تحقیقات جنگل و صنوبر ایران
سال:1397 | دوره:26 | شماره:3 (پیاپی 73) |تعداد مقالات:12

همزیستی اکتومیکوریزی نقش کلیدی در استقرار و عملکرد درختان در بوم سازگان های جنگلی ایفا می کند. با وجود اهمیت فراوان قارچ های اکتومیکوریز در سلامت درختان میزبان، اطلاعات کمی در مورد نحوه پراکنش و فراوانی این قارچ های همزیست در جنگل های ایران موجود است. این در حالی است که شناسایی این قارچ ها، گام نخست مطالعات مرتبط با این همزیستی محسوب می شود و برای بهره برداری از حداکثر پتانسیل آن در مدیریت جنگل، امری ضروری است. در این پژوهش، شناسایی قارچ های اکتومیکوریز همراه با درختان بلندمازو (Quercus castaneifolia C. A. Mey)، اوری (Q. macranthera Fisch. & C. A. Mey. ex Hohen) و بلوط سفید (Q. petraea L) در شش رویشگاه از جنگل های هیرکانی انجام شد. ابتدا نوک ریشه های اکتومیکوریزایی پایه هایی از هر گونه جمع آوری شد. شناسایی مولکولی قارچ همزیست آن ها از طریق تکثیر نواحی ITS گونه های قارچی و تعیین توالی این نواحی و تجزیه و تحلیل های فیلوژنتیکی آن ها با توالی های موجود در پایگاه داده ها توسط روش بیزین (Bayesian) انجام شد. دویست و هفت سیستم ریشه ای از رویشگاه های مورد مطالعه جمع آوری شد و 49 تاکسون از قارچ های اکتومیکوریز بر اساس الگوریتم بلاست (Blast) در میان آن ها شناسایی شد. در مجموع، این قارچ ها به 13 جنس مختلف شاملAmanita، Boletus، Cortinarius، Hebeloma، Hydnum، Hygrophorus، Inocybe، Laccaria، Lactarius، Lycoperdon، Russula، Scleroderma وTricholoma تعلق داشتند و گونه هایی از Lactarius، Russula و Inocybe غالب-ترین و متنوع ترین گروه های یافت شده بودند. همچنین، براساس تجزیه و تحلیل های فیلوژنتیکی، شناسایی 17 تاکسون در سطح گونه و 32 تاکسون در سطح جنس تأیید شد. نتایج این پژوهش نشان داد که جمعیت متنوعی از قارچ های اکتومیکوریز در جنگل های هیرکانی همراه با درختان بلوط وجود دارد.

تنوع زیستی و ساختار توده های جنگلی در پایداری و پویایی بوم سازگان های جنگلی نقش مهمی دارند، اما چرای دام می تواند در این پایداری اختلال ایجاد کند. پژوهش پیش رو با هدف ارزیابی اثرات شدت چرای دام بر تنوع و ساختار جنگل در منطقه تنگ دالاب استان ایلام اجرا شد. بر اساس تعداد دام، سه ناحیه قرق، چرای متوسط و چرای سنگین مشخص شد. در هر ناحیه سه خط نمونه به صورت تصادفی-منظم که بر روی هر کدام 10 قطعه نمونه قرار داشت، درنظر گرفته شد. در هر قطعه نمونه، مشخصه های کمی درختان و تعداد نهال ها اندازه گیری شد و شاخص های تنوع، غنا، یکنواختی و غالبیت با استفاده از نرم افزار 3. 04 PAST محاسبه شدند. نتایج نشان داد که مقدار شاخص های غالبیت و یکنواختی در وضعیت قرق کمتر از دو وضعیت چرایی دیگر بود، اما شاخص های تنوع و غنا در شرایط چرای دام کمتر از وضعیت قرق بود. بررسی ساختار نشان داد که شدت چرا هم درصد حضور گونه ها در قطعه های نمونه را نسبت به منطقه قرق کاهش داد و هم بر مشخصه های قطر برابر سینه، ارتفاع تنه، طول تاج، متوسط قطر تاج، تعداد شاخه اصلی و زادآوری درختان بلوط ایرانی، بنه، کیکم، بادام، راناس، زالزالک و دافنه تأثیر گذاشت، به طوری که اغلب مشخصه های مورد بررسی درختان در وضعیت قرق نسبت به دو وضعیت دیگر متفاوت بود. همچنین، برای اکثر مشخصه ها بین وضعیت های چرای متوسط و شدید تفاوت معنی داری مشاهده نشد. به طور کلی می توان نتیجه گرفت که چرای دام با هر شدتی موجب اختلال در عملکرد بوم سازگان جنگلی می شود، بنابراین ضروری است که از چرای بیشتر از ظرفیت چرا در عرصه های جنگلی جلوگیری شود.

