، این رژیم در سال 1361 ش تاسیسات اتمی عراق را نابود کرد. در دهه 1370 رژیم صهیونیستی و طرف دارانش از امریکا خواستند کار عراق را یکسره و تهدید حمله عراق به سرزمین های اشغالی را برطرف کند. در سال 1383 ش با اشغال عراق، رژیم صهیونیستی کوشید از نزدیک فعالیت های هسته ای ایران را تحت نظر بگیرد و به سوریه و ترکیه نزدیک تر شود تا با استفاده از اهرم کردها این کشورها را تحت فشار بگذارد. برخلاف این پیامدهای مثبت، قدرت یابی شیعیان، افزایش نفوذ ایران، بهبود روابط عراق و سوریه و مستحکم شدن محور مقاومت، پیامدهای منفی حمله امریکا به عراق برای رژیم صهیونیستی بوده است. این مقاله با روش توصیفی- تحلیلی درصدد بررسی پیامدهای سیاسی و امنیتی اشغال عراق برای رژیم صهیونیستی با این فرض که حمله امریکا برای رژیم صهیونیستی در کوتاه مدت دارای پیامد مثبت و در بلندمدت منفی است.

مقاله حاضر در وهله نخست در پی توصیف شکلی از تجربه توسعه است که ویژگی آن نقش محوری دولتی با ظرفیت نهادی بالا در جهت دهی کشور به سوی توسعه است. در این میان تمرکز اصلی بر تجربه موفقی از توسعه است که به اتکای دولت های توسعه گرا پس از جنگ جهانی دوم در آسیای جنوب شرقی شکل گرفت. اما بحران اقتصادی سال 1997 م باعث شکل گیری تردیدهای جدی درباره این موفقیت شد؛ به گونه ای که برخی از مرگ دولت های توسعه گرا سخن گفتند.این بحران در خصوص پدیده جهانی شدن و دگرگونی های ساختاری حاصل از آن تحلیل شده است. بر اساس تحلیلی از ماهیت جهانی شدن، نویسنده این مقاله بر این باور است که نه تنها امکان ظهور دولت توسعه گرا از میان نرفته، بلکه زمینه های جدیدی برای نقش آفرینی دولت ها در توسعه فراهم آمده است؛ ولی طبیعی است که نسل سوم دولت های توسعه گرا باید تغییراتی اساسی در ویژگی ها و سیاست های خود ایجاد کند.