امروزه استفاده تلفیقی از تثبیت کننده های زیستی خاک مانند انواع خاکسترها و نانوذرات برای تسریع و تقویت فرآیند تثبیت بستر خاکی تورم پذیر راه ها بیش از پیش مورد توجه قرار گرفته است. خاک رس تورم پذیر مورد استفاده در این پژوهش از مسیر عبور جاده های پیشنهادی سری دو طرح جنگل داری دکتر بهرام نیا واقع در استان گلستان تهیه شد. برای آماده سازی تیمارهای تثبیت خاک، ابتدا درصدهای وزنی اختلاط 0/5 نانورس مونت مریلونیت و دو خاکستر ساقه نی (Phragmites australis (Cav. ) Trin. ex Steud)، یک نانورس و چهار خاکستر، 1/5 نانورس و شش خاکستر و دو نانورس و هشت خاکستر به خاک اضافه شد و به مدت پنج دقیقه هم زده شد تا مخلوط همگن و عاری از کلوخه به دست آید. پس از عمل آوری و گذشت هفت، 14 و 28 روز از زمان تثبیت، آزمایش های حدود آتربرگ، تراکم استاندارد، مقاومت تک محوری و ظرفیت بارگذاری کالیفرنیا (CBR) در چهار تکرار در مورد مخلوط های خاک و نمونه شاهد انجام شد. نتایج نشان داد که افزودن ترکیبات مختلف خاکستر نی و نانورس به خاک سبب کاهش حد روانی، افزایش حد خمیری و کاهش شاخص خمیری خاک شد. همچنین، با افزایش درصد وزنی مواد افزودنی مذکور، رطوبت بهینه افزایش یافت و حداکثر تراکم خشک خاک کم شد. مقاومت فشاری نامحدود و CBR خاک تا تیمار شش درصد خاکستر و 1/5 درصد نانورس به طور قابل ملاحظه ای افزایش یافت، اما افزودن مقادیر بیشتر خاکستر و نانورس، تغییرات محسوسی در مقاومت خاک ایجاد نکرد. در این پژوهش، افزایش زمان عمل آوری سبب کاهش شاخص خمیری، افزایش حداکثر تراکم خشک و مقاومت خاک شد. به این ترتیب، تیمار شش درصد خاکستر و 1/5 درصد نانورس با زمان عمل آوری 28 روز برای تثبیت خاک رس منطقه مورد مطالعه پیشنهاد می شود.

به منظور حفاظت از تنوع زیستی در مدیریت یکپارچه بوم سازگان های جنگلی نیاز به اطلاعات پایه از درختان زیستگاهی وجود دارد. با توجه به چالش های موجود در ارزیابی سطح تنوع جانداران در بوم سازگان های جنگلی، وضعیت درختان زیستگاهی می تواند بیان کننده سطح تنوع گونه ای باشد. این پژوهش به منظور ارزیابی فراوانی شکل های مختلف درختان زیستگاهی و خشک دارها در جنگل های راش شرقی (Fagus orientalis Lipsky) در شرق گیلان انجام شد. سه قطعه یک هکتاری در سری شیرقلایه انتخاب و در هر قطعه، مشخصه های تمامی درختان زنده و درختان زیستگاهی اندازه گیری شد. میانگین حجم درختان خشک، 43 متر مکعب در هر هکتار به دست آمد. بیشتر از نیمی از خشک دارها به شکل افتاده در طبقه قطور و در مراحل پیشرفته پوسیدگی بودند. در مجموع، 81 درخت دارای خردزیستگاه (15/4 درصد از کل درختان) ثبت شد. بیشترین فراوانی درختان زیستگاهی مربوط به راش و درختان دارای حفره (8/35 درصد) بود. پس از آن، درختان دارای شکاف تنه ای و قارچ های ماکروسکوپی به ترتیب بیشترین فراوانی را داشتند. کمترین قطر و محیط برابر سینه برای درختان زیستگاهی به ترتیب 35 و 110 سانتی متر به دست آمد. بر اساس نتایج این بررسی توصیه می شود که حداقل 15 درصد از کل درختان با قطر حداقل 40 سانتی متر (به ویژه درختان قطورتر از 150 سانتی متر) در جنگل های مشابه انتخاب و نگهداری شوند. با توجه به این نکته که برخی از انواع درختان زیستگاهی مانند درختان قطور توخالی یا درختان دارای غده های متورم در دوره زمانی بلندمدت ایجاد می شوند، لازم است تا توجه کافی در نگهداری آن ها در قیاس با شکل های قابل تجدید مانند درختان حفره دار به عمل آید.

در پژوهش پیش رو، تأثیر ویژگی های خاک بر مشخصات رویشی درختان تبریزی (Populus nigra 62. 154) سه ساله در دو توده صنوبرکاری در جنوب تهران بررسی شد. در پایان فصل رویش، در هر توده سه قطعه نمونه نه تایی درخت به صورت تصادفی-منظم انتخاب شده و قطر برابر سینه و ارتفاع کل درختان موجود در هر قطعه نمونه اندازه گیری شد. سپس، رویه زمینی و حجم هر اصله درخت محاسبه شد. به منظور بررسی وی‍ ژگی های خاک، در هر قطعه نمونه سه نمونه خاک از دو عمق صفر تا 30 و 30 تا 60 سانتی متری برداشت شد. نتایج حاکی از آن بود که خاک دو توده از نظر برخی ویژگی ها (بافت، پتاسیم و EC) تفاوت های معنی داری داشتند که پیرو آن مشخصه های رویشی درختان بین دو توده نیز تفاوت های معنی داری را نشان دادند، به طوری که میانگین حجم سرپای تک درخت تبریزی سه ساله در توده اول به تقریب سه برابر آن در توده دوم بود. در کل، خاک با بافت لومی-رسی، پتاسیم قابل جذب بیشتر (mg/kg 415/16) و EC کمتر (ds/m 1/36) (توده اول) شرایط رویشی مناسب تری را برای صنوبرها در مقایسه با خاک با بافت لومی-سیلتی، پتاسیم قابل جذب متوسط (mg/kg 219/43) و EC بیشتر (ds/m 4/43) (توده دوم) فراهم کرده بود. همچنین، همبستگی مثبت بین مشخصات رویشی درختان صنوبر با درصد شن و رس و پتاسیم خاک و همبستگی منفی با درصد سیلت و EC خاک در هر دو توده مشاهده شد. یافته های این پژوهش نشان داد که توجه به ویژگی های خاک پیش از صنوبرکاری برای دست یابی به حداکثر تولید چوب در واحد سطح ضروری است.

تجزیه و تحلیل ساختار گونه های درختی، اطلاعات کاملی از ترکیب، اندازه و توزیع مکانی آن ها ارائه داده و به درک بسیاری از مسایل بوم شناختی و جنگل شناسی به منظور مدیریت بهینه بوم سازگان های جنگلی کمک می کند. هدف اصلی این پژوهش، بررسی رویشگاه های با سابقه حفاظتی متفاوت (کلاله و وایقان با سابقه حفاظت طولانی مدت و کورن با سابقه حفاظت کوتاه مدت) از نظر ترکیب و ساختار درختان موجود در این توده ها بود. ابتدا 9 هکتار (با قطعه نمونه های یک هکتاری) در سه رویشگاه به روش صددرصد آماربرداری شد. سپس، مشخصه های گونه، فاصله و آزیموت هر پایه، قطر برابر سینه و ارتفاع درختان اندازه گیری شدند. تعیین الگوی پراکنش درختان با استفاده از تابع K ریپلی انجام شد. بر اساس نتایج، 14 گونه در سه منطقه مورد مطالعه مشاهده شدند. چهار گونه ممرز (68 درصد)، کرب (هشت درصد)، سرخدار (هفت درصد) و اوری (5/2 درصد)، حدود 88 درصد از تراکم درختان موجود در کل منطقه را تشکیل می دادند. مناطق کلاله و کورن به ترتیب بیشترین (15/29 متر مربع) و کمترین (0/26 متر مربع) رویه زمینی را به خود اختصاص دادند. رویشگاه های کلاله و وایقان، دامنه وسیعی از طبقه های قطری را در مقایسه با رویشگاه کورن داشتند. بررسی الگوی پراکنش با استفاده از تابع L نشان داد که به تقریب تمامی گونه ها در توده های مطالعه شده، پراکنش کپه ای داشته و فقط ممرز در رویشگاه کورن پراکنش تصادفی داشت، بنابراین پیشنهاد می شود که هر نوع دخالت با هدف اصلاح، احیا و غنی سازی توده های مورد مطالعه با رعایت درصد آمیختگی و حفظ الگوی پراکنش کپه ای گونه ها انجام شده و از جنگل کاری با گونه خالص خودداری شود تا هم تنوع زیستی و هم پایداری توده ها تضمین شود.

به منظور مقایسه کمی و کیفی صنوبر دلتوئیدس (Populus deltoides Bartr. ex Marsh) که مهم ترین گونه مورد استفاده زراعت چوب در شمال کشور است، چهار توده صنوبرکاری از کلن P. d. 69/55 در اراضی جلگه ای استان های گیلان و مازندران انتخاب شد. در هر عرصه به روش تصادفی-منظم، قطعه نمونه های مربعی به مساحت 400 متر مربع برداشت شد. سپس مشخصه های کمی و کیفی درختان اندازه گیری و ویژگی های خاک مطالعه شد. همچنین، میانگین رویش سالانه حجم درخت با بیشترین ضریب تغییرات به عنوان شاخص مقایسه برای تعیین عوامل اصلی تأثیرگذار بر رشد و تولید در چهار توده درنظر گرفته شد. میانگین قطر درخت در شیرکلا و چمستان استان مازندران (به ترتیب 42/9 و 39/1 سانتی متر) نسبت به دو منطقه داوودمزار و هفت دغنان استان گیلان (به ترتیب 27/9 و 28/7 سانتی متر) دارای اختلاف معنی دار بود. رویش حجمی در چمستان و شیرکلا (به ترتیب 34/4 و 22/5 متر مکعب در هکتار) نسبت به رویش حجمی توده های صنوبر داوودمزار و هفت دغنان (به ترتیب 17/17 و 17/03 متر مکعب در هکتار) با اختلاف معنی داری بیشتر بود. رویش حجمی سالانه هر درخت بین دو منطقه، تفاوت معنی داری داشت، به طوری که این متغیر در مناطق شیرکلا و چمستان (به ترتیب 0/089 و 0/074 متر مکعب) بیشتر از هفت دغنان و داوودمزار (به ترتیب 0/036 و 0/031 متر مکعب) بود. از این پژوهش نتیجه گیری شد که در مناطق اقلیمی خیلی مرطوب و مرطوب استان های گیلان و مازندران که شرایط برای رویش صنوبر مناسب است، در خاک های دارای بافت سبک و متوسط که مقدار سیلت بیشتر از 47 درصد و اسیدیته اندکی بیشتر از خنثی است، صنوبر دلتوئیدس رویش بیشتری داشت. پیشنهاد می شود که پژوهش های مشابه در خصوص رقم های مختلف صنوبر در شرایط اقلیمی و خاکی متفاوت این مناطق انجام شود.

دامداری سنتی در جنگل های هیرکانی و تأثیر آن بر این بوم سازگان منحصر به فرد از جمله چالش های مدیریتی در حوزه منابع طبیعی کشور محسوب می شود. این پژوهش با هدف بررسی اثرات حضور دام بر شاخص های تنوع زیستی، ویژگی های فیزیکی و شیمیایی خاک در بخش پنج جنگل های نکاظالمرد استان مازندران انجام شد. پس از جنگل گردشی، چهار دام سرا انتخاب شد. در مجموع 72 قطعه نمونه 400 متر مربعی (20×20 متر) در محدوده دام سراها و جنگل های شاهد اطراف آن ها برای اندازه گیری نوع و درصد پوشش گونه های گیاهی در مرکز و چهار جهت جغرافیایی دام سرا درنظر گرفته و نمونه های خاک از عمق صفر تا 10 و 10 تا 20 سانتی متر برداشت شد. برای مقایسه پوشش گیاهی و خاک محدوده دام سرا، توده جنگلی شاهد با شرایطی کاملاً مشابه انتخاب شد. برای بررسی تنوع زیستی، شاخص های ناهمگنی و شاخص های یکنواختی محاسبه شدند. شاخص های غنا نیز محاسبه و مقایسه مشخصه های پوشش گیاهی توده و خاک با آزمون T غیرجفتی انجام شد. نتایج نشان داد که در مورد تنوع، شاخص های هیل و شانون و در مورد یکنواختی، شاخص های اسمیت-ویلسون و سیمپسون اختلاف معنی داری بین دو منطقه داشتند. در بررسی مشخصه های خاک از نظر عامل درصد شن و درصد رطوبت بین مناطق تحت اثر مستقیم دام و مناطق شاهد اختلاف معنی داری وجود نداشت، اما از نظر مشخصه های فیزیکی و شیمیایی دیگر اختلاف معنی داری مشاهده شد. یافته های این پژوهش نشان داد که خاک در عرصه های جنگلی به واسطه حضور دام دچار تغییرات قابل توجهی شد.

جنگل های زاگرس گسترده ترین عرصه جنگلی ایران محسوب می شوند که در زندگی و معیشت جوامع محلی از جایگاهی ویژه برخوردار هستند. همین امر باعث وابستگی شدید مردم محلی به جنگل ها و افزایش روند تخریب جنگل های زاگرس شده است. از این رو، برنامه ریزی برای جلوگیری از تخریب بیشتر و مدیریت اصولی به منظور حفظ و احیاء این جنگل ها ضروری است. بنابراین در این مطالعه، عوامل مؤثر بر مشارکت بهره برداران محلی در مدیریت، حفظ و احیاء جنگل های بلوط استان لرستان شناسایی و رتبه بندی شدند. جامعه آماری این پژوهش، خبرگان منابع طبیعی و محیط زیست استان لرستان بود. جمع آوری اطلاعات و داده های تحقیق با استفاده از پیمایش میدانی و تکمیل 20 پرسش نامه انجام شد. برای تجزیه و تحلیل داده ها از روش تحلیل سلسله مراتبی (AHP) استفاده شد. طبق نتایج به دست آمده، عوامل اقتصادی نسبت به عوامل اجتماعی، محیط زیستی و زیرساختی بیشترین وزن را در مشارکت بهره برداران محلی در مدیریت، حفظ و احیاء جنگل های بلوط استان لرستان داشتند و در رتبه اول قرار گرفتند. پیشنهاد می شود که تنوع شغلی برای ساکنان جنگل ایجاد شود تا باعث افزایش درآمد و به دنبال آن، کاهش وابستگی مردم محلی به جنگل شود. در این صورت از تخریب جنگل جلوگیری شده و انگیزه برای مشارکت و حفاظت مردم محلی نیز بیشتر می شود.

در پژوهش پیش رو به بررسی قابلیت داده های سنجنده OLI ماهواره لندست 8 به منظور برآورد زی توده روی زمینی توده های به نسبت خالص ممرز در بخشی از جنگل های هیرکانی پرداخته شد. برای مدل سازی و اعتبارسنجی نتایج، 55 قطعه نمونه به طور انتخابی تعیین شد و مقدار واقعی زی توده روی زمینی در آن ها اندازه گیری شد. در هر قطعه نمونه، قطر برابر سینه تمام درختان قطورتر از 7/5 سانتی متر اندازه گیری شد. سپس با استفاده از جدول حجم محلی و چگالی بحرانی، زی توده روی زمینی این درختان محاسبه شد. پیش پردازش ها و پردازش های لازم بر روی داده های ماهواره ای انجام شد. مدل سازی به روش های پارامتریک رگرسیون گام به گام، رگرسیون پس رو و روش های ناپارامتریک شبکه عصبی مصنوعی، k نزدیک ترین همسایه و جنگل تصادفی انجام شد. بررسی ضریب همبستگی پیرسون بین زی توده روی زمینی در قطعه نمونه ها و ارزش های طیفی متناظر آن ها در باندهای اصلی و محاسباتی نشان داد که باند مادون قرمز نزدیک، بیشترین مقدار همبستگی را با زی توده روی زمینی داشت (0/52-). از میان روش های پارامتریک، رگرسیون پس رو با ضریب تعیین تعدیل شده 0/295 و درصد مجذور میانگین مربع خطا 28/63 درصد و از میان روش های ناپارامتریک، شبکه عصبی مصنوعی با کمترین درصد مجذور میانگین مربع خطا (23/45 درصد) مناسب ترین عملکرد را برای برآورد زی توده روی زمینی داشتند. نتایج این پژوهش را می توان ضعیف دانست. از این رو، داده های سنجنده OLI ماهواره لندست 8 را فقط می توان در سطوح وسیع و به صورت کوچک مقیاس برای برآورد زی توده روی زمینی توده های ممرز به کار برد. البته برای کسب اطمینان از این نتیجه گیری کلی و تعمیم آن به جنگل های هیرکانی لازم است که مطالعات تکمیلی انجام شود.